چکيده
 

در حياط غربي مسجد امام (شاه عباسي) اصفهان، واقع در ميدان نقش جهان، قطعه سنگي در کنارديوار شمالي نصب شده است که در تمام روزهاي سال (365 روز) هنگام نيم روز، لحظه ي ظهر را بدون سايه نشان مي دهد. آن گاه موذن بر گلدسته مي رود و مردم شهر را به نماز فرا مي خواند.
راز اين سنگ تنها در نحوه ي تابش آفتاب نيست، بلکه در نحوه ي پوشاندن سايه توسط سنگ ديگري است که در کنار سنگ اصلي نصب گرديده است و مجموعاً با سنگ اصلي يک ذوزنقه را تشکيل مي دهند و آفتاب در لحظه ي ظهر بر بدنه ي خارجي آن مماس مي تابد.
کليد واژه ها: سايه، سنگ ساعت، نيم روز، آفتاب نما

مقدمه
 

در سال 1382 در يک سفر «گردش علمي» با دانشجويان شهرسازي و معماري به اصفهان و شيراز، فرصت دوباره اي پيش آمد، تا با دقت بيش تري از شهر اصفهان و ابنيه ي پيرامون ميدان بازديد کنيم. ميدان نقش جهان و ابنيه ي پيرامون آن يکي از زيباترين مجموعه هاي معماري و با شکوه ترين فضاي عمومي در ايران و جهان به شمار مي رود. علاوه بر زيبايي و شکوه، هر يک از ابنيه ي پيرامون ميدان داراي رمز و رازي معماري و رياضي هستند. بسياري از ويژگي هاي اين ميدان و ابنيه ي آن را استاداني چون پوپ، گدار، فراي، اردلان - بختيار، توسلي و هنرفر و ... در نوشته هاي خود تشريح کرده اند. اما با کمال تعجب، راز «سنگ ساعت» مسجد شاه عباسي اصفهان تاکنون ناگفته مانده است و آن ويژگي هاي «سنگ ساعت» مسجد شاه عباسي اصفهان است که در صحن غربي مسجد نصب شده که در تمام روزهاي سال در هنگام نيم روز سايه ي آن محو مي گردد.
راز اين سنگ بي سايه (در نيم روز) چيست؟
تابش آفتاب در فصول مختلف در شهر اصفهان مانند همه ي نقاط ديگر هم در ارتفاع و هم در افق تفاوت مي کند. اما چگونه است که سنگ در لحظه ي ظهر سايه اي ندارد؟
از سال 1382 تاکنون اين سوال براي من مطرح بوده است و جواب آن را در جايي نديده ام. حال با استفاده از اطلاعات دقيق تري که از مشخصات محلي فراهم شده است، و با ترسيم ويژگي هاي سنگ و چگونگي سايه ي آن در اين مقاله، راز آن را مورد بررسي قرار مي دهيم. براي گشودن اين راز، ناگزير بايستي نحوه ي استقرار مسجد و جهت ميدان نقش جهان و چگونگي تابش آفتاب در رابطه با همديگر مورد بررسي قرار گيرد.

ميدان نقش جهان
 

ميدان نقش جهان به درازاي 510 و پهناي 165 متر، در قلب شهر اصفهان قرار گرفته است.
در چهارسوي اين ميدان چهار بناي بزرگ و با شکوه از عصر صفوي وجود دارد، همگي آن ها از ميراث بزرگ معماري عصر صفوي هستند. در ضلع غربي سر در کاخ عالي قاپو، در ضلع جنوبي مسجد امام (شاه عباسي)، در شمال سردر بازار بزرگ قيصريه، و در شرق مسجد شيخ لطف الله قرار گرفته است. تمام اين ساختمان ها که در اطراف ميدان واقع شده اند، به وسيله ي طاق نماها دو اشکوبه به يکديگر متصل مي شوند و مجموعه اي را تشکيل مي دهند که يکي از با عظمت ترين فضاهاي عمومي جهان به شمار مي رود.
اين چهار ساختمان در عين حال نماد ارتباط و پيوند بين حکومت، دين و بازار (مردم) در عصر صفوي است. هر ساختمان به تنهايي، و ميدان نقش جهان به طور کلي، براي خود داستان رمز آميزي دارند که مايه ي شگفتي اذهان کنجکاو است.
ميدان نقش جهان با زاويه ي 17 درجه به طرف جنوب شرقي جهت گيري نموده و ورودي همه ي ساختمان ها در امتداد اضلاع آن قرار گرفته است؛ اما ساختمان اصلي مسجد امام و مسجد شيخ لطف الله، با چرخش 45 درجه به طرف جنوب غربي «قبله» توجيه گرديده اند و همين چرخش (به اندازه ي 45 درجه) موجب رازآميزي ورودي هر دو مسجد در ميدان شده است.
از شگفتي هاي ديگر ميدان نقش جهان اين است که ميزان جهت گيري آن به سمت جنوب شرقي تقريباً نزديک با ميزان جهت گيري صفه ي تخت جمشيد به سمت جنوب شرقي است. (2)

مسجد شاه عباسي
 

مسجد امام (شاه عباسي) در ضلع جنوبي ميدان نقش جهان قرار گرفته است. در حالي که سردر جلو خان مسجد در امتداد ضلع جنوبي ميدان است؛ صحن وشبستان يا کل بناي مسجد با چرخش 45 درجه نسبت به ضلع جنوبي و ميدان و 31 درجه نسبت به جنوب به سمت «قبله» توجيه شده است. همين جابه جايي سردر و گنبد مسجد سبب شده است که از نقطه ي مقابل از سمت غرب ميدان به نظر مي رسد که مسجد داراي چهار گلدسته است؛ زيرا دو گلدسته ي سردر و دو گلدسته ي گنبد در امتداد ضلع ميدان قرار مي گيرند. در حالي که از سمت شرق ميدان اين دو بر يکديگر منطق مي شوند و به نظر مي رسد که مسجد داراي دو گلدسته است.
دالان ورودي مسجد چون مدار فضايي، جلوخان را به صحن داخلي مسجد پيوند مي دهد و نمازگزار با حرکت در دالان مسجد ميزان اين چرخش را احساس نمي کند؛ ولي با کمال تعجب پس از عبور از دالان، درست رو به روي سردر، شبستان مسجد ظاهر مي شود!
پروفسور پوپ، در اين مورد چنين نوشته است: «اين درگاه بيروني آن طوري که طرح و موقع ميدان ايجاب مي کرد، رو به سوي شمال نهاده شده، ليکن چون محور اصلي مسجد مي بايد متوجه قبله (از شمال شرقي به جنوب غربي) باشد، ضرورت داشت تا براي رفع هر ناهنجاري اين تطبيق دشوار انجام پذيرد.
از ميان درگاه بيروني شخص وارد دهليز بزرگي مي شود. اين نوع دهليز از زمان هاي بسيار دور يکي از ويژگي هاي بناهاي بزرگ ايران بوده است. اين دهليز دايره وار است و از اين رو جهت به خصوصي ندارد، بنابراين مي تواند مبدأيي باشد که محور بنا بر مدار آن بگردد. اين دهليز به داخل ايوان بلند طاق دار شمالي باز مي گردد و از ميان اعماق پر سايه اين درگاه است که ناگهان شخص در برابر صحن روشن و آفتابي مسجد به درون جهاني ديگر مملو از شکوه قدم مي نهد که حواس آدمي رادر خود متمرکز مي سازد». (پوپ، 254)
همين چرخش عمدي، عيناً در مسجد شيخ لطف الله در ضلع شرقي ميدان نيز انجام گرفته است. اين نحوه ي قرارگيري، معناي فضايي رازگونه اي به معماري هر دو مسجد و اجزاي آن بخشيده است. البته اين چرخش يک الزام آييني است، تا محراب مسجد به سمت قبله توجيه شود؛ ليکن اين عمل آن چنان هنرمندانه و استادانه انجام پذيرفته که استادان و دانشجويان معماري از اين طرح و معناي فضايي آن در شگفتي مي مانند!
«صورت بندي فضايي مسجد شاه از سه صحن و چهار ايوان عمده و هفت فضاي داخلي ترکيب شده است. صحن اصلي از خلال ايوان هاي درون گنبدخانه ها به نوبه ي خود به صحن هاي جنبي باز مي شود. صحن هاي فرعي غربي و شرقي فضاي دواشکوبه اي و هماهنگ با تناسبات صحن اصلي هستند. اين صحن ها هر يک خلوتي هستند دنج و سايه دار و محل تفکر و سکنيت و آرام دلي.» (اردلان- بختيار، 1381، 124)

سنگ ساعت
 

در پاي ديوار شمالي صحن غربي (شمال غربي)، تخته سنگي مربع (مکعب) نصب شده است که «سنگ ساعت» يا «آفتاب نما» نام دارد و شيخ بهايي آن را طوري در آن محل نصب کرده است که در طول روز در برابر تابش آفتاب، سايه ي کاهنده اي بر زمين مي اندازد و چون خورشيد در نيم روز به اوج خود مي رسد، سايه ها از هر جهت محو مي گردند.
سنگ ساعت از دو بخش تشکيل شده است: يکي سنگ مستطيل شکل(در واقع ذوزنقه) به ابعاد (7+)67+123 سانتي متر با ارتفاع 24 سانتي متر که از سنگ مرمريت سفيد / خاکستري تراشيده شده و کاملاً معلوم است که آن را به تازگي ساخته اند و به جاي سنگ قديمي (که احتمالاً به علت فرسودگي شکسته است)، نصب کرده اند. نشانه ي فرسودگي در سنگ مثلثي مجاور آن نيز قابل مشاهده است.
ديگري سنگ مثلث شکلي از جنس گرانيت است که در لبه ي شمال غربي سنگ اصلي نصب شده و مجموعاً يک ذوزنقه ي قائم الزاويه را تشکيل مي دهند. سنگ ها طوري در کنار يکديگر قرار گرفته اند که ضلع شمالي آن ها کاملاً به ديوار چسبيده است و بدنه ي شمالي سنگ و سايه ي آن قابل رؤيت نيست.
همان طور که گفته شد، در تمام روزهاي سال در هنگام نيم روز (لحظه ي ظهر) اشعه ي آفتاب بر بدنه ي شرقي (جنوب شرقي) و غربي (شمال غربي) اين سنگ ذوزنقه اي مماس مي تابد و در آن لحظه، سنگ هيچ گونه سايه اي در سه وجه شرق و غرب و جنوب ندارد. وجه شمالي سنگ نيز که به ديوار چسبيده و بالطبع سايه ي آن پديدار نمي شود.

تابش آفتاب در اصفهان
 

براي بررسي سايه ي اشياء (ساختمان ها) در شهر اصفهان، آگاهي از نحوه ي تابش آفتاب ضروري است. زاويه ي تابش آفتاب و سايه ي اشياء در سطح کره ي زمين در روزهاي مختلف سال و ساعت هاي مختلف روز به چند عامل به شرح زير بستگي دارد:
تمايل محور زمين: تمايل محور زمين و حرکت انتقالي آن، چهار فصل را پديد مي آورند. ميزان بلندي و کوتاهي شبانه روز و همچنين زاويه ي تابش آفتاب (عرض هاي شمالي زمين) درانقلاب زمستاني به حداقل و در انقلاب تابستاني به حداکثر مي رسد. در هنگام اعتدالين (بهار و پاييز) خورشيد در ميان آسمان قرار مي گيرد. همان طور که مي دانيد، صفحه ي استوا نسبت به صفحه ي دايره البروج به اندازه ي (تقريبي) 5/23 تمايل دارد. در نتيجه محور زمين با صفحه ي دايره البروج زاويه ي 5/66 مي سازد. هيچ عامل ديگري به تنهايي به اندازه ي تمايل محور زمين در تابش آفتاب و سايه اهميت ندارد. ارقام 5/66 و 5/23 در همه ي تحقيقات وابسته به ارتباط زمين و خورشيد دخالت دارد (دايره المعارف فارسي: 1381، 1899)
ارتفاع خورشيد در نيم روز: هنگامي که خورشيد منتهاي ارتفاع را در آسمان دارد، در لحظه ي معيني در نصف النهار قرار مي گيرد و آن هنگام (آن لحظه) ظهر خوانده مي شود. لحظه ي عبور خورشيد از نصف النهار زاويه ي ميان شعاع و اصل از خورشيد به زمين را در هنگام ظهر به افق، ارتفاع نيم روزي خورشيد مي نامند. (همان منبع)
اندازه ي ارتفاع نيم روزي خورشيد را مي توان از روي زاويه ي حاصل ميان شعاع خورشيد و خط مماس بر کره ي زمين در عرض جغرافيايي مورد نظر به دست آورد. چنان که ارتفاع خورشيد در عرض 32 و 38 دقيقه و 30 ثانيه ي اصفهان در اول فروردين َ40/ 57 درجه باشد، در اول تيرماه َ56/ 80 درجه و در اول دي ماه 06/34 خواهد بود. (وزارت آباداني و مسکن، 1346: ص 43)
قاعده ي کلي که در هر موقع سال در هر عرض جغرافيايي صدق مي کند. اين است که ارتفاع نيم روزي خورشيد در يک نقطه برابر است با 90 درجه منهاي قوسي از نصف النهار که ميان آن نقطه و مداري واقع است که خورشيد بر آن قائم مي تابد. (همان منبع)
مسير خورشيد در آسمان: مسير خورشيد در آسمان، در هنگام انقلاب زمستاني و تابستاني و همچنين در هنگام اعتدالين در شکل موقعيت خورشيد، نمايش داده شده است.
افق به صورت دايره اي واقع در صفحه ي افقي رسم شده است. خورشيد در شبانه روز يک دايره ي کامل بر کره ي آسمان طي مي کند. بعضي اوقات مثلاً در اعتدالين، اين مسيرهاي مستدير دواير عظيمه اي بر کره ي آسمان هستند و در اوقات ديگر دايره ي صغيره اند (همان منبع).

راز سنگ آفتاب نما
 

در همين جا لازم است ارقام مربوط به اندازه و ابعاد سنگ و همين طور راجع به اندازه ي زواياي موقعيت مسجد و ميدان نسبت به جهات جغرافيايي و نسبت به همديگر ارائه شود .
در نقشه ي کلاوس هروگ (15: 1376) که در آن مجموعه ي ميدان نقش جهان و ابنيه ي وابسته به آن ترسيم شده است، ابعاد و اندازه هاي زير به دست مي آيد:
- اندازه ي زاويه ي جهت ميدان نقش جهان به سمت جنوب شرقي: 14 درجه
- اندازه ي زاويه ي جهت ميدان نقش جهان با مسجد: 45 درجه
- اندازه ي زاويه ي جهت مسجد امام با شرق و غرب: 31 درجه برابر با اندازه ي قبله (فرضي)
اين اندازه با اندازه هاي واقعي که امروزه به وسيله اندازه گيري نقشه هاي جغرافيايي دقيق قابل محاسبه است، تفاوت دارد. اين تفاوت ها به شرح زير است: (زنوزي، 1387)
- اندازه ي زاويه ي جهت ميدان نقش جهان به سمت جنوب شرقي: 49/11 درجه
- اندازه ي زاويه ي جهت ميدان نقش جهان با مسجد امام: 83/44 درجه
- اندازه ي زاويه ي قبله (جنوب غربي) در محل مسجد امام: 03/44 درجه
همين اندازه ها نيز با اندازه گيري ديگر تفاوت دارند.
اندازه ي زاويه ي جهت ميدان نقش جهان به سمت جنوب شرقي بر اساس نقشه ي سازمان نقشه برداري و گيتاشناسي: بين 17 تا 18 درجه
- اندازه ي زاويه ي قبله در مرکز شهر اصفهان بر اساس محاسبات دکتر ايرج ملک پور، محمدرضا ضياء (1375: 65): 02/46 درجه (در اين محاسبات طول جغرافيايي اصفهان 40/51 و عرض آن 40/32 در نظر گرفته شده است)
- اين تفاوت ها در اندازه ها به تناسب ميزان دقت ابزارهاي اندازه گيري تغيير مي کند. پرداختن به چگونگي اين تفاوت مانع يافتن جواب درست خواهد شد و ذهن خواننده را از اصل مطلب منحرف مي سازد.
اندازه هاي مورد عمل براي طراحان ميدان و مسجد و سنگ، همان اندازه هايي است که بر روي زمين به عنوان واقعيت عيني (نه واقعيت رياضي) قابل مشاهده و اندازه گيري است. يعني اندازه هايي که ملاک عمل طراحان بوده است. (در نقشه مندرج است) بنابراين ما نيز بر اساس همان اندازه ها موضوع را مورد بررسي قرار مي دهيم: اما همين اندازه ها در يک جا يعني در اندازه ي زواياي سنگ ساعت براي انطباق با زاويه ي تابش آفتاب (در اصفهان) دچاراختلال مي گردد. در اين جا، اندازه هاي رياضي، به محل مساله کمک خواهند کرد.
ابعاد سنگ مثلثي 51×73×89 و زواياي آن 90، 55 و 35 درجه است.
پس از بررسي چگونگي جهت گيري هر سه عنصر سنگ، مسجد و ميدان نسبت به چهار جهت اصلي، علت بي سايه شدن سنگ ساعت يا «آفتاب نما» را مي توان چنين تحليل کرد:
جهت گيري سنگ و مسجد به طرف قبله با زاويه ي 31 جنوب غربي و 45 نسبت به ميدان، سبب شده است که خورشيد در هنگام نيم روز (در تمام فصول سال علي رغم تغيير ارتفاع نيم روزي خورشيد) همواره با زاويه ي 1/122 درجه به بدنه ي جانبي سمت غربي سنگ اصلي (مستطيل شکل) بتابد، و دو سطح جانبي A و B يعني سطح جنوب غربي و جنوب شرقي و سنگ کاملاً روشن و بدون سايه بمانند. در حالي که بدنه ي شمال شرقي (C) و شمال غربي (D) هر کدام به دليل زاويه ي تابش خورشيد در آن جهت، داراي سايه هستند.
الف) سايه ي بدنه ي شمال شرقي (بدنه ي C) حاصل ارتفاع نيم روزي خورشيد در آسمان است که بر حسب روزهاي مختلف سال بلند و کوتاه مي شود؛ در نتيجه هيچ گاه اين وجه از سنگ در هنگام نيم روز بدون سايه نخواهد بود. شيخ بهايي براي بي سايه کردن اين وجه از سنگ در هنگام نيم روز وجه شمالي سنگ را (که ضرورتاً داراي سايه است) به ديوار مقابل چسبانيده و عملاً سايه را به وسيله ي ديوار پوشانيده است تا بالطبع پديدار نشود!
ب) بدنه ي شمال غربي سنگ (بدنه ي D) نيز در نيم روز هر روز از سال به علت ارتفاع نيم روزي خورشيد از يک سو، وجهت قرار گيري سنگ ( 36 يا 35 به سمت جنوب غربي) و جهت تابش آفتاب ( 122) همواره در هنگام نيم روز تمام روزهاي سال کم و بيش داراي سايه است. اندازه ي سايه ي جانبي سنگ اصلي برابر است با ، که اندازه ي h در روزهاي مختلف يکسان است. هيچ گاه در هنگام نيم روز گريزي از آن سايه نيست.
اندازه ي سايه ي h برابر است با:
سامتي متر51= (طول ضلع مقابل) 73×7/0
نکته ي مهم: براي قرار گرفتن وتر مثلث در راستاي نصف النهار، زاويه ي 31 کفايت نمي کرده است. بنابراين طراح سنگ مجبور شده است اندازه ي زاويه ي رأس مثلث را به 36-35 درجه افزايش دهد و در مقابل براي جفت و جور شدن سنگ در کنار ديوار، تغييراتي نيز در اندازه ي زوايا و ابعاد آن اعمال نمايد: از جمله زاويه ي مقابل زاويه ي رأس مثلث را از 90 درجه به 93 درجه افزايش داده تا جمعاً زاويه ي 126 در راستاي نصف النهار تشکيل گردد و آفتاب نيم روزي بر بدنه ي آن مماس گردد.
در اين جا نيز شيخ براي بي سايه کردن اين وجه از سنگ (وجه شمال غربي) سنگ مثلثي شکل را درست به اندازه ي بلندترين اندازه ي h (51 سانتيمتر) ساخته و در کنار سنگي اصلي نصب نموده است، به طوري که تمامي سطح سايه در هنگام نيم روز پوشانده شده و تابش آفتاب با زاويه ي 126 بر بدنه ي خارجي سنگ مثلث (در جهت شمال غربي) و درست در جهت نصف النهار محل مماس گردد.
در هنگام مماس شدن اشعه ي خورشيد بر بدنه ي شمال غربي، بخش مثلثي سنگ ذوزنقه، هنگام ظهر شهر اصفهان به شمار مي رود.
هر ذهن هوشمند براي پيدا کردن جواب مساله تلاش مي کند تا با بررسي اندازه هاي سايه و آفتاب و وجوه رياضي و فيزيکي آن جواب مسأله را پيدا کند؛ در حالي که شيخ بهايي سعي نموده است با پنهان کردن سايه، موضوع قابل بررسي را از «صورت مسأله» حذف، و معمايي را طراحي نمايد که تاکنون کسي به راز آن پي نبرده است!
سنگ مثلثي شکل درست به اندازه ي سايه اي درست شده است که عيناً در هر نيم روز در کنار سنگ اصلي تشکيل مي گردد و با قرار دادن سنگ مثلثي بر روي سايه، عملاً آن را از نظرها پنهان کرده است. در واقع سايه را با سنگ پوشانيده است.
به احتمال قريب به يقين عملاً ابعاد سايه ي سنگ اصلي را با گچ روي زمين (يا روي کاغذ) رسم نموده و سنگي به اندازه ابعاد آن تراشيده و در همان محل (رسم شده) نصب نموده اند. اين عمل نيازي به محاسبات ويژه نداشته و عملاً به درستي با نصف النهار محل منطبق شده است. اما معمايي را براي اهل حساب و هندسه مطرح ساخته است که تا به امروز به صورت راز باقي مانده است!
در اين بررسي علاوه بر مساله ي سنگ ساعت، ضرورتاً تعدادي مساله در ميدان نقش جهان و مسجد امام و شيخ لطف الله مطرح شد که همگي به گونه اي دراين بررسي دخيل بودند، هر چند جواب مسأله در تحليل رياضي و منطقي تابش آفتاب نبود. مع هذا بدون بررسي آن ها، جواب مساله قانع کننده به نظر نمي رسيد. بررسي راز سنگ ساعت مسجدامام (شاه عباسي) اين ارزش را داشت تا يک بار ديگر به رازهاي مساجد اطراف ميدان نقش جهان توجه کنيم و به کساني که اين رازها را براي ما گشوده اند، آفرين بگوييم.

پي نوشت ها :
 

1- استاد بازنشسته ي دانشگاه تهران.
2- همساني سمت گيري تخت جمشيدو تقريب زاويه ي جهت گيري صفه ي تخت جمشيد با زاويه ي ميدان نقش جهان، يکي از شگفتي هاست. تفاوت آن ها مربوط به موقعيت جغرافيايي آن هاست. نخستين بار اين مطلب را از گفتارهاي استاد پيرنيا شنيده ام. بررسي زاويه ي تخت جمشيد و ميدان نقش جهان اين واقعيت شگفت انگيز را تأييد مي کند.
تخت جمشيد در ميان جلگه ي مرودشت در دامنه ي کوه رحمت (چمگان) قرار دارد. مجموعه ي صفه ي تخت جمشيد به اندازه ي 18 تا 20 درجه در جهت جنوب شرقي مستقر شده است. درازاي صفه ي تخت جمشيد 457 متر و پهناي آن 300 متر است و صفه ي تخت جمشيد طوري توجيه شده است که در هنگام اعتدالين ابتداي سال (نوروز) و ابتداي ماه مهر در هنگام غروب، اشعه هاي خورشيد مستقيماً دروازه ي اصلي به داخل کاخ مي تابد. اين پديده راز ديگري را براي ذهن کنجکاو به ميان مي آورد که جا دارد در پژوهش ديگري مورد بررسي قرار گيرد.
 

منابع:
1- اردلان ، نادر – لاله، بختيار، حس وحدت، ترجمه ي حميد شاهرخ، انتشارات سازمان زيباسازي شهرداري تهران، نشر خاکسار، 1380.
2-پوپ، پرفسور آرتور اپهام، معماري ايران، ترجمه ي کرامت الله افسر، انتشارات يساولي فرهنگسرا، بي تاريخ.
3- توسلي، محمود. قواعد و معيارهاي طراحي فضاي شهري، مرکز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران، بي تاريخ.
4- ريچاردز، فرد، سفرنامه، ترجمه ي مهين دخت صبا، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، 1379.
5- فريه. ر. دبليو، 1374 هنرهاي ايران، ترجمه ي پرويزمرزبان، انتشارات فرزان، 1374.
6- کلاوس هروگ، ساختار شکل در معماري اسلامي ايران و ترکمنستان، ترجمه ي محمد تقي مطلق، واحد پژوهش و ترجمه ي بانيان، مهندس مشاور نشر بوم، 1376.
7- گنجنامه، مساجد اصفهان، (فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران دفتر دوم) دانشگاه شهيد بهشتي، شرکت توسعه ي فضاهاي فرهنگي وابسته به شهرداري تهران، 1375.
8- مصاحب، دايره المعارف فارسي، سازمان کتاب ها جيبي، 1381.
9- ملک پور، ايرج- صياد، محمد رضا، قبله در ايران،1375.
10- نقشه ي گيتاشناسي، 1370.
11- وزارت آباداني و مسکن، معيار نور، پنجره، سايبان، دفتر مطالعات و معيارهاي ساختماني، بهمن ماه 1346.
12- حجازي، مهرداد .
13- کسمايي، مرتضي: اقليم و معماري، شرکت خانه سازي، شهريور 1363.
قدرداني و تشکر
وظيفه دارم از افراد و موسسات زير در تهيه اين مقاله به من کمک کردند، تشکر کنم.
- مهندس فرخ زنوزي، مهندسين مشاور باوند (مشاور منطقه ي تاريخي شهر اصفهان) که آخرين اطلاعات مربوط به مشخصات رياضي محل را در اختيار اين جانب گذاشته اند و در متن به آن ها ارجاع شده است.
- مهندسين مشاور شهر و خانه در اصفهان که عکس هاي جديدي از سنگ ساعت تهيه و با دقت ابعاد آن را اندازه گرفتند که در متن به آن ها ارجاع شده است.
- نسيم امامي، که با شکيبايي دياگرام هاي اين مقاله را با آزمون و خطاهاي بسيار من ترسيم نمود که در متن گنجانده شده اند.
- مهندسين مشاور بافت شهر که همه ي امکانات را بي دريغ براي تهيه ي اين مقاله در اختيار من گذاشتند.
- مهندس حسين نصر اصفهاني، به خاطر نقشه هاو همکاري هاي ايشان که در متن به آن ها ارجاع شده است.
منبع: نشريه دانش نما، شماره 176-178