مقدمه
 

از جمله مواردي که يک مدير را نمونه و موفق و در کارها پيروز مي گرداند و در حوزه مديريت نقش به سزايي ايفا مي کند عنصري است که از آن به عنوان « اخلاق » ياد مي شود. منظور ما از اخلاق ، منش ، روحيه ، شايستگي ، و شخصيت هاي اخلاقي ويژه اي است که همه افراد به ويژه مديران و مسئولان بايد آن را احراز نمايند.
موضوع اخلاق مديريت عبارت است از : انسان مدبري که فضائلي همچون : پايداري ، سعه صدر ، صبر ، مشورت ، فروتني ، حسن خلق و راستگويي و امانتداري و ...که هرچند براي همه ي انسان ها، در همه شرايط زندگي خوب و بايسته است لکن براي مديران و مسئولان خوب تر و پسنديده تر است .
پيامبر گرامي اسلام حضرت محمد صلي الله عليه و آله مي فرمايند : « عدالت نيک است ولي براي زمامداران نيک تر است،سخاوت نيک است ولي براي اغنياء نيکوتر است ، صبر نيک است ولي براي فقرا نيکوتر است ، توبه نيک است ولي براي جوان نيکوتر است ،شرم نيک است ولي براي زنان نيکوتر است » (1)
يکي از اين رابطه ها ، مناسبت ها و موقعيت هاي مهم زندگي انسان ها ، موقعيت « مديريت و مسئوليت » است بدين لحاظ ، توفيق درانجام وظايف و رسالت هاي آن ، نيازمند اخلاق ويژه است ، بنابراين در تعريف اخلاق مديريت بايد گفت : « اخلاق مديريت عبارت است از ملکات نفساني انسان ، از آن جهت که اداره ي امور جمعي از انسان ها را در نيل به اهداف معين ، عهده دار است »(2)
دراين تحقيق سعي شده است تا به استناد آيات قرآن کريم و رواياتي از سيره و سنت نبوي و خاندان مطهرش بعضي ازبايد ها و نبايد اخلاقي در مديريت و مسئوليت را مرور نمائيم ، اميد است همه ما بتوانيم اموري را که ياد آور مي شويم در مديريت و مسئوليت هاي فعلي و آينده مد نظر قرار دهيم .

چکيده
در اين مقاله بر آن هستيم که آموزه هاي اخلاقي که يک مدير و مسئول بايد در برابر ديگران و در برابر کارها و مشکلات داشته باشد و مي تواند آن را در کارها موفق گرداند را بيان کنيم ، از قبيل : استقامت و پايداري در برابر مشکلات و سختي ها ، حسن خلق و تواضع در برابر همکاران و مراجعه کننده ، مشورت جهت بهتر اجرا کردن کارها و ...
کليد واژه : مديريت ، مدير ، ابزار ، فضائل ، تواضع ، مشورت ، شورا و ....
 

بايدها و فضائل اخلاقي در مديريت
 

الف : حسن خلق در مديريت
 

يکي از ارکان اساسي سعادت و بهروزي در زندگي مادي و معنوي بشر ، محاسن و مکارم اخلاقي است . در پرتو محاسن اخلاقي و خلقيات حميده ، شور و نشاط به کالبد زندگي دميده شده و زندگي فردي و اجتماعي در مسير تعالي و تکامل قرار گرفته و به کام انسان گوارا مي گردد . تأثير « عامل اخلاقي » در زندگي اقوام و ملت ها و پيروزي و شکست آنها تا جايي است که هرگاه محاسن و مکارم اخلاقي را مايه حيات انساني قلمداد نمائيم مبالغه گويي نکرده ايم .
پايه گذاران نهضت اخلاقي را بايد پيامبران بزرگ خدا دانست . زيرا آنها بودند که در طول تاريخ براي تربيت و سازندگي انسان ها ، ضوابط و اصول اخلاقي را ارائه دادند ، آنها آمدند تا نفوس انسان ها را از رذائل و اخلاق زشت و صفات حيواني پاک و منزه سازند و فضائل و مکارم اخلاق را پرورش دهند . پيامبران آمدند تا به انسان ها درس خود سازي و تهذيب اخلاق را بياموزند و در طريق کنترل و مهار کردن اميال و خواهش هاي نفساني و اخلاق زشت يار و مددکارشان باشند . رسول گرامي صلي الله عليه و آله مي فرمايند : « همانا من براي تکميل والائي هاي اخلاق برانگيخته شده ام»(3)
رسول اکرم صلي الله عليه و آله به عنوان رهبر اسلام ، خوش خويي و حسن خلق را در حد کمال داشت تا جايي که از سوي خداوند مدال « إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظيم‏ »(4) مفتخر گشت .
با تأمل در اين آيه شريفه و اخلاق بسيار نيکوي پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و جانشينان معصومش در مي يابيم که خوش خويي از ضروريات اخلاق مديريت در اسلام است و هرکسي که بهره بيشتري از آن داشته باشد به نبي مکرم صلي الله عليه و آله نزديکتر است ، چرا که آن حضرت فرمودند : « اشبهکم بي احسنکم اخلاقا »(5)

آثار و برکات حسن خلق در مديريت
 

آراستن قدرت مديريت و مسئوليت به خوش خلقي و مکارم اخلاقي ، کاري مدبرانه است که داراي آثار و برکات فراواني است که در اينجا با استناد به سخنان پيشوايان دين به بخشي از آنها مي پردازيم :
1. حسن خلق همچون دژي پولادين از کيان مديريت صيات مي کند . اميرالمؤمنين علي عليه السلام مي فرمايند : « نيکو سيرتي زينت قدرت و دژ حکومت است »(6)
2. حسن خلق مايه تحکيم روابط اجتماعي بر پايه مهر و محبت مي شود . پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايند : « اخلاق نيک ، دوستي و محبت را تحکيم مي بخشد »(7)
3. خوش خلقي موجب آساني و پيشرفت در کارها است . امام علي عليه السلام مي فرمايند: « کسي که خوشخو باشد ، راه ها ( ي پيشرفت ) برايش آسان مي شود »(8)
4. حسن خلق مايه عزت و سربلندي است ، امام علي عليه السلام مي فرمايند : «چه بسا عزيزي که اخلاق بد ، مايه ذلت او گشته و چه بسا ذليلي که خوش اخلاقي او را به عزت رسانده است »(9)

ريشه هاي خوش خلقي
 

در پيدايش و استمرار نيک خويي و خوش اخلاقي عواملي چند مؤثر مي باشند که از جمله آنها مي توان به « ايمان کامل ، خردمندي و پاک سرشتي » اشاره نمود .

ب : صبر و پايداري مهمترين رمز موفقيت مديران و مسئولان
 

« فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْت‏ »(10)
استقامت کن همانطور که بدان مأموريت يافته اي .
استقامت ، پايداري ، صبر و شکيبايي از مفاهيم ارزشمند اخلاق اسلامي و از عالي ترين و ارزنده ترين صفات انسان و از عوامل مهم رسيدن به موفقيت ، پيروزي ، سعادت و رستگاري است . افرادي که از اين صفت ارزشمند بي بهره اند ، چه بسا کارهاي مهم و مفيدي را با شور و اشتياق آغاز مي کنند ولي پس از برخورد با موانع و مشکلات تاب و توان خود را از دست داده و از ادامه فعاليت منصرف مي شوند و به زودي خود را تسليم شريط و حوادث مي نمايند. ولي کساني که داراي روحيه ي استقامت و پايداري هستند در فراز و نشيب هاي زندگي و در مواجهه با سختي ها ، مصائب ، حوادث و وقايع ، شجاعانه مقاومت نموده تا به اهداف خود نائل گردند .
اصولا فضايل اخلاقي ديگر، بدون استقامت و پايداري ارج و بهايي نخواهد داشت ، زيرا پشتوانه همه آن ها صبر و پايداري است . حضرت علي عليه السلام مي فرمايند : « آدم با حوصله ، پيروزي را به چنگ خواهد آورد ولو بعد از يک زمان طولاني »(11)
صبر و استقامت يکي از شرايط امامت و رهبري است و شخصي که داراي چنيني روحيه و صفتي نباشد، شايسته مقام والاي امامت و ولايت نيست ، قرآن کريم يکي از صفات برجسته پيامبران اولوالعزم را صبر، استقامت و تحمل دشواري ها درراه خدا مي داند و به پيامبر خاتم صلي الله عليه و آله مي فرمايد : «فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُل‏»(12) پايداري کن همچنان که پيامبران اولوالعزم پايداري کردند.
مديريت از شئون امامت و رهبري بوده و بدون شک مديران جامعه اسلامي بايد متصف به روحيه مقاومت و پايداري باشند تا بخوبي بتوانند با فراز و نشيب ها و مشکلات و سختي هاي حوزه مديريتي خود مقابله نموده و بر آن فائق آيند .
اگر استقامت و پايداري پيامبران الهي به ويژه پيامبر بزرگوار اسلام صلي الله عليه و آله در مقابل ظلم و ستم قدرت طلبان و زور مداران دنيا طلب و جهالت بدانديشان و کج انديشان و تکذيب، تضعيف ، تمسخر و استهزاء مخالفين نبود ، امروز ديگر نامي از خدا پرستي ، عدل و انصاف و انسانيت و دين مداري وجود نداشت ، اگر پيامبر صلي الله عليه و آله در مقابل اتهاماتي همچون کاهن ، مجنون، شاعر ، ساحر و کذاب متزلزل مي شد و در امر تبليغ دين خدا بي مهري ها را تحمل نمي کرد از اسلام و قرآن خبري نبود.
اگر استقامت و پايداري علماء و مجاهدان راه خدا و صبر و شکيبايي آنان در مقابل شکنجه ، آزار، محروميت ، تبعيد ، زندان و سياه چال هاي مخوف ستمگران و مستکبران عالم نبود ، شايد در عصر نوين عشق به خدا ف قرآن و پيامبران و اولياء الهي جرم نابخشودني بود . اگر دفاع سلحشورانه و مجاهدت و ايثارگري رزمندگان اسلام در طول 8 سال دفاع مقدس و بردباري و استواري و صبر مادران و پدران شهداء و آزادگان و جانبازان نبود ، امروز شاهد مجد و عظمت و سربلندي اسلام و انقلاب اسلامي نبوديم ، اگر قاطعيت و درايت و استقامت حضرت امام خميني (ره) و رهبر فرزانه انقلاب اسلامي و مردم سخت کوش و دلاور کشورمان در مقابل زورگويي ها و زياده خواهي استکبار جهاني نبود،امروز شاهد عزت و استقلال ايران اسلامي نبوديم .
برادران و خواهران گرامي امروز همه ما مأمور به انجام رسالتي هستيم که همه انبياء و ائمه الهي و نبي مکرم اسلام صلي الله عليه و آله بدان مأمور بودند، مأمورت حساس و سختي همچون حفاظت و پاسداري از اسلام و قرآن و ترويج و تبليغ دين خدا و مقابله با توطئه هاي پيچيده دشمنان داخلي و خارجي ، و اين ميسر نيست مگر با تقويت روحيه ي پايداري و استقامت در آحاد امت اسلامي ، همان روحيه اي که از اول بوده و بايد تا آخر باقي بماند تا فتح و نصرت الهي شامل حال ما شود .
مقام معظم رهبري مي فرمايند : « امروز ما احتياج با هستقامت داريم ، ما هم از يک طرف ، جاذبه هاي زندگي رنگارنگ ، دل ها و هوس هاي ما را برمي انگيزد ، در دوران انقلاب ، چقدر آدم ها ديديم که دلها و اعتقادهاي خوبي داشتند ، اما در مقابل راحت طلبي ، شهوت ، قدرت و مقام و تعريف اين و آن و تهديد دشمن طاقت نياوردند به يک طرف لغزيدند و به معارضان و احيانا معاندان راه خدا تبديل شدند. بنابراين ايستادگي لازم است . در مقابل دشمن هم ايستادگي لازم است .دشمن تهديد مي کند، وعده و وعيد مي دهد ..... استقامت کردن در مقابل فريب ها و تهديدهاي دشمن هنر بزرگي است اگر يک ملت اين هنر را داشته باشد ، آن وقت به قلّه مي رسد ، به جايي که ديگر دشمن فايده اي در تهديد نمي بيند و مجبور است با او بسازد يا در مقابل آن تسليم شود »(13)

ج : تواضع و فرتني زينت مديريت و مسئوليت
 

تواضع ، آن شکسته نفسي است که مانع از بهتر دانستن خود از ديگري مي شود.(14) و نيز به معناي آن است که انسان ، خود را از کساني که در جاه و مقام از او پايين ترند ، برتر نداند و نيز به معناي شکسته نفسي و افتادگي امده است که آدمي خود را از ديگران بالاتر نبيند .(15)
يکي از برجستگي هاي اخلاقي که قرآن کريم در وصف بندگان خدا بيان کرده ، رفتار متواضعانه ي آنان است « وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاما »(16) بندگان خداي رحمان کساني هستند که با تواضع روي زمين راه مي روند و چون نادانان خطابشان کنند سخن نرم و مسالمت جويانه گويند.
خداوند بزرگ ، تواضع را در رديف اولين دستورهاي خويش به پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله قرار داده ، مي فرمايد : « وَ أَنْذِرْ عَشيرَتَكَ الْأَقْرَبينَ *وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنين‏ »(17) نخست خويشان و نزديکان را از (خدا) بترسان ، آنگاه در برابر هر يک از مؤمنان که از تو پيروي مي کند ، فروتني کن .
انسان هاي متواضع به مثابه درختان پرباري هستند که به هر مقدار که ميوه ي زيادي آورند افتادگي و تواضعشان بيشتر مي شود ، بعنوان مثال پيامبران الهي و ائمه معصومين عليهم السلام که از نظر علم و فضيلت ، سخاوت و شجاعت ، عصمت و عدالت و مجموعه ي خصلت هاي ارزشمند معنوي ، سرآمد همهي انسان هاي جهان مي باشند ، در تواضع و فروتني نيز به همان مقدار ازديگران جلوتر قرار دارند . زندگي پر افتخار پيامبر عظيم الشأن اسلام صلي الله عليه و آله بهترين گواه براين مدعاست ، شخصيتي که از طريق وحي با ذات اقدس حق ارتباط دارد و پيام آور خداوند است ، مديريت و فرماندهي سپاه ، امامت جمعه و جماعت ، مرجع حل و فصل امور ، ملجأ بي پناهان و بسياري از مسئوليت هاي ديگر سياسي و اجتماعي را برعهده داشت ، در همان حال پدري مهربان در خانه ، شوهري دلسوز براي همسر ، همکاري پرتلاش در محيط خانه و همنشيني با صفا با محرومان نيز بود .
در نظام اداري و تشکيلاتي اسلام ، کسي که بعنوان مدير و مسئول در رأس يک مجموعه قرار مي گيرد و از نظر اجتماعي داراي موقعيتي بالا مي باشد ، بايد به همان اندازه فروتني اش بيشتر باشد چنانکه سعدي شيرازي در مورد تواضع اين گونه سروده است :
يکي قطره باران ، ز ابري چکيد
خجل شد ، چو پهناي دريا بديد
که جايي که درياست ، من کيستم
گر او هست ، حقا که من نيستم
چو خود را به چشم حقارت بديد
صدف در کنارش به جان پروريد
سپهرش بجايي رسانيد ، کار
که شد نامور لؤلؤ شاهوار
بلندي از آن يافت ، کو پست شد
در نيستي کوفت ، تا هست شد
تواضع کند هوشمند گزين
نهد شاخ پرميوه ، سر بر زمين .(18)

آثار تواضع
 

برخورد هاي متواضعانه در کل جامعه به ويژه در حوزه هاي مديريتي و مسئوليتي داراي آـثار و فوايد گرانقدر است که مي تواند مدير را در نيل به اهداف مورد نظر يارينمايد .
ما در اينجا با استفاده از سخنان گهربار معصومين عليهم السلام ، تنها به بخشي از برکات تواضع در حوزه مديريت اشاره مي کنيم :
1. تواضع مايه سربلندي و نزول رحمت الهي است ، پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايند : « ان التواضع لايريد العبد الّا رفعه فتواضعوا يرحمکم الله »(19) فروتني جز به سربلندي بنده نيفزايد ، پس تواضع کنيد ، خدايتان شما را رحمت کند.
2. تواضع نردبان شرافت است ، اميرمؤمنان علي عليه السلام مي فرمايند: « التواضع سلم الشرف »(20) فروتني نردبان شرافت و بزرگي است .
3. تواضع محبت آور است ، اميرمؤمنان علي عليه السلام مي فرمايند:« ثمره التواضع المحبه »(21)

د : مشورت ، کليد موفقيت در تصميمات
 

بطور قطع و يقين پيشرفت و توسعه هر جامعه و کشوري منوط به بهره مندي از عقل و خرد جمعي است ، اگر نگاهي اجمالي به علل و عوامل عقب ماندگي کشورهاي توسعه نيافته بيفکنيم ، شايد به جرأت بتوان گفت يکي از علل اصلي آن سلطه انسان هاي مستبد و بي کفايت و عدم بهره برداري از ساز و کار هاي عقل جمعي و مديريت مشورتي است . در آموزه هاي ديني ، پديده ي جماعت و شوري حکايت از واقعيتي عيني دارد که : « مردم در وصرت تشکل جمعي براي تحقق اهداف معقول مي توانند از فهم ، عقل و وجدان يکديگر بهره برداري کنند و هر يک از آنان کتابي گشوده در مقابل ديدگان ديگري باشند ، اجتماع و تفاهم انساني کمترين نتيجه اي که در بر دارد ، آن است که نتيجه تفکررا به تصاعد حسابي و گاه هندسي ارتقاء مي بخشد . اصل شوري ، نعمت بزرگ خداوند براي انسان ها است ، آنان را به خود متکي مي سازد و از داشتن استعدادها و امکانات و نيروهاي سازنده آگاه مي نمايد و ايشان را به اصل تفاهم و ايجاد هماهنگي درزندگي قادر مي نمايد . خداوند يا ابن اصل مشورت ، اثبات مي کند که اين موجود شايستگي زندگي، مستند به عقل و شعور را دارا مي باشد»(22)
خداوند متعال در قرآن کريم شوري را مبناي اصلي سلوک و رفتار متقابل مردم دانسته و آن را يکي از خصائص برجسته ي مؤمنان و در رديف اطاعت از امر خدا و برپاداشتن نماز قرار داده است ، تا بدين ترتيب راه خيره سري ، خود محوري و استبداد بر روي افراد بسته شود و با تعامل افکار و تضارب انديشه ها هم زمينه ي تفاهم و ايجاد امنيت خاطر بين افراد فراهم آيد و هم اين که بهترين و مناسب ترين تدبير اتخاذ گردد .
حتي پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله عليرغم داشتن مراتب مطلق عقل و انديشه و متکي بودن به وحي الهي ، موظف به مشورت با اطرافيان خود گرديده است تا بدين صورت ساير زمامداران و مديران و مسئولان به مقام شامخ او تأسي جويند و خشونت ، سخت دلي و استبداد را از ذهن خود بزدايند و رابطه اي توأم با نرمش و عطوفت را با مردم داشته باشند .
در روايت آمده است که : « .... ما رأيت احدا ن الناس اکثر مشوره لاصحابه من رسول الله »(23) هيچ کس را نديدم که با اصحاب خود بيشتر از رسول خدا با اصحابش مشورت کند .
پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله در کليه ي مسائل سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي ، نظامي و..... با اصحاب و ياران خود به مشورت مي پرداختند که از جمله مي توان به تشکيل شوراي نظامي بدر ، احد ، تبوک ، فتح مکه و ...... اشاره نمود .
در اهميت شوري و مشورت همين بس که در قرآن سوره اي به نام « شورا » نامگذاري شده است و روايات زيادي از ائمه معصومين عليهم السلام دررابطه با آثار ، اهميت ، جايگاه و ضرورت مشورت بيان گرديده است که در اينجا به تعدادي از آنها اساره مي کنيم :
پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايند: « لايفعلن احدکم امرا حتي يستشير »(24)هرگز هيچ يک از شما کاري انجام ندهد مگر آن که مشورت کند .
حضرت علي عليه السلام مي فرمايند : « لايستغني العاقل عن المشاوره »(25) انسان عاقل هرگز خود را از مشورت بي نياز نمي بيند .
به طور کلي ائمه معصومين عليهم السلام درروايات زيادي شورا را مطمئن ترين پشتيبان دانسته و کاربست آن را براي نيل به بهترين و صحيح ترين راه و جلوگيري از اشتباه و خطا تأکيد نموده و استبداد رأي را موجب هلاکت ، لغزش و عدم سعادت و بهرورزي فرد و جامعه دانسته اند.

ه : سعه صدر ، مهمترين ابزار مديريت
 

مديران و مسئولان در مقام و جايگاه مديريت همانند همهي کارها ، نيازمند به ابزار و وسايلي مي باشند که بايد بواسطه آن ابزار، اعمال مديريت کنند .مديراني که از ابزار و وسايل لازم برخوردار نباشند ، همچون مرغان بي بال و پري هستند که هرگز قادر به پريدن نمي باشند ، يکي از مهمترين و ضروري ترين ابزارهاي اعمال مديريت شرح صدر مي باشد . مولاي متقيان علي عليه السلام مي فرمايند : « آله الرياسه سعه الصدر »(26) ابزار رياست ، سعه صدر است .
علامه طباطبائي مي نويسد : « مراد از شرح صدر پيامبر صلي الله عليه و آله فراخي سينه اوست ، بگونه اي که از يک سو وسعت و توان دريافت وحي و رسالت الهي را داشته باشد و از وسي ديگر ، مصيبت ها ، سختي ها و اذيت در راه خدا را تاب آورد و به عبارت ديگر ، جان مقدس پيامبر صلي الله عليه و آله ، آمادگي کافي براي دريافت فيض الهي را داشته باشد »(27)
از ديدگاه قرآن « شرح صدر » مايه ي هدايت و « ضيق صدر » عامل گمراهي انسان است و خداوند هر کس را که بخواهد هدايت کند سينه اش را براي پذيرش حق گشاده مي سازد و آن کس را که بخواهد گمراه نمايد ، سينه ي جانش را تنگ مي گرداند تا قدرت و توانايي رسيدن به قله کمال را نداشته باشد .« فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجا .... »(28) پس هر كس را كه خدا بخواهد هدايت كند سينه‏اش براى پذيرش و تسليم شدن وسعت مى‏دهد و هر كه را بخواهد اضلال كند، سينه‏اش را تنگ و تنگتر مى‏كند ....
مدير و مسئولي که شرح صدر نداشته باشد ، هرگز قادر به انجام مسئوليت نيست ، زيرا مديريت توان مخصوص مي خواهد ، تواني که بتواند کارها را در حوزه ي مسئولي بر محور حق هماهنگ سازد و سنگيني هاي ناشي از مديريت او را از پاي در نياورد .

نتيجه گيري
 

از مطالبي که بيان کرديم به اين نتيجه مي رسيم که مدير و مسئولي که در سازمان ها و اداره جات در حال خدمت رساني هستند با توکل بر خدا و استقامت و پايداري مي توانند بسياري از مشکلات اداره يا سازمان مربوطه خود را حل و همچنين با مشورت و شرح صدر در برابر تمام مشکلات پيروز از ميدان به در آيند و با استفاده از حسن خلق در برابر ارباب رجوع مشکلات آنها را در حد توان حل و به آنها آرامش بخشند . ان شاءالله که با توکل بر خداوند هميشه در برابر مشکلات پيروز باشند .

پي‌نوشت‌ها:
 

. نهج الفصاحه ، ترجمه ابوالقاسم پاينده ، چاپ نهم ، ص 434 .
2 . واثقي ، قاسم ، درس هاييي از اخلاق مديريت ، ص 24 .
3 . به نقل از نور الثقلين ، ج 5 ، ص 392 ، انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق .
4. سوره قلم ، آيه 4.
5 . بحارالانوار، ج 71، ص 387.
6 . به نقل از غرر الحکم ، ج 3 ، ص 391 .
7 .بحار الانوار ، ج 77، ص 148.
8 . به نقل از غررالحکم ، ج 5 ، ص 451.
9 . به نقل از سفينه البحار ماده خلق .
10 . سوره هود ، آيه 112.
11 . کل مطلب بر گرفته از ،شعبان آقاجاني ، استقامت رمز موفقيت مران بزرگ ، ص 171 .
12 . سوره احقاف ، آيه 35 .
13 . برگرفته از قسمتي از بيانات مقام معظم رهبري از سايت ايشان .
14 . ملااحمد ، نراقي ، جامع السعادات ، ج 1، ص 394.
15 . علي اصغر ، الهامي نيا ، اخلاق فرماندهي و مديريت ، ص 51 ، بنقل از لغت نامه دهخدا .
16 . سوره ي فرقان، آيه 63.
17 . سوره ي شعرا، آيات 215-214 .
18 . بر گرفته از گلستان سعدي
19 . جامع السعادات ، ج 1 ، ص 396 .
20 . شرح غررالحکم ، ج 1 ، ص 263.
21 . همان ، ص 327.
22 . محمد تقي ف جعفري، شورا ها کتاب نقد ، شماره 8 ، ص 292-298 .
23 . بر گرفته از کتاب شوري در قرآن و حديث ، ص 59 .
24 . طبرسي ، مجمع البيان في تفسير القرآن .
25 . غررالحکم و دررالکلم ص 441 .
26 . شرح نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، حکمت 167.
27 . طباطبائي ، محمد حسين ، تفسير الميزان ، ج 2 ، ص 304 .
28 . سوره ي انعام ، آيه 125 .
 

منابع
* قرآن کريم
1. تقوي دامغاني ، سيد رضا ، نگرشي بر مديريت اسلامي ، چاپ سوم ، تهران ، 1380، ص 118 .
2. واثقي ، قاسم ، درس هايي از اخلاق مديريت ، تهران ، 1380، ص 24 .
3. الهامي نيا ، علي اصغر ، سيره اخلاقي - تربيتي امام خميني ، بي جا ، 1381، ص 211 .
4. آقا جاني ، شعبان ، اشتقامت رمز موفقيت مردان بزرگ ، قم ، 1382 ، ص 171.
5. الهامي نيا ، علي اصغر ، اخلاق فرماندهي و مديريت ، بي جا ، بي تا ، ص 51.
6. نرم افزار علوم اسلامي : گنجينه روايات نور.