مبادله، يكي از اصلي ترين نيازهاي بشر بوده و هست. بازار نهادي است كه امكان مبادله را فراهم مي كند. با وجود اين كه مسائل مطرح شده در اقتصاد خيلي گسترده هستند، مسائل مربوط به بازار ويژگي خاصّي دارند و تمام قسمت ها را تحت تاثير قرار مي دهند. در بازار، عرضه و تقاضا در برابر هم قرار مي گيرند و با تعيين قيمت، نحوه? تخصيص منابع و چگونگي توزيع را معيّن مي كنند. امروزه بازارها اعم از بازار كالاها و خدمات، بازار عوامل و بازار منابع خيلي گسترده شده اند. اين بازارها در بيش تر كشورها تحت تاثير نظريات اقتصاد سرمايه داري عمل مي كنند و نقش بازار در نظام مزبور به قدري بالا است كه از آن به «اقتصاد بازار» نيز ياد مي كنند؛ از اين رو، يكي از امور ضروري شناخت ديدگاه هاي اقتصاد سرمايه داري است. در مورد بازار با توجّه به ديدگاهي كه در مورد مباني آن ارائه مي شود مهم ترين عنصر مبنايي بازار، عنصر رقابت است كه از زمان نخستين اقتصاددانان كلاسيك تا كنون تفاسير گوناگوني از آن شده است. از طرفي ما مسلمانان به جامعيت اسلام اعتقاد داريم و معتقديم كه اسلام در زمينه هاي گوناگون برنامه هاي خاص خود را دارد. مقاله? حاضر بر آن است كه تا حد ممكن به ارزيابي بازار سرمايه داري با تاكيد بر عنصر رقابت بپردازد؛ سپس به صورت مختصر آموزه هاي اسلام در اين زمينه را بيان كند.

? تعريف بازار
 

براي بازار تعاريف فراواني در متون اقتصادي به چشم مي خورد كه مي توان گفت: يكي از علل تفاوت آن ها تلقي گوناگون گويندگان اين تعاريف از مفهوم بازار است.
اين جا چند نمونه از اين تعاريف را با توضيح مختصري باز مي گوييم:
1) بازار مكان و يا موقعيتي است كه در آن خريداران و فروشندگان، كالاها و خدمات و منابع را خريد و فروش مي كنند. براي هر كالا، خدمت يا منبعي كه در اقتصاد خريد و فروش مي شود، بازاري وجود دارد (سالواتوره، 1372: ص10).
اين تعريف دو ويژگي دارد:
الف) بازار را به مكان يا موقعيت تعريف كرده است. اين تعريف هم با بازارهاي امروزي سازگار است و هم با بازارهاي اوليه در زمانهاي قديم كه اقتصاد بسيار ساده بود و مردم براي مبادله? كالاها در مكان هاي خاصي گرد هم جمع مي شدند.
ب) ويژگي دوم اين تعريف اين است كه عام است و شامل بازار كالاها و خدمات و منابع مي شود.
2) بازار عبارت از شبكه? روابط بين مبادله كنندگان يا تمركز سازمان يافته? برخورد عرضه و تقاضاي مربوط به كالاها و خدمات معيّن است (منتظر ظهور، 1369: ص129).
اين تعريف بازار را به مكان و موقعيت منحصر نكرده؛ بلكه در عين اين كه شامل بازارها در زمان هاي گذشته مي شود، با وضعيت فعلي نيز كه با گسترش امكانات ارتباطي، مبادلات از مكان و موقعيت خاص فراتر رفته نيز سازگار است. ويژگي دوم اين تعريف اين است كه فقط شامل بازار كالاها و خدمات مي شود.
3) بازار فرايندي است كه در آن، رويارويي خريداران و فروشندگان يك كالا با يك ديگر، قيمت و مقدار كالا را تعيين مي كند (موئلسن، بي تا: ص80).
اين تعريف نيز محدويت زمان و مكان را حذف كرده؛ پس با وضعيت بازارهاي امروزي سازگارتر است. همچنين فقط بازار كالاها و خدمات را مدنظر قرار داده است؛ امّا نكته? بسيار مهم اين است كه كاربردهاي اصطلاح «بازار» امروزه از آن چه در اين تعاريف آمده نيز فراتر مي رود. در متون اقتصادي، اصطلاح «اقتصاد بازار» به اقتصادهايي اطلاق مي شود كه گرچه دولت، دخالت هاي فراواني در اقتصاد دارد، قسمت بيشتر ثروت ها و وسائل توليد در دست بخش خصوصي است و «مكانيزم بازار» عمده? فعاليت ها را هماهنگ مي كند. در اين صورت، مقصود از «اقتصاد بازار» اقتصادي است كه پارامترهاي اصلي آن از قبيل توليد، توزيع و مصرف به وسيله? سازوكار عرضه و تقاضا معيّن مي شود. در اين اقتصادها سؤالات اصلي كارگزاران اقتصادي به وسيله? سازوكار عرضه و تقاضا پاسخ داده مي شود. اين سؤالات عبارتند از: چه بايد توليد كرد؟ چگونه بايد توليد كرد؟ توزيع بايد به چه نحو باشد؟ منابع موجود در اقتصاد چگونه بايد به بخش هاي گوناگون تخصيص يابد؟ حفظ موقعيت اقتصادي جامعه به چه نحو امكان پذير است؟ (لفت ويچ، 1354: ص20). در اقتصاد بازار، قيمتي را كه در اثر تعامل عرضه و تقاضا تعيين مي شود، تعيين كننده? جواب سؤالات مذكور مي دانند.

? رقابت به صورت اصل رفتاري
 

برخي از تعريف هاي بازار ملاحظه شد. بازار همچنين اقسام بسياري دارد؛ مانند بازار رقابت كامل (Perfect Competition)، بازار رقابت ناقص(Imperfect competition) ، بازار انحصاري (Monopoly). هر كدام از معاني بازار را در نظر بگيريم و هر قسمي از اقسام آن را كه ملاحظه كنيم، عنصر «رقابت» (Competition) در آن اساسي ترين نقش را ايفا مي كند. كارگزاران اقتصادي بر اساس رقابت بر سر سود بيش تر توليد مي كنند و مصرف كنندگان نيز بر اساس رقابت بر سر دستيابي هر چه بيش تر به لذّت به مصرف مبادرت مي ورزند. گرچه رقابت از ديرباز بين اقتصاددانان مطرح بوده، آدام اسميت نخستين كسي است كه اين مفهوم را به صورت دقيق مطرح كرده است. بر اساس نظر اسميت، دولت نبايد در بازار دخالت كند. در اين صورت افراد بر اساس منافع خصوصي خود عمل خواهند كرد و يك «دستِ نامرئي» (Invisible hand) اين فعاليت ها را هماهنگ مي كند و در نتيجه، منافع جامعه تامين خواهد شد.

? معناي رقابت
 

رقابت، يعني گروهي براي دستيابي به امكانات اقتصادي با يك ديگر مبارزه كنند و هر كدام در پيشي گرفتن بر ديگران بكوشد. روشن است كه زير بناي رقابت به اين معنا، اصالت دادن به تعقيب منافع شخصي به وسيله? هر فرد است كه شعار اصلي اقتصاددانان كلاسيك و نئوكلاسيك بود؛ بنابراين مبناي رقابت در نظام سرمايه داري هم چشمي براي دستيابي بيش تر براي رسيدن به مواهب اقتصادي در مقايسه با ديگران است. گر چه اصطلاح رقابت، بيش تر اوقات به صورت «رقابت كامل» كه الگوي مطلوب است به كار برده مي شود، عنصر ياد شده در تمام بازارها وجود دارد و رقابت به مفهومي كه ذكر شد، در بازارهاي غير رقابتي تجلّي بيش تري مي يابد. برخي از اقتصاددانان مي گويند هر چه رقابت شديدتر باشد، كارگزاران اقتصادي كم تر به همديگر به چشم رقيب مي نگرند؛ زيرا در اين صورت قدرت تاثير آن ها بر يك ديگر كم تر مي شود. در اين صورت هيچ يك از آن ها احساس نمي كند كه از سوي ديگران تحت فشار است، در صورتي كه در بازاري كه رقابت اندك است و توليد كنندگان زياد نيستند، هر يك خود را در فشار سختي مي بينند؛ امّا بسياري از اقتصاددانان اين را نمي پذيرند. آن ها بر اين باورند كه افزايش تعداد رقيبان به افزايش رقابت مي انجامد. (رناني، 1376: ص82)

? رقابت از ديدگاه هاي گوناگون
 

با توضيحي كه در مورد مفهوم رقابت ذكر شد، به نظر مي رسد كه نبايد در مورد تفسير آن اختلافي وجود داشته باشد؛ امّا با مراجعه به متون اقتصادي، شاهد تفاسير گوناگوني از رقابت هستيم كه در طول زمان پديدار شده اند. اين ديدگاه ها به اختصار ذكر مي شوند:

1) رقابت آزاد از نگاه اسميت
 

رقابت از منظر «آدام اسميت» فعاليت و حركتي است كه فقط در وضعيت هاي «عدم تعادل» يعني هنگامي كه برابري عرضه و تقاضا به هم مي خورد پديد مي آيد. هنگامي كه اضافه عرضه اي به وجود مي آيد، عرضه كنندگان براي تحميل آن به ديگران با يك ديگر رقابت مي كنند و برعكس، هر گاه عرضه كاهش مي يابد. متقاضيان به رقابت براي اختصاص دادن كالاهاي موجود به خود برمي خيزند (رناني، 1376: ص 85)، و نتيجه? رقابت، در هر دو حالت، رسيدن به تعادل بين عرضه و تقاضا خواهد بود. از ديدگاه اسميت منافع شخصي، افراد را به كارهايي رهنمون مي كند كه به نفع جامعه خواهد بود و نتيجه? نهايي آن برابري عرضه و تقاضا است.

2) رقابت از منظر نئوكلاسيك ها
 

از اواخر قرن نوزدهم با ظهور اقتصاددانان نئوكلاسيك، رقابت به طرز ديگري تعبير شد. آن ها رقابت را به ساختار وضع تعادلي بازار، تعريف مي كردند. به عقيده? آن ها، اگر در بازاري، فروشندگان بسيار با خريدارن متعددي معامله كنند و هر كس از قيمت هايي كه ديگران
بر اساس آن خريد و فروش مي كنند به خوبي آگاه باشند مي توان گفت رقابت وجود دارد (تفضلي، 1372: ص349). دو شرط ياد شده يعني زياد بودن رقيبان و آگاهي كامل از قيمت ها به وسيله? كورنو و جونز كه از اقتصاددانان نئوكلاسيك هستند بيان شد. اجورث، تركيبي از شرط كورنو (بينهايت بودن تعداد رقيبان) و شرط جونز (اطلاعات كامل) را براي رقابت كامل بيان كرد. وي هم چنين، مسأله? همگن بودن كالاها را براي تحقق رقابت ضرور دانست. وي براي از بين بردن توانايي مشاركت كنندگان براي تاثيرگذاري بر روي قيمت، ضرورت «تقسيم پذيري» كالا را مطرح كرد (رناني، 1376: ص87). جان بيتس كلارك (John Bates Clark: 1898) نيز، مسأله? «تحرّك كامل عوامل» را براي پيشگيري از انحصار و برقراري قيمت يگانه مطرح كرد. مشاهده مي شود كه آن چه در متون اقتصادي رايج خُرد به صورت مدل رقابت كامل مطرح مي شود، همين مدلي است كه از نئوكلاسيك ها به صورت ساختار در وضعيت تعادلي نقل كرديم در مقابل مدل كلاسيكي رقابت كه در آن، رقابت از وضعيت غيرتعادلي آغاز مي شود و نتيجه اش رسيدن به تعادل در بازار خواهد بود؛ يعني رقابت كلاسيكي يك مفهوم پويا است؛ در حالي كه مدل نئوكلاسيك ها رقابت را به صورت مفهوم ايستا مطرح مي كند.
هايك معتقد است كه رقابت كلاسيكي را مي توان رقابت دانست؛ در نظر اينان، رقابت نزديك است محقق شود. امّا رقابت كامل نئوكلاسيكي استحقاق كمي دارد كه رقابت ناميده شود؛ زيرا فرض مي كند كه وضعيت فعلي پيش تر وجود داشته است؛ امّا در ديدگاه كلاسيكي، رقابت نزديك است محقق شود (همان: ص88). نتيجه? آن اين است كه فرض وجود وضعيت فعلي از زمان قبل (رقابت نئوكلاسيكي) نه تنها مانع همه? فعاليت هايي كه فعل رقابت كردن وصف مي كند، مي شود بلكه آن ها را تقريباً ناممكن مي سازد. كلارك بزرگ ترين مشكل نظريه? نئوكلاسيك را ايستايي آن مي دانست (شومپيتر، 1375: ص89).

3) فرايند رقابتي تخريب خلاق: نظريه? شومپيتر
 

به نظر شومپيتر تحول مداوم در محصولات و روش هاي توليدي، ذاتي خودِ سرمايه داري رقابتي است و مفهوم رقابت كامل نمي تواند اين فرايند را توضيح دهد. به نظر وي، رقابت واقعي ميان بنگاه هاي كوچكي كه توليد كننده? كالاي يكسان هستند در نمي گيرد؛ بلكه ميان بنگاه هاي مبدع و ديگر بنگاه ها رخ مي دهد. وي مي گويد:
آن چه مهمّ است، عبارت است از رقابت در كالاهاي جديد، تكنولوژي جديد، منابع عرضه هاي جديد، نوع جديد سازمان. اين رقابت آن چنان موثرتر از انواع ديگر است كه مي توان آن را به يك بمباران در مقايسه با فشار دادن يك درب تشبيه كرد... اهرم نيرومندي است كه سرانجام توليد را گسترش مي دهد و قيمت ها را پايين مي آورد... (شومپيتر، 1375: ص124).
بر اساس نظر شومپيتر، ابتدا ابداعي صورت مي گيرد (خلاقيت) و انحصارگذرا را شكل مي دهد و سودهاي انحصاري به ارمغان مي آورد؛ آن گاه اين ابداع پخش مي شود؛ سپس در معرض ابداعات جديد قرار مي گيرد كه سودهاي انحصاري آن را از بين مي برد (تخريب) و اين جريان همچنان ادامه مي يابد (رقابت ديناميك) (رناني، 1376: ص91). وي مي گويد:
اين فرايند تخريب خلاق، اصل اساسي سرمايه داري است؛ چيزي است كه سرمايه داري در آن خلاصه مي شود (شومپيتر، 1375: ص122)؛ البتّه شومپيتر مي پذيرد كه امكان دارد برخي بنگاه ها موفق شوند از اين فرايند رقابتي بپرهيزند. در اين حالت، وضعيت آن ها به تدريج به وضعيت انحصاري دائم تبديل مي شود كه در تاريخ سرمايه داري فراوان اتفاق افتاده است. خلاصه? سخن اين كه شومپيتر از منتقدان جدي رقابت كامل نئوكلاسيك ها بود و رقابتي را كه در آن مدل مطرح مي شود سبب ركود و بي رونقي مي دانست و رقابت پويا را در يك روند بلند مدت به جاي آن مطرح مي كرد؛ امّا رقابت به صورت فرايند تخريب خلاّق را كه به جاي رقابت كامل مطرح مي كرد نيز در بسياري موارد زمينه ساز بروز انحصار مي دانست و درجه اي از انحصار را مي پذيرفت. به دنبال نظريات او، نظريه هاي جديدي مانند «رقابت ناقص» (Imperfect Competition) و «رقابت انحصاري» (Monopolistic Competition) براي تبيين وضعيت جديد بازارهاي كشورهاي سرمايه داري مطرح شد.
منابع و مأخذ
قرآن كريم.
نهج البلاغه.
اتمارايسينگ، تاريخ انديشه ها و عقايد اقتصادي، هادي صمدي، تهران، موسسه? تحقيقات اقتصادي دانشگاه تربيت مدرس، اوّل، 1374ش.
انصاري، محمدجعفر، و ديگران، درآمدي به مباني اقتصاد خرد با نگرش اسلامي، تهران، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه ها، اوّل، پائيز 1378ش.
تفضلي، فريدون، تاريخ عقايد اقتصادي، تهران، نشر ني، اوّل، 1372ش.
حر العاملي، محمد بن الحسن، وسائل الشيعه، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1403 ق.
حسيني، سيدرضا، الگوي تحصيص درآمد و رفتار مصرف كننده? مسلمان، تهران، مركز نشر پژوهشگاه فرهنگ و انديشه? اسلامي، اوّل، 1379ش.
دادگر، يدالله، نگرشي بر اقتصاد اسلامي، تهران، پژوهشكده? اقتصاد دانشگاه تربيت مدرس، اوّل، 1378ش.
رناني، محسن، بازار يا نا بازار، تهران، سازمان برنامه و بودجه، اوّل، 1376ش.
سالواتوره، دومينيك، تئوري و مسائل اقتصاد خرد، حسن سبحاني، تهران، نشر ني، ششم، 1372ش.
شارل ژيد ـ شارل ريست، تاريخ عقايد اقتصادي، كريم سنجابي، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، اوّل، 1370ش.
شومپيتر، جوزف، كاپيتاليسم، سوسياليسم ودموكراسي، حسن منصور، تهران، نشر مركز، دوم، 1375ش.
غني نژاد، موسي، معرفت شناسي علم اقتصاد، تهران، موسسه? عالي پژوهش در برنامه ريزي و توسعه، اوّل، 1376ش.
فيليپس چارلز و موريس اون، تحليل اقتصادي، اكبر كميجاني، تهران، انتشارت دانشگاه تهران، اوّل، 1372ش، ج1 .
قديري اصلي، باقر، سير انديشه? اقتصادي، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، اوّل، 1368ش.
نمازي، حسين، نظام هاي اقتصادي، تهران، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، اوّل، 1374ش.
لفت ويچ، ريچارد ايچ، سيستم قيمت ها و تخصيص منابع توليدي، ميرنظام سجادي، تهران، موسسه? علوم بانكي ايران، دوم، خرداد 1354ش.
معصومي نيا، غلامعلي، بررسي و مقايسه? عملكرد بازار كالا و خدمات در سيستم اقتصادي اسلام و سرمايه داري، پايان نامه.
منتظر ظهور، محمود، اقتصاد، تهران، سازمان انتشارات دانشگاه تهران، هشتم، تهران، 1369ش.
ميرمعزي، حسين، نظام اقتصادي اسلام، دفتر سوم، تهران، موسسه? فرهنگي دانش و انديشه? معاصر، اوّل، 1380ش.
رفيق يونس المصري، بحوث في الاقتصاد الاسلامي، دارالمكتب، دمشق، الطبعه الاولي، 1421 ق، 2001 م.
شيخ انصاري، المكاسب، المكاسب الحرمه، چاپ رحمت الله، بي تا.
مجلسي، بحارالانوار، بي تا، ج 74.
مجله اقتصاد اسلامي

ارسال توسط کاربر محترم سايت :omidayandh