در دهه? 1970 كه پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون خطي رواج يافتند پيش‎بيني مي‎شد كه به زودي جايگزين منابع چاپي شوند. با ظهور ديسك‎هاي نوري اين تصور پيش آمد كه آن‎ها نيز به نوبه? خود هم جاي منابع چاپي و هم پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون خطي را بگيرند. با وجود اين, در حال حاضر هر سه رسانه در كنار هم به موجوديت خود ادامه مي‎دهند. مهم‎ترين استفاده‎كنندگان از ديسك‎هاي نوري, كتابخانه‎هاي دانشگاهي هستند. در حالي كه كتابخانه‎هاي تخصصي استفاده از پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون خطي را ترجيح مي‎دهند. ميزان استفاده از آن دسته از پايگاه‎هاي اطلاعاتي كه معادل‎هايشان بر روي ديسك‎هاي نوري ارائه مي‎شود رو به كاهش نهاده است. در اين ميان خط‎مشي و نگرش كتابداران كه به عنوان واسطه, انجام كاوش در پايگاه‎هاي اطلاعاتي را براي بهره‎گيران به عهده دارند – نقش مهمي در ميزان تأثير ديسك‎هاي نوري بر پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون خطي دارد.با ظهور پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون خطي (1) در دهه? 1970 واژه? "جايگزيني" رواج يافت و اعتقاد عمومي بر اين بود كه آن‎ها به زودي جايگزين منابع چاپي خواهند شد. ناشران نمايه‎نامه‎ها و چكيده‎نامه‎هاي چاپي از اين واهمه داشنند كه مشتركين اين منابع به آنان پشت كنند و به پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون خطي روي آورند.بر خلاف اين نظر, منابع چاپي همچنان منبع اصلي درآمد ناشران بود (و هست) و درآمد سالانه قابل پيش‎بيني و ثابتي را نصيب آنها مي‎كند. خدمات جديد پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون‎خطي ماه به ماه تغيير مي‎كند و تنها از طريق تداوم رواج خدمات است كه به استفاده‎كنندگان يادآوري مي‎شود ارتباط درون خطي خود را حفظ كنند. منافع [حاصل از فروش اطلاعات] با كارگزاران درون‎خطي تقسيم مي‎شود و به تدريج دسترسي مستقيم به مشتريان كاهش مي‎يابد.به نظر مي‎رسد كه منابع درون‎خطي هرگز نتوانسته‎اند اثر عمده‎اي بر اثر استفاده از منابع چاپي بگذارند. پايگاه درون‎خطي راه بازارهاي جديد و استفاده‎كنندگان جديدي را گشودند كه هيچگاه مشترك منابع چاپي نبوده‎اند. به علاوه كتابخانه‎ها عموماً به اشتراك منابع چاپي براي آن دسته از علاقه‎منداني كه مايل بودند از آن‎ها استفاده كنند, در كنار كاوش درون خطي با واسطه (2) , ادامه دادند. مدت زيادي است كه اين رسانه‎هاي متفاوت در كنار هم و در كمال آرامش به كار گرفته مي‎شوند؛ ولي ميزان درآمد پايگاه‎هاي درون خطي به طور ثابت رو به افزايش است.
جايگزيني ديسك‎هاي نوري
ظهور ديسك‎هاي نوري يك بار ديگر واژه? "جايگزيني" را بر سر زبان‎ها انداخت؛ اما اين بار ترس از اين بود كه آن‎ها جايگزين پايگاه‎هاي درون خطي بشوند. منابع ديسك نوري از اين نظر كه درآمد ثابت سالانه‎اي را نصيب ناشران مي‎كنند و خريداران تنها بايد يك بار در سال آن‎ها را خريداري كنند بسيار شبيه منابع چاپي هستند. اكنون كه ناشران به درآمدهاي درون خطي در كنار منابع چاپي خو كرده‎اند, گروهي از اين بيم دارند كه ديسك‎هاي نوري به زودي جايگزين هر دو روش درون خطي و چاپي بشوند. گروهي ديگر انتظار دارند كه آشنايي بيش‎تر مشتريان با ديسك‎هاي نوري, موجبات عرضه? بيش‎تر خدمات درون‎خطي را فراهم سازد. البته سيستم هاي بزرگ درون خطي , بقاي خود را در گرو تداوم و افزايش استفاده? عمومي از آن‎ها مي‎دانند و دريافته‎اند كه بايد مزاياي دسترسي درون‎خطي را در برابر ديسك‎هاي نوري تقويت نمود.
كتابخانه‎هاي عالي علمي
اولين و بزرگ‎ترين استفاده‎كنندگان از ديسك‎هاي نوري را كتابخانه‎هاي علمي (3) تشكيل مي‎دهند كه بسياري از آن‎ها داراي عناوين بسياري از اين ديسك‎هاي نوري و ايستگاه‎هاي كاري(4) زيادي براي بهره‎گيري از آن‎ها هستند. اين گروه از كتابخانه‎ها مدت‎ها است كه اغلب به كمك واسطه و گاهي نيز از طريق بهره‎گيري نهايي از پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون‎خطي استفاده كرده‎اند.بهره‎گيري از پايگاه‎هاي اطلاعاتي ديسك نوري, بر خلاف دسترسي درون‎خطي , مستلزم يك سرمايه‎گذاري اوليه? هنگفت است (مثلاً ميانگين هزينه? يك پايگاه اطلاعاتي كتابشناختي در حدود 1200 دلار در سال است). [1] به دليل محدوديت بودجه, بهتر است فقط آن دسته از ديسك‎هاي نوري كه بيشترين استفاده را دارند خريداري شوند. يكي از راه‎هاي تشخيص ديسك‎هايي كه بيش‎ترين استفاده را دارند, ملاحظه? آمار كاوش‎هاي درون خطي, و سپس خريد نگارش ديسك فشرده? آن پايگاه‎هاي اطلاعاتي است كه بيش‎ترين استفاده را دارند. (البته در صورتي كه آن پايگاه‎ها روي ديسك‎هاي نوري نيز عرضه شده باشند).عجيب نيست كه بنابر گزارش بسياري از كتابخانه‎هاي عالي علمي, كاوش درون خطي كاهش شديدي يافته است. زيرا اين كتابخانه‎ها به خريد پايگاه‎هاي اطلاعاتي ديسك نوري همچون Medline, Psychological Abstracts, ERIC روي آورده‎اند؛ يعني پايگاه‎هايي كه قبلاً بيش‎ترين استفاده را در كاوش‎هاي درون‎خطي داشته‎اند. گاهي از اين كاهش استقبال مي‎شود؛ زيرا كاوش درون خطي با واسطه, وقت كتابداران را مي‎گيرد, غالباً فقط براي كساني ممكن است كه توان پرداخت هزينه‎هاي آن را دارند, و ضمناً چنان سطحي از خدمات تحقيقاتي را ارائه مي‎كند كه از ساير خدمات كتابخانه‎هاي عالي علمي فراتر مي‎رود.كاوش در ديسك‎هاي نوري باعث رونق بيش‎تر تحقيق در ميان دانشجويان و اعضاي هيئت علمي مي‎شود, بسيار آشكار و عيني است, و معمولاً هيچ هزينه‎اي براي استفاده‎كنندگان ندارد. به درست يا غلط, با وجود نمايه‎هاي موجود بر روي ديسك‎هاي نوري, كتابداران برخي از كتابخانه‎هاي عالي علمي امكان يافته‎اند كه نقش واسطه‎اي خود را كنار بگذارند [و بهره‎گيران نهايي را وادار كنند تا خود به تنهايي از آن‎ها استفاده نمايند] . در كتابخانه‎هايي كه در آن‎ها, كاوش درون خطي توسط بهره‎گير نهايي صورت مي‎گيرد, انتقال از شكل درون خطي به ديسك نوري امكان كاوش نامحدود با بهاي ثابت را ممكن مي‎سازد؛ هر چند پايگاه‎هاي اطلاعاتي كم‎تر و قديمي‎تر قابل دسترسي خواهند بود.
نگاهي به تگزاس و هاوايي
از زمان شروع به استفاده? گسترده از ديسك‎هاي نوري در دانشگاه A&M تگزاس, آمارهايي گردآوري شده است. به گفته? "ويكي اندرز" (5) رييس "خدمات خودكار بازاريابي": "استفاده از پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون خطي (كه معادل‎هايشان بر روي ديسك‎هاي نوري ارائه مي‎شود) تنها تا 3 ماه بعد از عرضه? ديسك‎هاي نوري روبه كاهش نهاد. پايگاه‎هاي اطلاعاتي Psyc Info, Agricola, Ericهمواره در زمره? 10 پايگاه اطلاعاتي عمده‎اي بودند كه دسترسي به آن‎ها به روش كاوش درون خطي, هم با واسطه و هم توسط خود بهره‎گيران نهايي صورت مي‎گرفت.
در حال حاضر تنها پايگاه اطلاعاتي Agricola در رده? چهارم از جمع ده پايگاهي قرار دارد كه كاوش [درون خطي] با واسطه در آن‎ها انجام مي‎گيرد. در ميان پايگاه‎هاي اطلاعاتي كه كاوش آن‎ها توسط خود بهره‎گيران نهايي صورت مي‎گيرد Agricola مقام هجدهم, Info Psyc مقام نوزدهم, و ERIC مقام بيست و دوم را دارند." بخشي از كاهش مستمر در استفاده از پايگاه‎هاي اطلاعاي درون خطي عمدي بوده است. "اندرز"مطلب را به اين صورت عنوان مي‎كند: "ما بر ميزان كسب و كار خود در پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون خطي اثر مي‎گذاريم", زيرا در دانشگاه A&M تگزاس "براي پرهيز از پرداخت دوباره? هزينه اطلاعات تكراري, استفاده? درون خطي از پايگاه‎هاي اطلاعاتي كه بر روي ديسك‎هاي نوري موجودند, فعالانه جلوگيري كرده‎ايم. ما اين كار را با حذف يارانه‎اي كه قبلاً براي اين كار مي‎پرداختيم, به انجام رسانده‎ايم... براي استفاده? هر چه بيش‎تر از امكانات مالي خود, از نظر اقتصادي عاقلانه خواهد بود اگر اعضاي كتابخانه را آموزش دهيم كه به جاي پرداخت هزينه‎هاي اتصال و چاپ داده‎هاي مشابهي كه در محيط درون‎خطي عرضه مي‎شوند, از پايگاه‎هاي اطلاعاتي ديسك فشرده كه قبلاً هزينه آن را پرداخته‎ايم استفاده كنند."در حال حاضر , كاوش درون خطي با واسطه در پايگاه‎هاي اطلاعاتي گران‎قيمت‎تر, يا هنگامي كه كاوش در ديسك‎هاي نوري به نتيجه مطلوب نرسد انجام مي‎گيرد؛ به همين دليل نيز ميانگين هزينه? كاوش درون خطي با واسطه افزايش يافته است. اعضاي هيئت علمي و كاركنان دانشگاهي هنوز كاوش درون خطي با واسطه را ترجيح مي‎دهند؛ دانشجويان بالاتر از كارشناسي همچنان تمايل دارند كه كاوش درون خطي در پايگاه‎هاي اطلاعاتي BRS/After Dark يا Knowledge Index را خودشان انجام دهند؛ ولي دانشجويان كارشناسي از ديسك‎هاي نوري طرفداري بسيار مي‎كنند. آنان قبلاً نيز كم‎تر از روش درون خطي استفاده مي‎كرده‎اند, ولي اكنون – به نظر "اندرز" –"جاي پاي محكمي در اين ميان يافته‎اند".در "بخش علوم انساني/ اجتماعي" كتابخانه دانشگاه هاوايي, از زمان روي آوردن به استفاده? گسترده از ديسك‎هاي نوري, كاوش درون خطي رو به كاهش نهاد. تعداد كاوش‎هاي درون‎خطي با واسطه از ميانگين ماهانه 56 مورد در ده ماهه? بين مه 1998 تا فوريه? 1989, به ماهانه 11 مورد در ده ماهه? اول سال 1990 كاهش يافته است. در همين مدت, تعداد كاوش بر روي ديسك‎هاي نوري جهش چشمگيري داشته است. در اين دانشگاه روزانه به طور متوسط 166 كاوش در منابع علوم انساني و اجتماعي بر روي ديسك‎هاي نوري انجام مي‎گيرد. كتابداران مرجع دانشگاه هاوايي آگاهانه از تبليغ خدمات كاوش درون خطي با واسطه خودداري مي‎كنند و هرگز به بهره‎گيران نهايي كاوش درون خطي را پيشنهاد نمي‎كنند. آنان در كار با ديسك‎هاي نوري كاملاً احساس راحتي مي‎كنند, هر چند اين سياست به افزايش فراوان حجم سؤالات مرجع و درخواست فزاينده براي راهنمايي از كتابداران مرجع منجر شده است.ساير كتابخانه‎هاي عالي علمي نيز گرايش‎هاي مشابهي را گزارش مي‎كنند. "كنت استيت" (6) در "مطالعه موردي: دسترسي عمومي به ديسكهاي نوري"[3] در كتابخانه‎ها, به بررسي تجربيات تعداد از كتابخانه‎ها در اين زمينه مي‎پردازند و چنين گزارش مي‎كند كه: "به طور كلي, تعداد كاوش‎هاي درون خطي با واسطه در حدود 30 درصد كاهش يافته است." اين كاهش در مورد پايگاه‎هاي اطلاعاتي ERIC و Psyc Info – كه رايج‎ترين پايگاه‎هاي اطلاعاتي درون خطي به شمار مي‎روند – از زماني كه بر روي ديسك‎هاي نوري عرضه شده‎اند, كاملاً چشمگير است. كاوش درون خطي Vanderbilt در طي دو سال 58 درصد كاهش يافته است. مؤسسات ديگري از قبيل: كارنگي ملون(7) , دانشگاه ايالتي "ارگن" (8), و دانشگاه "كرنل" (9) نيز وضعيت مشابهي را گزارش كرده‎اند.به طوري كه از موارد گزارش شده از دانشگاه A&M تگزاس و دانشگاه هاوايي بر مي‎‎‎آيد, خط مشي‎ها و نگرش كتابداران نقش مهمي در ميزان تأثير استفاده از ديسك‎هاي نوري بر روش درون خطي دارد. اگر كتابداران ديسك‎هاي نوري را جايگزين مناسبي براي كاوش درون خطي بدانند, ممكن است عملاً چنين شود. در غير اين صورت, هم كاوش در ديسك‎هاي نوري و هم كاوش‎هاي درون خطي تشويق مي‎شوند و به يك نسبت انجام مي‎گيرد.به گزارش دانشسراي "بوستن" (10) , از زماني كه ديسك‎هاي نوري به مجموعه? آن‎ها اضافه شده, كاوش درون خطي با واسطه 8/16 درصد كاهش يافته است؛ اما از آنجا كه كاوش مراجع در حدود 44 درصد افزايش داشته, به طور كلي مي‎توان گفت كه استفاده? درون خطي در آن جا افزايش يافته است.هنگامي كه كتابخانه? پزشكي بيمارستان "جيمزا هالي" (11) , ديسك‎هاي نوري را به مجموعه خود افزود همچنان به خدمات مجاني كاوش با واسطه در Medline ادامه داد و دريافت "كه اگر عامل هزينه براي اعضاي بي‎اهميت باشد , تعداد كاوش‎هاي درون خطي اساساً تغييري نخواهد كرد.
مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت: sm1372
/ج