مقدمه
در يک تقسيم بندي کلي حالتهاي هشياري آدمي به دو دسته اساسي تقسيم مي‌شوند. در يک دسته حالتهاي هشياري که حالتهاي عادي و طبيعي هستند، قرار مي‌گيرند، مثل خواب و رويا و در دسته ديگر حالتهايي که در اثر يک موقعيت خاص ايجاد مي‌شوند، قرار دارند. آن دسته از حالتهاي هشياري که عادي هستند را تمام مردم تجربه مي‌کنند و نياز به يک موقعيت خاص يا اعمال به خصوصي ندارد. در حالي که در دسته دوم که شامل مراقبه ، هيپنوتيزم و تغيير حالت هشياري ناشي از مصرف برخي داروها را شامل مي‌شود، وجود شرائط يا اعمال خاصي مورد نظر است و لزوما همه مردم آن را تجربه نمي‌کنند، مگر افرادي که علاقه و رغبت به اين موارد نشان دهند و شرائط لازم را فراهم کنند.
حالتهاي هشياري در شرائط عادي
خيالبافي ، خواب و رويا ديدن و حالتهاي هشياري در بيداري در اين دسته قرار مي‌گيرند. هرچند بين افراد از اين لحاظ تفاوتهايي ديده مي‌شود، مثلا افراد مختلف درجات مختلفي از خيالپردازي را دارا هستند و برخي خيالبافي‌هاي شديدتر و زيادتري را دارند، يا مثلا برخي روياهاي بيشتري را گزارش مي‌کنند، اما وجود هر کدام از اينها بدون توجه به شدت و ضعفشان در تمام افراد تائيد شده است.
حالتهاي هشياري در بيداري
اگر بخواهيم حالتهاي هشياري که در زمان بيداري وجود دارند را بررسي کنيم، به دو نوع اساسي هشياري برمي‌خوريم. زماني را در نظر بگيريد که فردي روي موضوع خاصي تمرکز کرده و با دقت و ظرافت کامل روي آن موضوع فکر و عمل مي‌کند. چه بسا اين فرد توجه خيلي پاييني به محرکات ديگر محيط نشان دهد و شايد کاملا نسبت به آنها بي‌توجه باشد (عوامل موثر بر ادراک). در هرحال تمرکزي که او روي موضوع مورد نظر خود دارد، حالتي از هشياري را در وي ايجاد کرده است که اصطلاحا به هشياري فعال معروف است. زماني که يک مساله رياضي حل مي‌کنيم، به تعمير وسيله‌اي مي‌پردازيم، يا در حال نگارش مطلبي هستيم، در حالت هشياري فعال قرار داريم. به عبارتي بطور فعالانه روي موضوع مورد نظر عمل مي‌کنيم و فعاليتهاي لازم را گزينش مي‌کنيم.
در مقابل حالت هشياري فعال ، هشياري نافعال قرار دارد که شخص طي آن نسبت به رويدادهايي که در لحظه معيني در اطراف او مي‌گذرد، حالتي پذيرا دارد. حالتي که تمرکز خاصي روي موضوعي وجود ندارد. با اين حال فرد از محرکات اطراف خود آگاهي دارد. پذيرندگي يا حساسيت تنها بخشي از هشياري در حالت بيداري ما به حساب مي‌آيد. بخش عمده زندگي ذهني ما صرف برنامه ريزي فعالانه مي‌شود. خواه تمرکز روي يک موضوع ساده و ابتدايي باشد، مثل حاضر شدن سر يک قرار و يا يک موضوع پيچيده‌تري باشد، مانند تصميم گيري براي اهداف بلند مدت زندگي مثل انتخاب شغل.
در هر حال هشياري فعال در انتخاب و طرح ريزي برنامه‌هاي زندگي نقش اساسي بازي مي‌کند. در اين حالت شخص فعال است، تلاش مي‌کند، برنامه ريزي مي‌کند، به جمع‌آوري اطلاعات مي‌پردازد و راههايي را برمي‌گزيند. البته بايد توجه داشت اين دو حالت از هشياري زمان بيداري ، کاملا متمايز از يکديگر نيستند. وجود آگاهي با درجات مختلفي در هر دو نوع هشياري وجود دارد و فرد با قرار گرفتن در جريان تفکر در هر يک از اين حالتها قرار مي‌گيرد. به عبارتي در هر دو حالت فرد در حال تفکر مي‌باشد. اين تفکر ممکن است به صورت طرح ريزي براي آينده باشد و يا به صورت دريافت محرک و پذيرندگي در برابر آنها.
خيالبافي به عنوان حالتي از هشياري عادي
همه افراد کم و بيش گونه‌هاي مختلفي از خيالبافي را داشته‌اند. خيالبافي‌هايي که مضاميني حول و حوش شجاعت ، موفقيت ، پيروزي ، اعتماد به نفس ، زيبائي و ... دارند. در واقع آرزوهايي که افراد براي خود دارند، آنها را دستخوش خيالبافي مي‌کند. بطوري که خيالبافي به صورت روشي که دستيابي به آرزوها را نزديکتر جلوه مي‌دهد، درمي‌آيد و تا حدودي نيازهاي رواني فرد را ارضا مي‌کند. چنين حالتي اغلب معطوف به جنبه‌هاي مثبت زندگي است و محتواي آن آرزوهاي فرد را شامل مي‌شود.
به عنوان مثال دانش آموزي که در آرزوي قبولي در کنکور دستخوش خيالبافي مي‌شود، خود را در شرائطي تصور مي‌کند که در دانشگاه مورد علاقه و رشته مورد علاقه خود پذيرفته شده و الي آخر. اما گاهي محتواي خيالبافي را جنبه‌هاي منفي نيز تشکيل مي‌دهند. خيالبافي در مورد شکستهاي احتمالي از اين دسته هستند که ناشي از اضطراب و ناراحتي فرد و پيش بيني او از شکست خود در آينده مي‌باشند.
در هرحال خيالبافي به عنوان يک حالت هشياري است که فرد خود را در موقعيتي غير از موقعيت فعلي خود رها مي‌سازد. در اين حالت هرچند آگاهي فرد از محيط پيرامون خود و محرکات آن ضعيف مي‌شود، ولي کاملا قطع نمي‌شود. بطوري که يک محرک شديد مثل يک صداي بلند مي‌تواند او را از اين حالت خارج سازد.
خواب به عنوان حالتي از هشياري عادي
تجربه خواب و رويا ديدن براي کليه افراد تجربه آشنايي است. همه افراد مي‌خوابند و با حالت هشياري تغيير يافته در خواب آشنا هستند. ما در حالت خواب معمولا آگاهي ضعيفي از محيط پيرامون خود نشان مي‌دهيم. حداقل مي‌توان گفت اين آگاهي در حد آگاهي زمان بيداري نيست.
تحقيقات متعددي نيز براي شناخت پديده خواب صورت گرفته است. مراحل خواب را تعيين کرده و ويژگيهاي آن را نيز مشخص کرده‌اند. حتي به سوالاتي از اين قبيل که ما کي خواب مي‌بينيم، چه عواملي در خواب ديدن ما تاثير مي‌گذارند، آيا مي‌توانيم محتواي خواب خود را از قبل تعيين کنيم؟ پاسخ داده‌اند. حتي سوالاتي از اين قبيل که آيا مردم مي‌دانند کي خواب مي‌بينند، پاسخ داده شده است. در اين دسته از تحقيقات نشان داده شده که برخي افراد که اصطلاحا روياي روشن دارند، از خواب ديدن خود آگاه مي‌شوند و به عبارتي مي‌دانند که در حالت خواب ديدن هستند. پژوهشها در اين زمينه نشان داده است که با تمريناتي مي‌توان ميزان هشياري فرد را نسبت به خواب ديدن خود افزايش داد.
حالتهاي هشياري در شرائط خاص
اين حالتها به مواردي اطلاق مي‌شود که تجربه آن يک امر عمومي و همگاني نيست. مثل شيوه‌هاي مراقبه که در آن افراد با استفاده از روشهايي خاص به تغيير حالت هشياري خود اقدام مي‌کنند و حالتي را تجربه مي‌کنند که متفاوت از حالتهاي هشياري آنها در حالت عادي است.
هيپنوتيزم و تجارب افراد در اين حالت از هشياري نيز نمونه‌اي از اين موارد است. همچنين مصرف برخي داروها تغييراتي را در هشياري افراد ايجاد مي‌کنند که تجاربي غير از تجارب عادي هشياري هستند. مثل داروهاي توهم‌زا که معمولا موجب تغييرات ادراکي چشمگير از جمله توهم مي‌شوند، يا موادي مثل الکل که در حالتهاي معمول به صورت مستي و خارج شدن از حالت هشياري عاري عمل مي‌کنند و در صورت افراط در مصرف به صورت توهمات و به ويژه توهمات بينائي بروز مي‌کنند.
منبع:daneshnameh.roshd.ir ارسالي از طرف کاربر محترم : omidayandh /ج