چکيده
تکنولوژي هاي جديد، اغلب مشکلات اخلاقي ناشناخته اي را موجب مي شود و سال ها طول مي کشد تا اثرات آن در جامعه مشخص شود. ما در اين مقاله شکل جديدي از ارزيابي تکنولوژي را که روي مفاهيم اخلاقي تکنولوژي هاي جديد تمرکز دارد (ارزيابي اخلاقي تکنولوژي) ((Ethical Technology Assessment (ETA) مورد بررسي قرار مي دهيم. ارزيابي اخلاقي تکنولوژي که به عنوان وسيله اي براي شناسايي اثرات منفي تکنولوژي هاي جديد در گام هاي اوليه عمل مي کند، عهده دار گفتگو با توسعه دهندگان تکنولوژي است، شکلي از گفتگوي مستمر است و يک ارزيابي مقطعي و موقتي نيست.
در اين مقاله بحث خواهيم کرد که اشکال رايج در ارزيابي تکنولوژي نياز دارند با نوع جديدي از ارزيابي تکنولوژي، يعني ارزيابي اخلاقي تکنولوژي تکميل شوند که هدفش، تهيه ي شاخص هاي منفي مفاهيم اخلاقي در اولين گام توسعه ي تکنولوژي است. متدولوژي که ما ارئه مي دهيم، بر مبناي فهرست (چک ليست) اخلاقي است که 9 گروه مهم از مباحث را مشخص مي کند و بايد هنگام توسعه و بکار گيري تکنولوژي مدنظر قرار گيرد.
در بخش 2 اين مقاله، توسعه هاي قبلي در ارزيابي تکنولوژي با تاکيد بر کمبود هايي که در طرح حاضر مطرح شده است، خلاصه شده اند. در بخش 3 ، بحث مربوط به لزوم نياز به ارزيابي اخلاقي تکنولوژي مطرح مي شود. در فصل 4 فهرست (چک ليست) اخلاقي معرفي شده و در نهايت در فصل 5 نتايج نهايي پژوهش بيان مي شود.
1-مقدمه
آهنگ پر شتاب تغيير را مي توان ناشي از عوامل متعددي دانست. رشد جمعيت و شهر نشيني و تغيير شديد نسبت جمعيت جوانان به پيران، هر کدام در اين امر نقش دارند. اما پيشرفت تکنولوژيکي به وضوح کانون اصلي و حياتي همه علل به شمار مي رود و در واقع همين کانون است که تمام عوامل ديگر را به حرکت در مي آورد. بنابراين يکي از تدابير موثر در راه مبارزه براي جلو گيري از شوک فراگير آينده، عبارت است از تنظيم آگاهانه پيشرفت تکنولوژيکي. ما نه مي توانيم و نه درست است که پيشرفت تکنولوژيکي را متوقف کنيم. تنها عده اي آدم خيال پرداز درباره بازگشت به طبيعت سخن سرايي مي کنند. بازگشت به طبيعت يعني حالتي که در آن نوزادان به دليل نبودن مراقبت هاي اوليه پزشکي مي خشکند و مي ميرند؛ حالتي است که در آن سوء تغذيه، ذهن را خرفت مي سازد. همان طور که هابس خاطر نشان مي کند، حالتي است که در آن، زندگي معمولي و همگامي، فقيرانه ، ناپسند، ددمنشانه و کوتاه است. پشت کردن به تکنولوژي نه تنها ساده¬لوحانه، بلکه عملي است ضد اخلاقي. در عين حال ترديدي در اين نيست که ما اغلب تکنولوژي جديد را به نحو خودخواهانه اي بکار مي بريم و در شتاب خود براي بهره مندي فوري از تکنولوژي در زمينه پيشرفت اقتصادي، محيط زندگي خود را به صورت يک بشکه باروت در آورده‌ايم. قدرت تکنولوژيکي ما روز بروز افزايش پيدا مي کند و لي آثار جانبي و مخاطرات بالقوه آن نيز روز بروز بيشتر مي شود. ما در معرض خطر آلودگي حرارتي اقيانوس ها، يعني گرم شدن بيش از حد آنها، از بين رفتن حيات در درياها و شايد حتي ذوب شدن يخ هاي قطبي قرار گرفته ايم. با مشخص و نمايان شدن آثار و عواقب هراس آور و شوم استفاده غير مسئولانه از تکنولوژي، واکنش سياسي نيز شدت مي گيرد.
ما شديدا نيازمند جنبشي براي يک تکنولوژي مسئول و متعهد هستيم. ما به يک سياست وسيع نيازمنديم تا تحقيقات علمي و پيشرفت تکنولوژيکي را فقط بر اساس گزينش، پيشرفت دهد. اين گروه بجاي تلف کردن نيروي خود بر سر نفي ماشين، بايد سلسله اهداف تکنولوژيکي و مثبتي را براي آينده تدوين کند. امروزه ما با واقعيت خطرناک تري روبروشده ايم و آن اينکه بسياري از مصايب اجتماعي، بيشتر نتيجه فقدان ستمگرانه کنترل است تا کنترل ستمگرانه. واقعيت هولناک آن است که هر چه به مسئله تکنولوژي مي‌نگريم، کسي را نمي يابيم که او را مقصر بدانيم. به اين ترتيب، بين جامعه اي که پيشرفت تکنولوژي را با حسن انتخاب تحت اختيار مي گيرد و جامعه اي که کورکورانه هر فرصتي را غنيمت مي شمارد و به آن لبيک مي گويد، به سرعت تفاوت هاي اساسي بروز مي کند.
2- توسعه ارزيابي تکنولوژي
در دهه ي 1960 تقاضا براي مسئوليت اجتماعي بيشتر، در توسعه ي تکنولوژي افزايش يافت و اين تقاضاها عمدتا از افزايش آگاهي عمومي درباره ي مشکلات زيست محيطي و اجتماعي که تکنولوژي هاي جديد به وجود مي آوردند، ناشي مي شد. حادثه اي که در هنگام حفر چاه نفت در اقيانوس آرام رخ داد و 800 ميل مربع از دريا را آلوده کرد، خشم تمام مردم ايالات متحده ي امريکا را بر انگيخت. يک کارخانه دار ثروتمند نوادايي به نام «هوارد هيوز» شکايتي در دادگاه مطرح کرد تا مانع ادامه ي آزمايش هاي هسته اي کميسيون انرژي اتمي در زير زمين شود. در دانشگاه هاي ام.آي.تي، کرونل و بقيه، دانشمندان با وقفه در تحقيقات، لوله هاي آزمايش و خط کش هاي محاسباتي خود را کنار گذاشتند و دور هم جمع شدند تا درباره آثار و نتايج کار خود به بحث بپردازند (کامراني، 1372). ظهور ارزيابي تکنولوژي سازمان يافته و منسجم،‌‌‌‌‌‌‌ اولين تلاش براي بدست آوردن کنترل سياسي روي اثرات منفي توسعه ي تکنولوژي از راه پيش آگاهي بود. فرض مي شد که TA مي تواند نتايج منفي نوآوري فني را به منظور تسهيل تصميم گيري سياسي پيش بيني کند و انتظارات عمومي اين بود که TA بتواند برنامه ي آينده تکنولوژي جديد را آشکار سازد.
اصطلاح «ارزيابي تکنولوژي» براي اولين بار در سال 1966 از سوي فيليپ ياگر (PhilipYeager) که براي سياستمداران امريکا کار مي کرد، مطرح شد تا پايه هاي تصميم گيري سياسي در زمينه ي ملاحظات توسعه ي تکنولوژيکي را بهبود بخشد. او آژانسي را براي کمک به تعيين پيامد هاي تکنولوژي ايجاد کرد تا به ارتقاي اثرات مثبت و کاهش اثرات منفي تکنولوژي کمکي کرده باشد (Ropohl, 1996, 168p). به تبع آن در سال 1972 اداره ي ارزيابي تکنولوژي(OTA) آمريکا ايجاد شد. اين نهاد به عنوان اولين موسسه بر آن شد که استاندارد هايي را براي ارزيابي تکنولوژي براي 2 دهه بنيان گذارد. اين اداره که توسط کنگره ي امريکا ايجاد شد، پاسخي بود به نياز به يک نهاد مشخص با وظيفه تجزيه و تحليل و پيش بيني توسعه ي تکنولوژي. تعدادي از مباحث سياسي بحث برانگيز نظير سرمايه گذاري ايالات متحده امريکا در حمل ونقل مافوق صوت، سيستم موشک ضد بالستيک و خط لوله ي ارتباطي آلاسکا در ايجاد OTA مشارکت داشتند (Kunkle, 1995). ارزيابي هاي OTA پيشنهادهاي خاصي را ارائه نمي دهند اما در عوض گزينه ها را مشخص کرده و نتايج شقوق جايگزين را روشن مي سازند. از آنجايي که گزارش ها وقت گير و پر هزينه بودند، کار مهم، گزينش از بين ارزيابي هاي مورد تقاضا و تعريف حيطه ي هر کدام از مسائل بود.
OTA در سال 1995 تعطيل شد و تا آن زمان آژانس بالغ بر 700 گزارش در موضو ع هايي وسيع، مرتبط با علم و تکنولوزي منتشر کرده بود. بعد از آن سهم عمده در فعاليت هاي TA در دست آلمان بود.
امروزه موسسات تحقيقي مستقل (موسسات ارزيابي تکنولوژي و تجريه و تحليل سيستم) هم در آلمان و هم در سطح بين المللي در حال فعاليت هستند (www.europarl.eu.int). به علاوه چندين کشور اروپايي از 1990 ، ادارات TA پارلماني در درون اتحاديه ايجاد کرده اند. TA از چندين جهت مورد انتقاداست؛‌‌ يکي از انتقادهاي معمول اين است که TA جاه طلبي هاي غير واقعي براي پيش بيني توسعه ي تکنولوژي در آينده دارد. يکي ديگر از انتقادهاي متداول اين است که ارزيابي تکنولوژي، هزينه بر است (Ropohl, 1996, 172p)
يکي از بحث ها ي مطرح شده اين است که شکل و نتيجه ي فعاليت هاي TA به جاي ارتباط با نياز هاي اجتماعي و واقعي جامعه، به طور زيادي به علايق سياسي رايج بستگي دارد.
ارزيابي هاي توسعه تکنولوژيکي و خلاقيت ها مي توانند به عنوان حربه رقابتي عمل کنند. گزينش تکنولوژي هايي که مورد ارزيابي قرار گيرند، مهم ترين موضوع ارزيابي است. بنابراين، انتخاب مباحث براي ارزيابي، در تعيين حوزه ي ارزيابي تاثير زيادي دارد .(Kowalski, 1994)
مطالعات TA جاري در جهان غرب پديدارشده و شکل گرفته و با توجه به شرايط سياسي و اجتماعي آن حوزه تعريف شده و در آن علاقه ها و سليقه هاي غير غربي خيلي کم مورد نظر قرار گرفته است. مشکل عمومي در ارزيابي تکنولوژي، برداشتن گام هاي مساوي با توسعه ي تکنولوژيکي است. از همان ابتداي شروع TA انتظار مي رفت که TA بتواند پيامدهاي آينده ي تکنولوژي جديد را آشکار کند. در حقيقت ارزيابي هاي تکنولوژيکي خيلي کمتر به اثرات اجتماعي تکنولوژي پرداخته اند. هر چند که بسياري از ارزيابي هاي تکنولوژيکي با اهداف برنامه ريزي شده، براي پوشش دادن ابعاد قانوني، اخلاقي، روانشناسي، اقتصادي و اخلاقي تکنولوژي آغاز شده، نتايج نهايي آن ضعيف بوده است (Goonatilake, 1994). با تمام اين مباحث، موفق ترين نوع TA تجزيه و تحليل اثر محيطي تکنولوژي است. در حالي که TA عمومي معمولا يک تکنولوژي و يا روش تکنولوژيکي را مورد ملاحظه قرار مي دهد، ارزيابي تکنولوژي محيطي و تجزيه و تحليل ريسک فقط يک کاربرد خاص از تکنولوژي، مثل يک کارخانه يا يک محصول خاص را مورد نظر قرار مي دهد. اين گونه ارزيابي ها، از تجزيه و تحليل اثرات غير مستقيم تکنولوژي هاي مورد بررسي خودداري مي کنند. بنابراين بخش عمده ي نياز به تجزيه و تحليل اخلاقي پيامدهاي تکنولوژي حذف مي شود. بررسي تخصصي پيامد هاي اجتماعي تکنولوژي به نام تجزيه و تحليل اثر اجتماعي (Social Impact Analysis (STA انجام مي شود و غيرمتداول است (www.imf.org). در دهه ي 1980 ارزيابي مشارکتي تکنولوژي participatory Technology Assessment (PTA) به عنوان يک جايگزين براي TA سنتي مطرح شد، مخصوصا در دانمارک و هلند؛ و اين يک عکس العمل در مقابل تقاضاي حيطه ي بزرگتر براي نفوذ عمومي و مشارکت در تصميم گيري بود که طيف وسيعي از فعالان را نسبت به TA سنتي شامل مي شد، مثل سياستمداران، اتحاديه هاي تجاري، ژورناليست ها، دانشمندان، توسعه دهندگان تکنولوژي و مردم. با اين وجود، به طور عمده تمرکزش مثل TA سنتي است؛ يعني در حد پيش آگاهي زود هنگام تکنولوژي هاي جديد و پيامد هاي اجتماعي آن و تسهيل کردن تصميم گيري سياسي درباره اثرات بالقوه منفي تکنولوژي هاي جديد.(kluver, 2000)
آزمايشات وسيعي که در ايالات متحده امريکا و سوئد و جاهاي ديگر انجام گرفته، حاکي از آن است که احتمالا در آينده مي توان هوش و توانايي هاي انسان را در زمينه ي بررسي اطلاعات افزايش داد. تحقيقات در زمينه ي بيو شيمي و اصول تغذيه نشان مي دهد که پروتئين RNA و ساير مواد قابل دستکاري، با حافظه و يادگيري ارتباط دارند و تلاش وسيعي براي گذشتن از موانع و حد و حدود هوش، به بهبود حيرت انگيز انطباق پذيري انسان مي انجامد. چه بسا آن لحظه ي تاريخي براي بسط و شکوفايي انسان، يعني جهشي به سوي يک ارگانيزم فرا انساني رسيده باشد. اما عواقب اين کار و شقوق مختلف آن چه خواهد شد؟ چه وقت چنين دنيايي را مي خواهيم؟ چه کساني بايد به آنها دسترسي داشته باشند؟ و چه کساني نبايد دسترسي داشته باشند؟ آيا مي توان معالجات بيو شيمي را در مورد عقب ماندگان ذهني بکار بست و آنان را به صورت انسان هاي طبيعي در آورد؟ آيا اين مداواها را بايد براي ارتقاي افراد متوسط بکار برد و يا بايد آنها را براي ساختن افرادي بهتر از نوابغ مورد استفاده قرار داد؟(کامراني، 1372).
کنسول دانمارکي تکنولوژي برنامه اي را براي PTA (ارزيابي مشارکتي تکنولوژي) به وسيله تاکيدش روي مشارکت و تجاربش با متد هاي مختلف براي انواع فعالان شرکت کننده ارائه داد. گروه هاي متمرکز، پانل هاي آينده و کنفرانس هايي براي اجماع و گفتگو، تعدادي از متد هاي مشارکت هستند که گسترش يافته اند؛ کنفرانس هاي مردم عادي و کنفرانس هاي هم رايي به طور معمول در مباحث بحث انگيز بکار برده شده و بيشتر در ارتباط با بيو تکنولوژي و تکنولوژي ژن بوده است. در اواسط دهه ي 1980 رشته ي TA با ترکيبي از ارزيابي سازنده و ارزيابي خلاقانه که هر دو روي تعامل با توسعه دهندگان تکنولوژي براي تاثير گذاشتن روي مسير توسعه تکنولوژي متمرکز بودند، رنگ فني به خود گرفت. ايده اصلي در CTA (ارزيابي سازنده تکنولوژي) (Constructive Technology Assessment ) طراحي فرايندي است براي در بر گرفتن اثراتي که به وسيله تکنولوزي ايجاد مي شود. از اين رو شبکه هايي از فعالان توسعه ي تکنولوژي شامل سياست ها، علايق سازمان يافته و کاربران واقعي تکنولوژي ايجاد شدند (Schot, 1998).
CTA (ارزيابي سازنده تکنولوژي ) مرتبط با طراحي فرايندي است که سعي در بهبود روش يادگيري دارد که اين نوع ارزيابي از آلمان شروع و در هلند صورت گرفته شده است. تعدادي از موسسات براي ارزيابي تکنولوژي پزشکي در کشور هاي مختلف که ارزيابي تکنولوژي سلامت Health Technology Assessment (HTA ) ناميده مي شود، ايجاد شده اند. يک دليل مهم راجع به اينکه چرا TA جايگاه مهمي در حوزه پزشکي نسبت به ساير حوزه ها دارد، اين است که آنهايي که به عمليات پزشکي مي پردازند، مثل دولت ها و کمپاني هاي بيمه، مشکلات زيادي در پايين آوردن هزينه ها دارند. آنها همچنين انگيزه ها و مشوق هايي قوي براي جلو گيري از همگاني شدن تکنولوژي هاي جديد دارند، قبل از اينکه سلامت آنها اثبات شود (Clarke, 1998). شکل تخصصي تر TA که در دهه هاي گذشته تاثير گذار بوده، ارزيابي اثر بر زندگي خصوصي است که هدف اصلي آن، تجزيه و تحليل و ارزيابي اثرات بالقوه ي تکنولوژي روي زندگي خصوصي است. اولين PTA (ارزيابي مشارکتي تکنولوژي) در سال 1970 ايجاد شد ولي تا سال 1990 جا نيفتاده بود. دولت کانادا چارچوبي را براي ارزيابي تاثير تکنولوژي روي زندگي خصوصي ايجاد کرد. هدف از اين نوع PTA کمک به بخش ها و آژانس ها براي روشن ساختن اين نکته است که آيا تکنولوژي هاي جديد، سيستم هاي اطلاعاتي، سياست ها و نيازمندي هاي زندگي خصوصي را بر آورد مي کند (Bennett, 1991).
3- نياز براي ارزيابي اخلاقي تکنولوژي
پيچيدگي هاي تکنولوژي و پتانسيل آن براي تصادم با جامعه، سردرگمي و ترس از تکنولوژي ايجاد کرده¬است. تکنولوژي آنقدر پيشرفت کرده و پيچيده شده است که بعضي افراد، از مشارکت در تصميمات براي بکار گيري تکنولوژي جديد خودداري مي کنند؛ زيرا احساس مي کنند که فاقد بينش لازم براي پاسخ به سوالات مقتضي هستند.
بايد باور کنيم که توسعه دهندگان تکنولوژي، از همه ي ابعاد تاثير محصولات شان آگاه نيستند. در بسياري از موارد، اثرات منفي تکنولوژي، خود توسعه دهندگان تکنولوژي را نيز متعجب مي کند. اگر آنها بتوانند پيامد هاي منفي را پيش بيني کنند، در اکثريت مواقع خواهند توانست بهترين کار را براي اجتناب از اين اثرات منفي انجام دهند؛ هم به خاطر ملاحظات اجتماعي و هم به خاطر ملاحظات تجاري و يا هر دو آنها. يک دليل براي شناسايي و توجه به مباحث اخلاقي در توسعه ي تکنولوژي، فقدان آموزش است. مهندسان به ندرت براي به بحث گذاشتن مباحث اخلاقي آموزش داده مي شوند تا از طريق آموزش بتوانند پيامد ها را براي ذينفعان مختلف در گام هاي اوليه شناسايي کنند. متعاقبا توسعه دهندگان تکنولوژي و جامعه در مسئوليت براي سر و کار داشتن با مباحث اخلاقي که با تکنولوژي هاي جديد گره خورده است، سهيم هستند.
اما مساله ديگر، تاخير فرهنگي است. تاخير فرهنگي دوره اي است بين اختراع تکنولوژي جديد و نقطه اي از زمان که فرهنگ غير مادي پاسخ به آن را تثبيت کرده است. مذهب، اخلاق، فلسفه، سيستم‌هاي اعتقاد، ارزش ها و قوانين، مثال هايي از فرهنگ غير مادي هستند (Ogburn, 1996).
تکنولوژي هاي جديد اغلب با مشکلات اخلاقي ناشناخته و تضادها مواجه مي شوند و معمولا سال ها طول مي کشد تا تکنولوژي هاي جديد بتوانند با جوامع عجين شده و مورد قبول واقع شوند. مورد معروف در اين زمينه که مي تواند مثال خوبي باشد،‌ «کارن آن کوئين لان» سال 1976 است . والدين او اعتقاد داشتند تکنولوژي حيات بايستي از بدن او کشيده شود؛ چرا که سودي براي دختر آنها نداشت. بعد از بحث هاي اخلاقي و قضايي زياد، دادگاه عالي اجازه داد که دستگاه نگه دارنده حيات را بکشند؛ هر چند که کارن بعد از برداشتن دستگاه اکسيژن نفس مي کشيد و به مدت 10 سال در کما ماند. اين مورد باعث ايجاد سوالاتي همانند اينها شد که: چگونه تکنولوژي هاي حمايت کننده ي حيات، بايد بکار برده شوند؟ آيا مراقبت شوندگان به طور روحي ملزم به تمديد حيات شده اند؟ کساني که مغز شان مرده است، زنده اند يا مرده ؟ (Metcalfe, 1995). پيشرفت هاي سريع در کار پزشکي بي شک تغييرات عميقي در شيوه ي انديشيدن و روش مراقبت از بيماران پديد آورده و مسائل حقوقي، اخلاقي و فلسفي جديد و خطيري را نيز باعث شده است؛ مثلا مرگ چيست؟ آيا مرگ همان گونه که به طور سنتي فکر مي کرديم وقتي فرا مي رسد که قلب از حرکت باز ايستد و يا نه، وقتي پيش مي آيد که ديگر مغز کار نکند؟ اکنون در بيمارستان ها، بيماران بسياري هستند که با پيشرفت تکنيک هاي پزشکي مي‌توانند زنده بمانند و مثل گياهان به يک زندگي نباتي و بي خبر از همه چيز ادامه دهند. اگر ما چنين شخصي را محکوم به مرگ کنيم و اعضاي سالم بدن او را براي پيوند زدن و نجات دادن زندگي بيمار ديگري که بيشتر از ديگري امکان زيستن دارد، مورد استفاده قراردهيم، حکم اخلاق در اين ميان چيست؟
پروفسور وايت (Wait) معتقد است که ما نه تنها مي توانيم سر يک انسان را به تن انسان ديگر پيوند بزنيم، نه تنها مي توانيم کاري کنيم که يک سر و يا مغز مستقل زنده بمانند و به حيات خود ادامه دهند، بلکه حتي تکنيک هاي موجود، اين کارها را امکان پذير مي سازد. او مي گويد که در واقع ژاپني ها نخستين کساني خواهند بود که يک سر جدا شده ي انسان را زنده نگه مي دارند. او مي گويد: من خود چنين کاري نخواهم کرد زيرا هنوز اين معما را براي خودم حل نکرده ام که آيا اين کار درستي است يا نه؟ دکتر وايت که کاتوليک متعصبي است، از نتايج و عواقب فلسفي و اخلاقي اين کار بسيار ناراحت است (کامراني، 1372). اين مباحث اخلاقي به وسيله افراد با تجربه در پزشکي، قانون‌گذاران، فيلسوفان، طلبه ها و عموم توسعه يافته اند. در بسياري موارد ديگر، خطوط راهنماي اخلاقي در نتيجه ي پاسخ به تکنولوژي هاي جديد توسعه يافته اند.
هر چند ظهور هم رايي هاي اخلاقي طول مي کشد، اما از آنجايي که بحث هاي اخلاقي، قسمت ضروري تطبيق و تغيير جامعه هستند، سوالات اخلاقي در رابطه با کاربردهاي تکنولوژي هاي آينده بايد در گام هاي اوليه مطرح شوند تا از شکاف فرهنگي کاسته شود. وظيفه ي مهم، وارد شدن در بحث هاي منطقي اخلاقي قبل از وارد شدن به مرحله ي پياده سازي است. سوالات اخلاقي زيادي ناشي از تکنولوژي مدرن در زمينه ي پزشکي و بيو تکنولوژي مطرح شده است. ارزيابي تکنولوژي سلامت ابتدا مرتبط با روش هاي رفتاري جايگزين در قالب کار آيي و اثرات فرعي و هزينه ها است تا کاربردهاي اخلاقي (Reuzel, 2004). در زمينه ي پزشکي، راجرو و هنک (Rogeer Houdemakers and Henk A.M.J.) معتقد بودند که مسائل اخلاقي در ارزيابي تکنولوژي، در موارد کمي ايفاي نقش مي کند. مسائل اخلاقي مي تواند در ارزيابي از طريق تغيير روش مسائل تعريف شده و از طريق کشف ارتباط دروني مباحث غير فني و فني از طريق تجزيه و تحليل خود تکنولوژي، به عنوان يک مساله مداخله کند. نويسندگان فوق الذکر بيان مي کنند که مسائل اخلاقي مي توانند و بايد بتوانند نقش اساسي را در ارزيابي تکنولوژي و مورد سوال قرار دادن مشروعيت خود تکنولوژي ايفا کنند (H.A.M.J, 1995).
به گفته ي آنها،ما با سوال از اين شروع مي‌کنيم که آيا تکنولوژي مطلوب است يا لازم؟ آيا ارائه رهنمود هايي براي استفاده اخلاقي، قابل دفاع و مناسب است ؟ خطر اصلي اين است که يک تکنولوژي خاص يا توسعه ي تکنولوژيکي محدود شود و يا اينکه يک تکنولوژي بدون بررسي مسائل عارض شده از تکنولوژي، مورد قبول واقع شود. احتمالي که نقطه نظر مهمي را در رابطه با خود تکنولوژي در بر مي گيرد، موجب بررسي و ارزيابي سيستم هاي ارزشي ذاتي تکنولوژي و انواع گوناگون مباحث اخلاقي مرتبط با توسعه ي يک محصول مي شود. تکنولوژي هاي جديد بايد قبل از استفاده ارزيابي شوند. در سال هاي گذشته، کميسيون اروپا روي نياز به تنظيم و يکپار چه سازي مسائل اخلاقي در قوانين بيو تکنولوژي تاکيد داشته است. همچنين مشارکت فزاينده ي عمومي در فرايند تنظيم، در خواست شده است. در محيط آکادميک، محققاني نظير داچ (Ducth) روي نياز به اخلاقيات در ارزيابي تکنولوژي تاکيد داشته اند و روي مدلي براي يکپارچه سازي مشکلات اخلاقي در تحقيقات بيو تکنولوژيکي کار کرده اند. از نظر اين محققان، مفاهيم TA و کاربرد عملي آنها بدون در نظر گرفتن مسائل اخلاقي، غير ممکن است. خارج از زمينه هاي پزشکي و بيو تکنولوژي، اخلاق نقش خيلي محدودي در TA دارد. بسياري از گزارشات TAبا تاکيد بر نياز جهت مباحث مهم اخلاقي درباره تکنولوژي جديد خاتمه مي يابند اما تلاش کمتري در جهت ايجاد يک روش سيستماتيک ومنظم در ارتباط با اين مساله انجام گرفته است (Toulmin, 1993).
گاندر روپول (Gu¨ nther Ropohl) يکي از معدود کساني است که روي چگونگي يکپارچه سازي اخلاق در فرايند TA عمومي کار کرده است. او اشاره مي کند که چارچوب معمولي و عملي او کم و بيش مشابه با TA توسعه داده شده در اوايل 1970 است. به نظر مي رسيد که رويکرد OTA مفهوم جذابي باشد و بسياري از انتظارات در آن مدل بر آورده شود. از آن زمان، تلاش چندان جالبي براي شکل دهي مجدد مدل صورت نگرفته است. از آنجايي که کاربردهاي اخلاقي ممکن است در همه ي مراحل توسعه تکنولوژيکي صورت بگيرد، يک ارزيابي اخلاقي بايد همه ي دوره زندگي تکنولوژي را بررسي کند. به منظور پوشش دادن کل فرايند توسعه اي، ارزيابي بايد با R&D اوليه شروع شود و به علاوه شامل پتنت، بازاريابي آزمايش و اثرات آزمايش ها روي افراد و جامعه باشد. هر شکل عملي از TA بايد از آمال غير واقعي اجتناب کند. پيش بيني آينده تکنولوژي، يک ضمانت واهي با شانس موفقيت پايين است. بنابراين، ارزيابي اخلاقي تکنولوژي بايد از آرزوهاي واهي اجتناب کند. فرايند ارزيابي اخلاقي تکنولوژي مي تواند از راه تعامل نزديک با توسعه دهندگان انجام شود. آنها دانش فني لازم را دارا هستند اما اغلب براي شناسايي مشکلات اخلاقي تکنولوژي در گام هاي اوليه، آمادگي لازم را ندارند. از آنجايي که دانش کامل در باره ي تکنولوژي مورد بررسي لازم است، بينش CTA با تاکيد بر نقش ارزيابي تعاملي، بايد مورد استفاده واقع شود. ترجيحا چون ETA شامل توسعه ي تکنولوژي هاي جديد مي شود، بنابراين بينش هاي کسب شده مي توانند روي طراحي تکنولوژي به اين روش تاثير بگذارند. شانس شکل گيري اجتماعي تکنولوژيکي افزايش خواهد يافت، تاخير فرهنگي مي تواند تاحدودي کاهش يابد و تکنولوژي هاي جديد مي توانند بهتر با محيط اجتماعي تطبيق داده شوند. همچنين مي توانيم درس هاي مهمي از PTA ياد بگيريم. يک درس مهم در PTA اهميت درگيري ذينفعان مرتبط است. يک ETA (ارزيابي تکنولوژي محيطي) بايد همه ذينفعان را شناسايي کند و نتايج ETA تاحد ممکن وسيع باشد. استراتژي هاي مشارکت و ارتباطات بسته به گروه هاي اجتماعي خاص که بايد مورد توجه واقع شود، انتخاب و طراحي تکنولوژي هاي آينده نبايد به نخبگان خاص و تحصيل کرده محدود شود. وظيفه ي اصلي ETA پيدا کردن و مشخص کردن جنبه هاي اخلاقي تکنولوژي نو پديد است. اين دانش مي تواند در فرايند طراحي تکنولوژي بکار گرفته شود. همچنين مي تواند به عنوان پايه اي براي تصميم گيري براي تکنولوژي هاي مطرح شده بکار گرفته شود (Hansson, 2004).
4- رويکرد فهرست (چک ليست)
وظيفه ي اوليه ETA شناسايي مباحث اخلاقي بالقوه در ارتباط با تکنولوژي جديد است. با تجزيه و تحليل تجربه هايي از تکنولوژي هاي مدرن آميخته شده با مباحث اخلاقي،‌‌ چک ليستي را توسعه مي دهيم که اغلب مشکلات متداول را پوشش مي دهد. حتي اگر تکنولوژي هاي جديد باعث مباحث اخلاقي جديد شود، تجربه ي تاريخي مي تواند به ما کمک کند تا حوزه ي مشکلات متداول را مشخص کنيم چک ليست مي تواند به عنوان يک سيستم پيش آگاهي دهنده عمل کند تا مشکلات متداول را در گام هاي ابتدايي در توسعه تکنولوژي مشخص کنيم. موارد زير نوع مقدماتي چک ليست اخلاقي است:
1- اشاعه و استفاده از اطلاعات
2- کنترل، نفوذ و قدرت
3- اثر روي الگوهاي تعامل اجتماعي
4- حريم خصوصي
5- پايداري
6- باز¬توليد انسان
7- جنسيت، اقليت ها و عدالت
8- روابط بين الملل
9- اثر روي ارزش هاي انساني
اين چک ليست قصد دارد مباحث اخلاقي را که در مورد تکنولوژي هاي جديد مطرح است، بپوشاند.

1-4- اشاعه و استفاده از اطلاعات
 

تکنولوژي هاي جديد اغلب الگو هاي جديدي را براي انتشار اطلاعات به همراه دارند. کامپيوتري شدن ثبت اطلاعات که از سال 1970 شروع شده، دسترسي به اطلاعات را افزايش داده است. اگر چه انتشار اطلاعات و دسترسي به اطلاعات آزاد، نکته ي مثبت تلقي مي شود، پيامد هاي منفي نيز از نظر اخلاقي بايد مورد تجزيه و تحليل واقع شوند. استفاده از اينترنت براي پخش و انتشار اطلاعات، موجب تسهيل جرم و خشونت شده که از نظر اخلاقي بايد تحليل شود.

2-4- کنترل، نفوذ و قدرت
 

شواهد تاريخي بسياري وجود دارددر مورد اينکه چگونه تغييرات تکنولوژيکي، منجر به تغييرات در توزيع کنترل و نفوذ مي شود. اين سوال که آيا اينترنت بر دموکراتيزه کردن روي جوامع تاثيري دارد يا نه، مورد مناقشه است. جانسون سوال کرده است که آيا تکنولوژي اطلاعات در آزاد سازي جوامع تاثير مثبت دارد يا نه و چقدراحتمال دارد که باعث تثبيت قدرت سلسله مراتبي شود؟ همچنين مباحثي درباره اهميت دسترسي به تکنولوژي به عنوان منبعي براي تحصيلات و قدرت رقابتي وجود دارد. حرکت هاي حقوق بشر باعث شده که بحث نابرابري در دسترسي به اينترنت و کامپيوتر وجود داشته باشد. اخيرا مباحثي مبني بر اينکه نابرابري در دسترسي به کامپيوتر و اينترنت، باعث نابرابري در تحصيلات و بازار کارگران شده است، وجود دارد. (Johnson, 1994)

3-4- تاثير روي الگوهاي تعامل اجتماعي
 

تکنولوژي هاي ارتباطات مثل تلگراف، تلفن، راديو، تلويزيون و اينترنت، روي روش هايي که افراد با يکديگر تعامل مي کنند، ملاقات مي کنند و يا ارتباط بر قرار مي‌کنند، اثر مي گذارد. ديگر روش هاي تکنولوژيکي مثل الگو هاي جديد ساختمان سازي و روش هاي جديد براي سازماندهي کار ممکن است اثرات مشابهي به طور غير مستقيم داشته باشند. به نظر مي رسد روند عمومي در توسعه هاي اخير، ارتباطات ارزان و آساني را تهيه کند با اين حال، اگر چه ارتباطات آسان مي شود ولي اين تنها ارتباط انسانها با يکديگر نيست. تمايل براي ارتباطات رسانه اي براي جايگزين کردن تماس هاي روبه رو وجود دارد. ديگر تغيير مهم، تعامل به وسيله ي تلفن سيار است و کار از طريق کامپيوتر در خانه انجام مي شود و روابط بين همکاران تغيير مي کند.

4-4- حريم خصوصي
 

به نظر مي رسد يکي از پيامد هاي ابزار هاي پيشرفته در شناسايي و جمع آوري انواع اطلاعات درباره اشخاص وفضاهاي خصوصي، اين است: جايي که افراد ممکن است آزاد باقي بمانند، تهديد مي شود. دوربين هاي جستجو گر، شکل متداول محيط هاي شهري شده است و ابزار هاي الکترونيکي پيشرفته، مثل تکنولوژي دقيق بيو متريک، کارت هاي هوشمند و انواع مختلفي از دستگاه هاي پيشرفته، کارفرمايان را قادر ساخته که در جزييات کار، بر کارگران نظارت داشته باشند.
به علاوه آزمايش مواد مخدر و غربال هاي ژنتيکي کارگران، سوالات اخلاقي جدي در ارتباط با زندگي خصوصي ايجاد کرده است. دلايل خوبي براي اين باور وجود دارد که کار کردن تحت نظارت دقيق، باعث افزايش استرس و کاهش کارايي مي شود. محيط نظارتي و نظارت توسط اينترنت، هر دو، آزادي فردي را که پايه جوامع دموکراتيک است، مورد تهديد قرار مي دهد (Hansson, 2005).

5-4- پايداري
 

مسلما تصميماتي که ما امروز مي گيريم، بايد براي نسل هاي آينده قابل دفاع باشد. بحث ها در مورد تخريب منابع طبيعي، جشم ها را روي اثرات بلندمدت توسعه ي تکنولوژيکي باز کرده است. تکنولوژي هاي جديد ممکن است روي هر سه بعد پايداري، يعني بعد اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي تاثير بگذارد. تجزيه و تحليل تکنولوژي هاي جديد از نقطه نظر اقتصادي و اجتماعي، کار بسيار دشواري است (Brutland, 1987).

6-4 بازتوليد انسان
 

در دهه هاي اخير، نو آوري هاي تکنولوژيکي در زمينه ي تکنولوژي بازتوليد انسان اتفاق افتاده است. توسعه در اين زمينه ها در سه دهه ي اخير، باعث چالش هاي اخلاقي بسياري شده است. IVF سن باروري زنان را تمديد کرده است. تکنولوژي هاي غربال ژني، به وجود آمدن کودکاني بدون نقص ژنتيکي را ممکن ساخته است و بکارگيري تکنولوژي بازتوليد انسان به وسيله ي مراکز مذهبي، مورد سوال واقع شده است. بعضي مداخله ها از ديدگاه هاي غير مذهبي نيز مورد سوال واقع شده است (Beck, 1992).

7-4- جنسيت، اقليت ها و عدالت
 

مزايا و معايب تکنولوژي هاي جديد به طور غير منصفانه اي بين زنان و مردان تقسيم مي شود. به عنوان مثال، در ايالات متحده، کار هاي خدماتي در زمره ي کارهايي است که بيشترين نظارت بر آن اعمال مي شود. اين شامل کارکنان کمپاني هاي بيمه، منشي هاي رزرو براي خطوط هوايي، هتل ها و ديگر کار هاي خدماتي است. اکثريت کارکناني که اين پست ها را اشغال کرده اند، زنان هستند. تجزيه و تحليل مشابه مي تواند در رابطه با اثرات تکنولوژي روي گروه هاي اقليت مطرح شود. بايد به افراد ضعيف تر توجه خاصي شود، به دليل اينکه آنها از تغييرات تکنولوژي تاثير مي پذيرند. يک مثال جالب، عکس العمل سازمان ناشنوايان در مورد کاشت حلزون گوش در ناشنوايان بود. بوسيله ي اين عمل، کودکان ناشنوا ياد خواهند گرفت که با تفسير سيگنال هاي شنوايي انتقال داده شده بوسيله الکترود ها به عصب شنوايي، ارتباط برقرار کنند. در بين ناشنوايان، مقاومت در برابر تکنولوژي کاشت حلزون به وجود آمد که موضوع مهم محافل اخلاقي است، مثل حقوق والدين درباره ي اجازه دادن به اينکه شخصيت فرهنگي کودکان شان تغيير کند (H.A.M.J, 1995).

8-4- روابط بين الملل
 

تکنولوژي هاي جديد اغلب روابط بين الملل را تغيير مي دهند؛ مخصوصا جهان در حال توسعه و توسعه يافته را. گروه هاي حقوق بشر باعث افزايش تقاضا براي قابليت دسترسي به تکنولوژي هاي معين اغلب در زمينه هاي پزشکي و بيو تکنولوژي هستند. ادعا شده است که به دلايل اخلاقي، نو آوري هاي تکنولوژيکي بايد در اختيار کساني که استطاعت پرداخت قيمت آن را ندارند، قرار بگيرد. اين در زمينه بيماري هاي صعب العلاج مثل ايدز، بسيار کار برد دارد. همچنين روابط بين الملل به دليل برخي موارد ذکر شده در بالا تغيير مي کند (Broce, 2002).

9-4- اثر روي ارزش هاي انساني
 

شواهد زيادي وجود دارد مبني بر اينکه توسعه ي تکنولوژيکي بر روشي که ما زندگي مي کنيم، اثر مي گذارد؛ روشي که ما خودمان را و اصول و ارزش هاي روحي مان را درک مي کنيم. در مورد بيو تکنولوژي، منتقدان نگران پيامد هاي منفي آزمايشات ژني و سلول هاي بنيادين هستند. آنها از اين نگران هستند که تجارت در بلوک انساني، منجر به کاهش احترام به نوع بشر خواهد شد. توزيع وسيع اينترنت و ديگر رسانه هاي گروهي ممکن است روي ارزش هاي مان اثر بگذارند. کامپيوتر ها که تصميمات انساني را حمايت مي کنند، مثل تصميم گيري هاي باليني، درک ما را از مسئوليت انساني به چالش مي طلبند. ارزيابي اين تاثيرات مختلف روي ارزش هاي انساني، مشکل است. با اين حال، اين بحث ها در حيطه ي ارزيابي اخلاقي تکنولوژي قرار دارند.(Barroso, 2000)

5- نتايج
 

توسعه ي سه دهه ي گذشته نشان داده که مشارکت و تعامل عمومي با توسعه دهندگان تکنولوژي افزايش يافته است؛ بخصوص اکثر توسعه هاي اخير ، در درون ارزيابي تکنولوژي و با تاکيد بر اهميت تعامل بسته با توسعه دهندگان تکنولوژي، يک گام مهم در جهت افزايش اثرات عملي ارزيابي تکنولوژي بوده است. هر چند که حتي اين شکل جديد از ارزيابي تکنولوژي، قادر نبوده است که با انشعابات اخلاقي تکنولوژي هاي جديد سر و کار داشته باشد. از آنجايي که توسعه دهندگان تکنولوژي، فاقد آموزش لازم براي شناسايي و تجزيه و تحليل مشکلات اخلاقي بالقوه تکنولوژي هاي جديد هستند، تجزيه و تحليل هاي اخلاقي سيستماتيک به کار گيري تکنولوژي هاي جديد مورد نياز است. در اين مقاله مطرح شد که تکنولوژي هاي جديد در شکل جديدي از ارزيابي تکنولوژي اتفاق مي افتند. همچنين ارزيابي اخلاقي تکنولوژي را به عنوان مبنايي براي توسعه ي تکنولوژي، در چک ليستي که به 9 جنبه ي اخلاقي تکنولوژي اشاره مي کند، ارائه کرديم.
ارزيابي اخلاقي تکنولوژي در نظر دارد که يک رويکرد واقعي و متعادل براي خود تکنولوژي و توسعه دهندگان تکنولوژي باشد و فقط براي تصميم گيري سياسي به کار نمي‌رود. ارزيابي اخلاقي تکنولوژي قصد دارد که مشکلات اخلاقي بالقوه تکنولوژي را از طريق گفتگوي مستمر به جاي ارزيابي مقطعي تکنولوژي شناسايي کند. اين کار نبايد با هيچ تئوري رواني خاصي در گير شود، بلکه بايد روي نقطه نظر ها، علايق و راه حل هاي مختلف باز باشد. دانشمندان علوم اجتماعي معتقدند که يک فرصت خوب براي برقراري يک ديالوگ سازنده با توسعه دهندگان تکنولوژي وجود دارد. به اين دليل، آنها نيز علاقمندند ازکار برد هاي اجتماعي منفي اجتناب کنند، هم به دلايل اقتصادي و هم به دلايل استراتژيک. ارزيابي اخلاقي تکنولوژي به طور موفقيت آميزي مي تواند اين کار را انجام دهد.
منابع فارسي و لاتين:
[1] تافلر،آلوين، شوک آينده(1372)،ترجمه حشمت الله کامراني،(تهران،نشرسيمرغ)
[2] G. Ropohl, Ethik, (1996). und Technikbewertung, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 168 pp.
[3] G.C. Kunkle(1995). New challenge or the past revisited? The office of technology assessment in historical context, Technol. Soc.17(2) 175-196.
[4] http://www.europarl.eu.int/stoa/default _en.htm?redirected=1.
[5] G. Ropohl, Ethik,(1996). und Technikbewertung, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 172 pp.
[6] E. Kowalski, Mo¨ glichkeiten (1994). und Grenzen des Technology Assessment, Schweizerischer Wissenschaftsrat, Bern, TA
[7] S. Goonatilake(1994). Technology assessment: some questions from a developing country perspective, Technol. Forecast. Soc.Change 45 63-77.
[8] http://www.imf.org/external/np/exr/facts/sia.htm.
[9] L. K Klu¨ver, M. Nentwich, W. Peissl, H. Torgersen, F. Gloede, L. Hennen, J. van Eijndhoven, J. van Est, S. Joss, S.Belucci, D. Bu¨ tschi (2000). European participatory technology assessment, Participatory Methods in Technology Assessment and Technology Decision-Making, Report to the European Commission, downloaded from www.tekno.dk/europta inJanuary 2001.
[10] همان منبع 1
[11] J. Schot (1998). Constructive technology assessment comes of age, in: A. Jamison (Ed.), The Birth of New Politics of Technology, in Technology Policy Meets the Public, Aalborg University.
[12] R. Clarke(1998). Privacy Impact Assessments, from: http://www.anu.edu.au/people/Roger.Clarke/DV/PIA.html,1998.
[13] C. Bennett, Computers(1991). personal data and theories of technology: comparative approaches to privacy protection in the1990s, Sci. Technol. Human Values 16 (1) 51-69.
[14] W.F. Ogburn (Ed.), Social Change with Regard to Cultural and Original Nature, NY, 1996.
[15] Metcalfe,S.,1995.The Economic Foundations of Technology Policy:Equilibrium and Evolutionary Perspectives,in P.Stoneman,ed.,Handbook of the Economics of Innovation and Technical Change,pp.409-512,Blackwell,London
[16] همان منبع 10
[17] R. Reuzel (2004). Interactive technology assessment of paediatric cochlear implantation, Poiesis and Praxis: International Journal of Technology Assessment and Ethics of Science 2 119-137;
[18] H.A.M.J. ten Have(1995). Medical technology assessment and ethics, ambivalent relations, Hastings Cent. Rep. 25 (5) 13-19 (p. 18).
[19] S. Toulmin, The tyranny of principles - regaining the ethics of discretion, Hastings Cent. Rep. 11 (1981) 31-38; D. Heyd (1996). Experimenting with embryos: can philosophy help? Bioethics 10 292-309; W. Kymlicka, Moral philosophy and public policy: the case of the new reproductive technologies, Bioethics 7 (1993) 1-26.
[20] S.O. Hansson(2004). Weighing risks and benefits, Topoi 23 145-152.
[21] D. Johnson(1994). Computer Ethics, Prentice Hall.
[22] S.O. Hansson, E. Palm ( 2005). The Ethics of Workplace Privacy, P.I.E. Lang.
[23] G. Bruntland (1987). Our Common Future: The World Commission on Environment and Development, Oxford University Press.
[24] U. Beck, Risk Society(1992). Towards a new modernity, Sage, London.
[25] H.A.M.J. ten Have (1995). Medical technology assessment and ethics, ambivalent relations, Hastings Cent. Rep. 25 (5) 13-19.
[26] D.M. Bruce, Stem cells(2002). embryos and cloning - unravelling the ethics of a knotty debate, J. Mol. Biol. 319 917-925.
[27] P. Barroso, Ethical problems generated by the use of informatics in medicine, in: G. Collste (2000). Ethics in the Age ofInformation Technology, Centre for Applied Ethics, Studies in Applied Ethics, vol. 7, Linko¨ pings Universitet.
www.hccmr.com
ارسال توسط کاربر : amirpetrucci0261
/ع