در اين مطالعات حتي الامکان بايد از ابزار موجود و مطمئن بهره گرفت . نقشه ها و عکس هاي هوايي از جمله ابزار قدرتمندي هستند که جغرافيدانان و برنامه ريزان شهري را در انجام تحقيقاتشان ياري مي دهند و کاربرد عکسهاي هوايي در شناسايي وضع موجود مناطق جغرافيايي و چشم اندازهاي ساخته دست انسان و بهره گيري از امکانات لازم بر کسي پوشيده نيست .

مقدمه :
 

آنچه که امروزه در علوم زمين مطرح است توجه به جنبه کاربردي آن است . افزايش سريع جمعيت و محدوديت منابع غذايي و معدني ، چنان مشکلاتي را براي انسان به وجود آورده است که امر برنامه ريزي به عنوان يک ضرورت براي همه کشورها تلقي مي شود . تخليه روستاها ، گسترش شهرها ، و گرايش به زندگي شهر نشيني با توجه به مسائل خاص خود به ويژه در کشورهاي جهان سوم از چنان پيچيدگي هايي برخوردار است که بي توجهي به آن بر مشکلات اقتصادي ، اجتماعي آنان خواهد افزود ، از اين جهت براي دستيابي به يک روند توسعه متعادل ، مطالعات و پژوهش هاي جغرافيايي هم مي تواند راهگشا باشد . در اين مطالعات حتي الامکان بايد از ابزار موجود و مطمئن بهره گرفت .
نقشه ها و عکس هاي هوايي از جمله ابزار قدرتمندي هستند که جغرافيدانان و برنامه ريزان شهري را در انجام تحقيقاتشان ياري مي دهند و کاربرد عکسهاي هوايي در شناسايي وضع موجود مناطق جغرافيايي و چشم اندازهاي ساخته دست انسان و بهره گيري از امکانات لازم بر کسي پوشيده نيست . مهمترين مراکز تجمع انساني شهرها هستند . شهر جايي است که مرکز کليه فعاليت هاي اقتصادي ، اجتماعي ، فرهنگي و سياسي است و اغلب ساکنين آن از طريق اشتغال در فعاليت هاي صنعتي و يا خدماتي امرار معاش مي کنند ، گرچه قسمت عمده شهرها را مناطق مسکوني تشکيل مي دهد ، اما بخش هاي ديگري چون خدمات و فضاي سبز نيز در آنها ديده مي شود .
مناطق داخل شهر را از نظر نقش به بخش هاي مسکوني ، صنعتي ، خدماتي ، فضاي سبز و نظاير آن تقسيم مي کنند . تمامي اين عارضه هاي شهري و به عبارتي عارضه هاي مربوط به انسان با استفاده از معيارهاي مخصوص خود در روي عکس هاي هوايي شناسايي مي شوند و اطلاعات بسيار زيادي درباره موقعيت و اندازه هر کدام از پديده هاي شهري استخراج مي گردد که به امر برنامه ريزي شهري کمک شاياني مي نمايد .

کاربرد ديگر عکس هاي هوايي در امور شهري مربوط به آمد و شد شهري و تشخيص و تعيين شبکه هاي ارتباطي متراکم و پرترافيک است که دست اندرکاران امور راهنمايي و رانندگي را در انجام وظايفشان ياري مي دهد . در باستان شناسي و جامعه شناسي نيز مي توان از عکس هاي هوايي کمک گرفت . در باستان شناسي هدف اساسي مطالعه عکس ها بررسي و شناسايي آثار ساختماني زير زمين است . اين بررسي به طور غير مستقيم صورت مي گيرد .
بدين گونه که ساختمان هاي مدفون شده در زير خاک تغييري قابل توجه در پوشش گياهي چه از نظر نوع و رشد آن ها به وجود مي آورد و باستان شناسان با تمرين و مطالعه و تفسير عکس ها قادر به شناسايي چنين عوارضي خواهند بود . در جامعه شناسي و جمعيت شناسي نيز عکس ها کمک مؤثري در بررسي تراکمو پراکندگي جمعيت و ساختمان هاي مسکوني مي نمايند و بدين ترتيب در برنامه ريزي مسائل جمعيتي و جامعه شناسي شهرها استعانت از عکس هاي هوايي به پيشبرد کار خواهد افزود .

? ميدان نقش جهان اصفهان
 

1-1) مناطق مسکوني شهر :
 

( منطقه مسکوني به آن قسمت از شهر گفته مي شود که قسمت عمده مساحت آن ( حداقل 50 درصد ) به واحدهاي مسکوني ساکنين شهر اختصاص داده شده است . در واقع قسمت اعظم شهرها را بخش مسکوني تشکيل مي دهد . در داخل منطقه مسکوني ، خيابان ها ، مراکز خدمات رساني ، فضاهاي سبز و خطوط ارتباطي نيز ديده مي شود . البته ممکن است واحدهاي صنعتي – تجارتي کوچک در داخل منطقه مسکوني پراکنده شوند ولي واحدهاي صنعتي – تجارتي کوچک در داخل و يا بيرون منطقه مسکوني به خود اختصاص مي دهند .
در عکس هاي هوايي کوچک مقياس تشخيص واحدهاي خدماتي و فضاي سبز پراکنده در داخل منطقه مسکوني مشکل است . در هر صورت نامگذاري يک منطقه به عنوان منطقه مسکوني يا تجارتي و ... بستگي به مقياس عکس هوايي و اندازه آن دارد . اغلب خانه ها در شهرهاي ايران به صورت خانه هاي تک خانواري هستند که به وسيله ديواري از خانه هاي مجاور ، خيابان ، و يا کوچه کنارش جدا مي گردد . تقريبا نصف مساحت خانه ، بنا و نصف ديگر آن را حياط خانه تشکيل مي دهد . ديوار عمده ترين ويژگي خانه هاي مسکوني ايران است .
وسعت و عظمت خانه ها نشان دهنده وضع اقتصادي مالک آن است . شرايط طبيعي نيز بر وسعت خانه هاي مسکوني تاثير دارند . مثلا در مناطق سرد خانه ها روي هم رفته کوچکتر از خانه هاي مناطق گرم است . در مجموع اندازه خانه از شهري به شهر ديگر فرق مي کند ، ولي در هر شهري خانه طبقات مرفه و پردرآمد بزرگتر و مجلل تر از خانه طبقات کم درآمد است . خانه هاي تک خانواري اغلب يک طبقه است و به ندرت ديده مي شود که در يک خانه يک طبقه ، دو خانوار در جوار هم زندگي کنند . اغلب خانه هاي دو طبقه يا چند طبقه مورد استفاده چندين خانواده قرار مي گيرند ، در اين واحدها هر طبقه ، محل سکونت يک خانوار مي باشد ، اين نوع خانه هاي دو طبقه جزء بافت قديمي شهرهاي ايران محسوب مي شود .
در سالهاي اخير در اکثر شهرها ، به ويژه در شهرهايي که توسعه امکانات شهري چندان آسان نيست ، ساختمان هاي بزرگ و چندين طبقه ساخته مي شود. در اين ساختمان ها ، هر طبقه به چندين واحد مسکوني تقسيم مي شود . اين گونه ساختمان هاي چندين طبقه ، از نشانه هاي معماري جديد است و در شهرهاي پرجمعيتي چون تهران ، اصفهان ، مشهد ، تبريز و ... متداول است و در شهرهاي کوچک کمتر يافت مي شوند . بهترين نشانه تعيين طبقات ساختمان ها رديف هاي پنجره هاست . هر طبقه حتما يک رديف پنجره دارد که از روي شمارش رديف هاي پنجره ها ، تعداد طبقات معلوم مي شود . تعيين تعداد خانوارهاي ساکن در هر طبقه چندان آسان نيست . مساحت واحد مسکوني تنها معيار مناسب براي اين منظور است . خانه ها بر اساس تعداد خانوارها به دو گروه تک خانواري و چند خانواري تقسيم مي شود .
از نظر کيفيت نيز ، به خانه هاي گرانقيمت و ارزان قيمت تقسيم مي شوند . خانه هاي گران قيمت مساحت نسبي بيشتري دارند و از مصالح مرغوب ساخته شده و حياط وسيع و باغچه خوب دارند . در اکثر خانه هاي ارزان قيمت مساحت کل خانه کوچک است و از اين مساحت کوچک هم نسبت کمتري به حياط اختصاص يافته است . نماي بيروني خانه ها بسيار ساده و از مصالح نسبتاْ ارزان ساخته شده است . منطقه مسکوني شهر از نظر موقعيت مکاني و قدمت ساختمان ها به بخش هاي جداگانه اي تقسيم مي شوند . بخش قديمي شهر از نظر موقعيت مکاني و قدمت ساختمان ها هم به بخشهاي جداگانه اي تقسيم مي شوند .
در بخش قديمي شهر ، خانه ها قديمي رنگ زمينه آنها نسبتاْ تيره است . کوچه ها باريک و غير مستقيم و اغلب خيابان هاي بزرگ به مرکز شهر ختم مي شوند و آرايش شعاعي دارند . کوچه ها و خيابان هاي کوچک تر با زاويه کمتر از 90 درجه به خيابان هاي بزرگتر وصل مي شوند . کل منطقه از پوشش گياهي کمتري برخوردار است و فقط در برخي خانه ها تک درخت هايي وجود دارد که اغلب حمام ، مسجد ، و درختي بزرگ در آن ديده ميشود .
در مجموع علائم مشخص منطقه قديمي شهر ، وجود خانه هاي کوچک گِلي ، کوچه هاي تنگ و خيابان هاي شعاعي ، يک ميدان مرکزي ، و پوشش گياهي کمتر است . ديگر ويژگي مهم منطقه قديمي شهر هاي ايران وجود بازار سرپوشيده است .قسمت جديد شهر در بيرون منطقه قديمي به صورت کمربندي پيرامون آن را احاطه کرده است . در اين منطقه خيابان ها وسيع ، منظم ، و داراي فضاي سبز مي باشند . مصالح ساختماني از موادي به غير از گل مي باشد و اغلب خانه ها از آجر و يا سنگ درست شده اند .پشت بام خانه ها به وسيله موزائيک ، آسفالت و يا شيرواني پوشيده شده است .خانه ها از يک تا سه يا چهار طبقه ديده مي شوند .
کنار بيشتر خيابان ها به مغازه ها و واحدهاي صنعتي کوچک اختصاص يافته است . فضاهاي سبز فراوان يافت مي شود . فضاهاي پارکينگ خودرو در کنار خيابان ها و يا در فضاهاي مخصوص مشاهده مي شود . ساختمان هاي نسبتا بزرگ که اغلب بيمارستان يا مرکز آموزشي هستند ، در داخل اين منطقه پراکنده شده است .
حاشيه بيروني منطقه مسکوني جديد ، در حال توسعه است . درنتيجه زمين هاي خالي ، ساختمانهاي در دست احداث و مواد زايد پراکنده شده در داخل مزارع بيرون شهر ديده مي شوند .توسعه اغلب شهرهاي ايران در دو شکل کاملاْ متمايز و در دو جهت متفاوت انجام مي شود . در يک طرف شهر خانه هاي گران قيمت با خيابان هاي وسيع ، مشجر و منظم توسعه مي يابد . استفاده از مصالح خوب ، توسعه بر طبق برنامه از پيش تعيين شده و بر اساس اصول معماري و شهرسازي جديد ، وجود امکانات شهري از ويژگي هاي اين بخش از شهر مي باشد . در طرف مقابل خانه هاي ارزان قيمت توسعه مي يابند .
و افراد متناسب با توان اقتصادي خود سعي مي کنند که يک سرپناهي براي خود بسازند . خيابان ها منظم و حساب شده نيستند و اغلب کج و معوج و نامنظم اند . ويژگي عمده و علايم شناسايي اين منطقه در عکس هاي هوايي وجود خانه هاي کوچک و ساده و پراکنده ، خيابان هاي نامنظم ، وسايل نقليه ارزان قيمتي چون موتور ، دوچرخه و وانت و زمين هاي خالي وسيع بين خانه ها مي باشند . در سالهاي اخير ، توسعه شهرهاي ايران به صورت شهرک هاي اقماري صورت مي گيرد ، يعني در حومه شهر ، بعضي از نقاط به علت امتيازات خاص خود به عنوان يک مرکز مسکوني جديد منظور مي گردد و به تدريج و طبق برنامه تنظيم شده توسعه مي يابند . ساکنين اين شهرک ها در مراکز اداري و صنعتي داخل شهر اصلي و در مراکز مجاور کار مي کنند . اين شهرک ها در واقع خوابگاه شبانه کارکنان و کارمندان و کارگران شهر مي باشند . علائم شناسايي اين شهرک ها بر روي عکس هاي هوايي ، وجود راه ارتباطي با شهر ، خيابان هاي منظم و مشجر و خانه هاي نوساز با قيمت هاي متوسط و يکنواخت است .

2-1) مناطق تجاري شهر :
 

منطقه تجاري ، مراکز خريد و فروش شهر را تشکيل مي دهد . مراکز تجاري شهرهاي قديم ايران به صورت بازارهاي سرپوشيده است که در مرکز بافت قديمي شهرها واقع اند . امروزه به علت مشکلات ترافيک و ارزش بالاي زمين در مرکز شهرها ، انبار فروشگاههاي بازار مرکزي در حومه شهرها قرار دارند و در اينجا فقط عمل داد و ستد انجام مي گيرد و کالا در جاي ديگر رد و بدل مي شود . توسعه شهر و مشکلات فزاينده ترافيک شهري سبب شده است که امروزه مراکز تجاري در نقاط ديگر شهر هم ايجاد شوند . اين مراکز تجاري يا به صورت مغازه هاي کنار خيابان و يا به صورت مجتمع هاي تجاري به اسم " پاساژ " ديده مي شوند . در کشورهاي غربي ، مراکز خريد و فروش به صورت ساختمان هاي بزرگي هستند که در حومه شهر واقع شده اند و داراي فضاي وسيع پارکينگ خودرو مي باشند . شناسايي مراکز تجاري کنار خيابان چندان آسان نيست . تنها معيار شناخت آنها وجود وسايل جلو آنها و يا وجود يک رديف طولاني بام ها در امتداد و کنار خيابان مي باشد . بدين جهت است که شناسايي و محاسبه مساحت اين گونه مراکز برروي عکس هاي هوايي نسبتاْ دشوار است .

3-1) مراکز خدمات شهري :
 

مراکز خدماتي شهر شامل ادارات ، مدارس و دانشگاهها ، بيمارستانها و درمانگاه ها ، مساجد ، ميهمانخانه ها ، و مراکز تفريحي است که به صورت واحدهاي پراکنده در داخل منطقه مسکوني ديده مي شوند . معيار شناسايي آن ها اغلب اندازه بزرگ و آرايش ساختمان ها و وجود حياط بزرگ آن ها است . مساجد و امامزاده ها توسط گنبد و مناره بلند آن ها شناخته مي شوند . اغلب مدارس داراي ميدان بازي و امکانات بازي مانند دروازه هاي ميدان فوتبال و خط کشي هاي ميدان واليبال و يک ميله بلند پرچم مي باشند . بيمارستان ها با حياط وسيع و گل کاري شده و ساختمان چندين طبقه شناخته مي شوند . شناسايي ادارات بر روي عکس هاي هوايي مشکل تر از واحد هاي خدماتي ديگر است .
تنها معيار مناسب براي شناسايي آنها تجربه مفسر و اندازه نسبتاْ بزرگ آنها در مقايسه با خانه هاي مجاور است . بعضي از مراکز خدماتي شهرها مانند دانشگاه ها ، منطقه بسيار وسيعي را به خود اختصاص داده اند . معيار شناخت دانشگاه ها وجود ساختمان هاي بزرگ و چندين طبقه همراه با فضاي سبز وسيع بين آنها است . مراکز تفريحي عبارتند از ميدان هاي ورزشي ، استخرهاي شنا ، باشگاه هاي تفريحات سالم و پارک هاي بازي . استخرهاي شناي سرباز به آساني شناخته مي شوند . اغلب ميدان هاي ورزشي داراي چمن فوتبال ، تورهاي واليبال ، زمين هاي تنيس و سکوهاي تماشاچيان و در مجموع فضاي وسيع مي باشند .شناسايي باشگاه ها و استخرهاي شناي سرپوشيده در روي عکس هاي هوايي نسبتاْ مشکل است . پارک هاي بازي معمولا با وسايل بازي برقي مثل چرخ و فلک شناخته مي شوند .

4-1) فضاهاي سبز شهري :
 

فضاي سبز شهري شامل پارکها و ميدان ها و مناطق درختکاري شده کنار خيابان ها مي باشند . اين مناطق به دليل وجود درختان به آساني قابل تشخيص اند . در روي عکس هاي هوايي با مقياس بزرگ مي توان تعداد و نوع درختان را مشخص کرد . در قسمت هاي قديمي شهر فضاي سبز کمتر است . اما در بخش هاي تازه ساخت علاوه بر پارک ها و کنار خيابان ها ، وسط خيابان ها نيز درختکاري شده است و به اصطلاح بلوارها را به وجود آورده اند . فضاي سبز براي تبديل هواي شهر و تصفيه آلودگي هاي آنها لازم است در شهر هايي که فضاي سبز داخل ، تکافوي نيازهاي حياتي را نمي کند ، دور شهر هم منطقه اي به نام کمربند سبز زير کشت رفته است . اين کمربند سبز در اطراف شهر تهران به خوبي مشهود است و به جنگل هاي مصنوعي معروف شده اند .

5-1) شبکه هاي ارتباطي و راه هاي دسترسي شهر:
 

ميدان ها ، خيابان ها ، و کوچه ها شبکه ارتباطي شهر را تشکيل مي دهند . خيابان ها معمولاْ به تناسب بزرگي و عرض آنها به خيابان هاي يک طرفه و دو طرفه تقسيم مي شوند . بعضي خيابان هاي دوطرفه عريض به وسيله ديوار سيماني و يا نوار سبز کاشته شده به دو مسير تقسيم مي شوند . اين گونه خيابان ها را بلوار گويند . خيابان هاي کوچک از خيابان هاي بزرگتر منشعب مي شوند و کوچه ها کوچکترين واحد ارتباطي هستند که در داخل منطقه مسکوني به جهات مختلف خزيده اند .
ايستگاههاي قطار ، فرودگاهها و پايانه هاي اتوبوس هاي مسافربري و توقفگاه هاي کاميون ها نيز جزء فضاي حمل و نقل و شبکه ارتباطي شهر به حساب مي آيند . شناسايي اين مراکز بر روي عکس هاي هوايي آسان است . علامت ايستگاه قطار وجود تعداد زيادي خطوط آهن است که در دو طرف ايستگاه به تدريج به هم مي رسند . در فرودگاهها ، برج کنترل و باندهاي پرواز بهترين معيار شناسايي هستند . در ابتداي هر باند پرواز شماره باند بر اساس گراي مغناطيسي آن نوشته مي شود و پايانه اتوبوس هاي مسافربري نيز به وسيله وجود اتوبوس ها و توقف گاههاي کاميون ها از روي وجود کاميون ها شناخته مي شوند .
* ارسال مقاله توسط عضو محترم سايت با نام کاربري : mobe205
/ج