چهارسوي چيت سازها
 

هرگاه چهارسوي قيصريه را به طرف شمال پشت سرگذاريم،ازعرض بازار کمي کاسته مي شود و معرف آن است که دو قسمت بازاردريک زمان ساخته نشده اند. و حتي درگذشته در چوبي سنگيني اين دو قسمت را از هم جدا مي کرده است.[GAUBE .H.Wrth.E/1978/171]در وسط اين قسمت از بازار،به يک محوطه ي باز با عرض قابل توجهي مي رسيم که داراي گنبدي ست و بازاريان اين محل را چهارسوي دوم قيصريه و يا چهارسوي چيت سازها اطلاق مي کنند.اين قسمت از بازار اصفهان از نظر فضايي،و به ويژه معماري بسيارجالب و از زيباترين قسمت هاي بازار اصفهان است که به نام بازار چيت سازها معروف است و اصطلاح چهارسو را براي آن کم تر به کار مي برند. طرح کلي اين قسمت از بازار،بي شباهت به مجموعه ي چهارسوي قيصريه نيست، چه در غرب آن سراي چيت سازها و مشرق آن بعد از عبور از يک بازار کوچک به چهارسوي بازارزرگرها و ادامه ي آن به بازار زرگرها راه پيدا مي کند.بازار قيصريه ي اصفهان و چيت سازها دو طبقه است و از نظر پايداري بنا،ساختمان اوليه و اصالت خود را به خوبي حفظ کرده و دست نخورده مانده است. چهارسوي چيت سازها يکي از مراکز مهم عرضه ي صنايع دستي اين شهر براي گردشگران خارجي و داخلي است.

سراي چيت سازها
 

سراي چيت سازها که اسم خود را از توليد پارچه هاي قلمکار گرفته است، از سراهاي عصرصفويه است. در دوران قبل از صنعتي شدن اصفهان، کاربري آن به توليد قلمکاري که چيت سازي نيز بدان گفته مي شود،اختصاص داشته است. سراي چيت سازها از طريق غرب به چهارسوي دوم قيصريه که به نام چهارسوي بازار چيت سازها نيز معروف است، راه دارد. در ورودي آن چوبي کهنه است و شکل سرا مستطيلي است و از قسمت جنوب به کوچه ي کله پزها يا کوچه ي صنعتگران دستي راه دارد.
اين سرا محوطه ي بزرگي ست که در وسط آن ساخت و سازهاي ناموزوني انجام گرفته است. سرا دو طبقه اما فاقد مهتابي ست واحتمالاً قسمت شمالي سرا،قديمي ترين بخش آن است.آثاربديع معماري در اين سرا وجود ندارد.ازفعاليت هاي مختلفي که در سراي چيت سازها وجود دارد، مي توان به مشاغل زيراشاره نمود:ازچهل دهنه دکان موجود در اين سرا، چيت سازي فعاليت اصلي را به خود اختصاص داده است. به طوري که در 16 دهنه ي آن به اين شغل مشغولند و کار اصلي گل زني و مراحل آماده سازي چيت هاي قلمکار در آن صورت مي گيرد. از فعاليت هاي ديگر موجود در اين سرا، توليد لوازم خانگي استيلي است که دربازار دواتگرها و ساير فروشگاه ها و حتي خارج از شهر اصفهان به مصرف کنندگان عرضه مي گردد و بقيه ي دکان ها به فروش فرش هاي دست باف و تعمير لوازم خانگي و انباري اختصاص دارند.
ادامه ي قيصريه به بازار دارالشفاء مي رسد. وجه تسميه ي اين بازار به نام دارالشفاء به دليل مجاورت آن با مسجد دارالشفاست. بازار دارالشفا تا سه دهه ي قبل،راهروي مسجد دارالشفا محسوب مي شد،ولي در سال هاي اخير دکان هايي در دو طرف آن احداث شده اند و از سال 1376 به شکل پاساژ دو طبقه ي جديدي درآمده است.عمده ترين کاربري اين بازار فروش ظروف چيني و بلور مي باشد. تعداد کل دکان هاي بازار دارالشفا 35 دهنه است که 18 دهنه در طبقه ي اول و 17 دهنه در طبقه ي دوم قرار دارند. از کل 35 دهنه دکان، 18 دهنه به فروش چيني و بلور اختصاص دارند و 17 دهنه ي ديگر به کاربري هاي زير اختصاص دارند:صنايع دستي سه دهنه،گز و شيريني يک دهنه، ميوه فروشي يک دهنه، تعمير طلا و نقره يک دهنه، انبار يک دهنه، لوسترفروشي يک دهنه و 9 دهنه از دکان ها در حال آماده سازي مي باشند. طيف شاغلان بازار دارالشفا را افراد جوان که زاده ي اصفهان مي باشند، تشکيل داده است. اجناس عرضه شده در بازار دارالشفا اغلب فرانسوي، ترکيه اي، چيني، انگليسي هستند که از طريق بنادر جنوبي کشور و يا گمرک شمال غرب توسط واسطه ها وارد ايران و بازار شهرها مي شوند. بازار دارالشفا در زمره ي رقبه ي مسجد دارالشفا است و دکان هاي آن به صورت سرقفلي خريد و فروش مي شوند و بهاي سرقفلي آن ها در سال1384 ه. ش از 15 تا 25 ميليون تومان درنوسان بوده است.
بازار دارالشفا جزو آن دسته از بازارهاي شهر اصفهان است که در کف آن کانالي براي انتقال آب و فاضلاب، کابل تلفن و غيره ايجاد گرديده و کف آن سنگ فرش و سقف آن ازنوع شيشه اي قوسي ست. مسجد دارالشفا در انتهاي بازار دارالشفا و در شمال آن واقع شده و اسم خود را از يک بيمارستان قديمي که به آن دارالشفا مي گفتند،گرفته است. رواق مسجد حدود 8 پله از سطح بازار پايين تر است. شکل زميني که مسجد اشغال کرده، مستطيلي و ابعاد آن 70 در 60 متراست. لکن به واسطه ي تعيين قبله،اضلاع آن با ميدان نقش جهان، زاويه 45 درجه اي را به وجود آورده اند. البته اين نوع جهت گيري تقريباً درکليه مساجد سرزمين هاي اسلامي وبه ويژه اصفهان مراعات شده است، مانند مسجد جامع عباسي ( امام) و يا مسجد شيخ لطف الله، صحن مسجد سنگ فرش است و در وسط آن حوض مستطيل شکل قرار دارد. شبستان مسجد داراي سقف مسطحي ست که درست روبه روي در ورودي احداث شده است.قدمت بناي مسجد به دوره ي قاجاريه مي رسد. مسجد دارالشفا در زمان نوشتن مطلب حاضر(1381 ه.ش) از طرف سازمان اوقاف و خيريه در دست احيا و مرمت بود.

بازار و زندگي اقتصادي شهر
 

صاحب نظران که با شهر و مسائل شهرهاي اسلامي سروکار دارند، معتقدند که بازاربراي زندگي قرون وسطايي ايجاد شده و با زندگي کنوني ما هماهنگي ندارد و حتي تعريفي که يکي از دانشمندان آلماني به نام شوارتزاز بازار شهرهاي خاورميانه اسلامي ارائه کرده است،(اين نظريه را تا حدي خواهيم پذيرفت) چنين است:« در خاورميانه بازار مرکزخريد و فروش شهر را تشکيل مي دهد و پيدايش آن موقعي صورت گرفته است که چهار پايان حمل و نقل و جابه جايي کالاها را بر عهده داشتند.»
[Schware.G./1961/375]

اکنون که حدود يک قرن از ورود نخستين چهار چرخه به شهراصفهان سپري شده، نقش چهارپايان در حمل و نقل کالا به مرور زمان کم تر شده، اکنون ديگر نقشي ندارند و يا بسيار اندک است. اين گفتار بدان معني ست که بازار نقش عملکرد خود را بايد کم کم از دست داده باشد.اين تغييرو تحول ممکن است در بعضي از شهرهاي اسلامي صورت گرفته و حتي بازار آن ها به تعطيلي گراييده و يا از رونق افتاده باشد ( مانند بازار نايين)لکن بازار اصفهان بر عکس در اين مدت نه تنها اهميت اقتصادي خود را از دست نداده است، بلکه رشد و توسعه ي آن نيزبسيار چشم گير بوده است. در اصفهان با پيدايش و احداث بازارهاي جديدي مواجه مي شويم که همه حکايت از رشد بازاردارند.اين عمل درحقيقت توسعه و نفوذ بازار درمحلات مسکوني ست،چرا که بازاراصفهان برخلاف نظريات برادران مارسي نه تنها درحال تعطيلي و نابودي نيستند،بلکه درحال رشد و توسعه نيز بوده اند.برادران مارسي معتقد بودند که بازارهاي شهرهاي اسلامي در حال تعطيلي و برچيده شدن هستند. [Marcais.G.1954.pp.249.262./Marcais.W.1928.pp.86-100]
توسعه ي بازاراصفهان درچهاردهه ي اخير همچنان ادامه داشته وداردو بازارهاي قديمي و فروريخته،در دست تعمير و احيا هستند و گسترش جديد آن در بخش هاي مسکوني مشهود است.
زندگي اقتصادي شهر اصفهان هنوز در بازار اين شهرمتمرکز است. با آن که نفوذ تمدن غرب و بارسنگين چهارچرخه ها، خيابان هاي عريض و طويلي به شهر تحميل نموده و مغازه هاي بي شماري در سطح شهر به وجود آورده است، وجود بازاريان خبره و توانا اين بخش اقتصادي را چنان زنده و پويا نگه داشته که بازار اصفهان براي ساکنان شهر جذابيت خاصي داشته و کم تر خانواده اي را مي توان يافت که سالي چند بارازبازار اصفهان خريد نکند. البته اين حرکت به عرضه هاي مناسب کالا از نظر قيمت و تنوع ارتباط مستقيم دارد. شهروندان اصفهاني سخت پاي بند سنت هستند و خريد از بازار نوعي گرايش سنتي آن ها را نشان مي دهد. با اين که بعضي از بخش هاي بازار قسمتي از اهميت خود را همچنان حفظ کرده است. از خصوصيات چشم گيراين مرکز اقتصادي بافت اجتماعي ويکنواخت آن است که نسلي به نسل ديگر به يادگارمانده و در حقيقت نيروي سنتي قديمي برجاي مانده و تحولي برخود نديده است.اين گروه سنتي که در واقع شغل اجداد و آباء خود را از دست نداده اند، تا امروز برتري خود را به عنوان خريدار و فروشنده ي موفق،حفظ نموده اند. در بازار اصفهان مراکز فروش و يا توليد اغلب کالاها از قرن ها قبل همچنان در جاي خود مانده اند.دربازار اصفهان دکان هايي وجود دارند که ازعصرصفويه تا امروز به عرضه ي تنها يک نوع کالا مبادرت نموده اند. اما برخي ازکالاها به واسطه ي توليد نشدن و يا مصرف نداشتن،تغييرکاربري و فروش پيدا کرده اند. در حاشيه ي بازار اصفهان، بخش هاي جديد خريد و فروش مدرن به وجود آمده است و حتي در قسمتي از حاشيه ي بازار، زمين هاي باير و مساکن انساني به ويژه مساکن مخروبه و متروکه که زماني به بازاريان ثروتمند تعلق داشت، به بازار و مراکز جديد داد و ستد تبديل شده اند. اين بخش گاهي به صورت مسقف و زماني به صورت پاساژکه بي شباهت به تيمچه هاي سنتي نيستند در آمده است. اين نوع ساخت و سازها دربخش هايي از بازار که امکان بارگيري و باراندازي راحت تر بوده،بسيارچشم گير است که فعال بودن اقتصادي آن قسمت از بازاراصفهان را براي ما روشن مي کند. در بازار اصفهان مناطق کهنه و فرسوده ي بازار که خرابي هاي عميق درآن ها روي داده است،با اسکلت هاي فلزي و مصالح ساختماني بسيار مقاوم به تجديد حيات خود ادامه مي دهند و به اين ترتيب، نوسازي هاي چشم گيري در بعضي از قسمت ها ديده مي شود.اين حرکات عمراني همه حکايت از فعال بودن بازاراصفهان دارند. اين نکته گفتني ست که بازار اصفهان بعد از انقلاب محل اجتماع مهاجران روستايي و افغاني گرديده است وکاروان سراهايي که زماني محل اتراق و بارگيري و باراندازي کالا بوده، اکنون جاي خود را به محل سکونت مهاجران به ويژه برادران افغاني داده است. انتخاب اين مراکز به عنوان محل زندگي را بايد در ارزاني و داشتن سرپناه و يا سهولت دسترسي به کار جست و جو کرد.اين قشر کم درآمد خريد خود را نيز از همين بخش بازار انجام مي دهند.
بازار اين شهر هميشه مشتريان خاص خود را داشته است؛به ويژه مشتريان سنت گرايي که برپايه ي عادت، خريد از بازار را به خريد ازخيابان هاي شهر ترجيح مي دهند.اعتقاد اين دست از مشتريان اين است که قيمت هاي کالا در بازار ارزان تر و کالاها نيزمتنوع تر است. اين علاقه ي خريداران،بازاريان را در مقابل مشتريان سنتي متعهد مي کند تا از اجحاف در قيمت کالا دوري جويند.بازاريان اصفهان بر خلاف اغلب بازارشهرهاي بزرگ اسلامي قهوه خانه و غذاخوري مدرن ندارند و يا کم تر دارد؛ لکن تعدادي غذاخوري سنتي چون برياني، کله پزي،حليم پزي، عدسي و چلوکبابي دراين بخش مشاهده مي شود. مشتريان بازاراصفهان را سه گروه مشخص تشکيل مي دهند:
نخست، مشتريان بومي و دائمي که به خريد سنتي خو گرفته اند؛دوم، گردشگران داخلي که در فصول خاصي ازجمله عيد نوروز و تعطيلات تابستاني به شدت بر تعداد آن ها اضافه مي شود؛ سوم،گردشگران خارجي که علاقه خاصي به گردش وخريد از بازار علاقه دارند. اين گروه را که امروزه آن ها را به نام توريست يا گردشگر مي شناسيم، به خريد اشياء عتيقه و صنايع دستي و هنري که بازار اصفهان در اين زمينه مرکزيت جهاني دارد، مبادرت مي ورزند. خريد از بازار براي توريست خارجي خاطره انگيز است و جذابيت خاصي دارد. از اين رو بعضي ازنويسندگان بازار اصفهان را با بازار شهرهاي اورشليم، دمشق، استانبول، قاهره و تونس قابل مقايسه مي دانند.[WRITH.E/1968/105]
کالاهاي عرضه شده در بازار اصفهان، با سليقه و قدرت خريد ساکنان يا به عبارت ديگر، مشتريان بازارهماهنگي دارد. بازار اصفهان حداقل از چهارقرن قبل تا امروز محل توليد صنايع دستي هنري بوده است و اين ويژگي شايد دربين تمام بازارهاي جهان شاخص باشدو آن را از ساير بازار شهرهاي اسلامي متمايز سازد و توليدات صنايع دستي را بايد يادگار عصر صفويه خصوصاً شاه عباس دانست که هنرمندان تمام شهرهاي ايران را به اصفهان دعوت کرد و مشوق بزرگ آن ها بود و اکنون بعد از 400 سال اين هنرها از نسلي به نسل ديگر به ميراث مي ماند.
بازاراصفهان مانند بازار ساير شهرهاي ايران محل فروش فرآورده هاي کشاورزي نيز هست، به طوري که در قسمت شمالي بازار(اطراف ميدان کهنه) بيش از ساير نقاط بازار به فروش اين نوع محصولات مبادرت مي گردد، ولي بخش جنوبي بازار به صنايع دستي و کالاهاي گران قيمت اختصاص دارد.

تخصصي بودن بازار

يکي ازخصوصيات بازار شهرهاي بزرگ سنتي ايران،تخصصي بودن آن هاست، اما مطالعات تاريخي نشان مي دهد که کاربري بازار اصفهان پيوسته متفاوت و در حال تغييرو تحول بوده، و با نياز مردم شهر و منطقه هماهنگي داشته است. زماني پيشامدهاي تاريخي-سياسي آن را به شکوفايي رسانده و زماني ديگراضمحلال ونابودي آن را سبب شده است.
بازار اصفهان در قرن پنجم، موقعي که ناصر خسرو از اصفهان ديدن مي کرد (444 ه.ق ) از عظمت و تخصصي بودن برخوردار بود. او درباره ي اصفهان مي نويسد:«... واندرون شهر همه آبادان که هيچ از وي خراب نديدم و بازارهاي بسيار و بازاري ديدم ازآن صرافان که اندر او دويست مرد صراف بود و هر بازاري را در بندي و دروازه اي و همه محلت ها و کوچه ها همچنين،دربندي و دروازه هاي محکم و کاروان سراهاي پاکيزه بود و کوچه اي بود که آن را کوتراز مي گفتند و در آن کوچه پنجاه کاروان سراي نيک و در هر يک بياعات و حجره داران بسيار نشسته و اين کاروان که ما با ايشان همراه بوديم، يک هزار و سيصد خروار بار داشتند که در آن شهر رفتيم -هيچ بازديد نيامد که چگونه فرود آمدند که هيچ جا تنگي موضع نبود.» [ناصرخسرو/وزين پور/1350 /117 ]بازاراصفهان دوره ي صفويه به احتمال قريب به يقين،يکي از بزرگ ترين، باشکوه ترين و ثروتمند ترين بازارهاي شهرهاي اسلامي بوده است و تا يک قرن قبل نيز از تخصصي بودن خاصي برخوردار بود؛ لکن بعد ازآن تاريخ دستخوش تغيير و تحول بزرگي شد که زاييده ي صنعتي شدن جهان، ايران و سرانجام اصفهان بوده است. صنعتي شدن اروپا و ورود کالاهاي توليدي اين سرزمين ها، مرکز توليدي بازار را از کارانداخت و کارگاه هاي توليدي صنايع دستي کوچک؛يکي بعد از ديگري به تعطيلي گراييدند و بازاراصفهان به انبارکالاهاي تجاري اروپا تبديل گرديد و گروهي از بازاريان را به نام تاجربه وجود آورد که هرگزتوليد کننده نبودند.بازاراصفهان در گذشته به مراتب بيشترو اکنون کم تر به تخصصي بودن توليد و فروش کالاها متکي ست.از 45 رسته ي بازاري که در بخش بازاراصفهان شناسايي شده،تعداد اندکي از آنها توانسته اند اصالت اوليه ي خود را تاکنون حفظ نمايند،مانند بازار دواتگرها که مرکزتوليد لوازم خانگي از برنج،مس، استيل و سايرفلزات چون سماور،سيني و ظروف مختلف است که مشتريان آن را اغلب خانواده هاي جوان و نوعروسان تشکيل مي دهند که براي تهيه ي جهيزيه اين بازاررا گرم و پررونق مي کنند.از ديگر بازارهايي که هنوزاصالت و نوع کاربري خود را ازدست نداده اند،بازار زرگرهاست که مرکزمبادلات طلا و سکه بوده و يا بازار چيت سازها که مرکزفعاليت توليد قلمکار است که هنوزهم به فعاليت توليدي ادامه مي دهند،ولي با تغييرات بزرگي که در بازار پيش آمده است،عملکردهاي ديگري چون فرش فروشي و انواع صنايع دستي و عتيقه فروشي را که مورد علاقه توريست هاست، به خود اختصاص داده است. عملکرد بعضي از بازارهاي اصفهان به واسطه بي نيازي به خدمات آن ها به طور کلي تغيير يافته، مثلاً دربازار تفنگ سازها که از بازارهاي معروف اصفهان بوده است، اکنون اثري از اين فعاليت در آن ديده نمي شود و کاربري خود را به واسطه ي مجاورت با بازار زرگرها،به بورس سکه و دلار داده است. از بازارهاي بسيار مهم اصفهان که تغييرکاربري داده، بازار رنگرزهاو يا بازارزين سازهاست که اکنون به فروش فرش،کفش و فرآورده هاي چرمي اختصاص يافته است.
منبع:نشريه دانش نما ،شماره 169-167
ادامه دارد...
/ع