معماري ايراني که ابتدا در محدوده فلات ايران و سپس در حوزه نفوذ فرهنگ ايراني شکل گرفت، همچون همه معماري‌هايي که ريشه در فرهنگ بومي دارند، به اقليم توجه داشته و تا پايان دوره قاجار آثار با ارزشي از خود به جا گذاشته است. از جمله خصوصيات خانه‌هاي قديمي در بيشتر شهرهاي ايران مساحت زياد آن‌هاست. سبک معماري آنها نيز به اين صورت است که از دو قسمت اندروني و بيروني تشکيل شده‌اند.
رنگ‌هاي به کار رفته در تزيينات ساختمان‌ها متأثر از ويژگي‌هاي اقليم گرم و خشک بوده‌اند. مصالح ساختمان‌ها، علاوه بر توانايي‌هاي سازه‌اي و توجه به مسائل اقتصادي و تأمين مصالح از نقاط نزديک، بهترين شکل بهره‌برداري از انرژي محيط را نشان مي‌دهند.
سازه‌هاي طاقي در اين بناها نشان دهنده رابطه اقليم و معماري هستند. حتي در نقوش تزييني رد پاي خورشيد را به عنوان مهمترين عامل اقليمي در نقوشي با نام شمسه و چرخ خورشيد مي‌توان ديد. اغلب خانه‌هاي قديمي و تاريخي از قسمت‌هاي ذيل تشکيل شده‌اند:
سکو، سردر ورودي، در ورودي، هشتي، دالان، ايوان‌ها، حياط و اتاق‌هاي اطراف آن، حوض، آشپزخانه، سرويس‌ها، جهت ساخت خانه، گودال باغچه، بام، سرابستان، زمستان نشين، تابستان نشين، بهار خواب، اتاق کرسي، پاياب، شوادان، شبستان، شناشيل، آب سرا و اتاق بادگير. سکو به محلي در دو سوي در ورودي، براي استراحت در هنگام انتظار براي ورود يا گفت و گو با همسايه‌ها گفته مي‌شود.
· سر در ورودي: هلال تزئيني روي در و تنها قسمت خارج از خانه است که اغلب کاشي‌کاري دارد و معمولاّ طوري ساخته مي‌شده که در زمستان‌ها مانع از ريزش برف و باران بوده و در تابستان‌ها نيز مانعي براي تابش مستقيم آفتاب به شمار مي‌رفته است. در بالاي سردر آياتي از قرآن کريم يا عبارات مذهبي نوشته مي‌شد تا هنگام ورود و خروج از زير آيات قرآني يا روايات و عبارات ديني عبور کنند.
· در ورودي: در بيشتر خانه‌هاي سنتي، درهاي ورودي دو لنگه و چوبي هستند و هر لنگه کوبه‌اي نيز دارد. زن‌ها حلقه‌اي که صداي زيري داشت را به صدا در مي‌آوردند و مردها کوبه چکشي شکل را که صداي بمي‌داشت.
·هشتي‌ها اغلب به شکل هشت ضلعي يا نيمه هشت ضلعي و يا بيشتر مواقع 4 گوش است. هشتي داراي سقفي کوتاه و يک منفذ کوچک نور در سقف گنبدي شکل آن است و عموماّ سکوهائي براي نشستن در آن طراحي شده است. هشتي براي انشعاب قسمت‌هاي مختلف خانه و گاه براي دسترسي به چند خانه ساخته مي‌شد. در خانه‌هاي بزرگ، اندروني و اقامتگاه‌هاي خدمتکاران نيز به هشتي راه داشتند و اغلب براي جدا سازي آقايان و خانم‌ها دو قسمتي ساخته مي‌شد.
· دالان راهروي باريکي بود که با پيچ و خم وارد شونده را از هشتي به حياط خانه هدايت مي‌کرد. پيچ و خم دالان براي رعايت حريم خصوصي خانه بود تا عابران نتواند سريعاً فعاليت‌هاي جاري در حياط را متوجه شوند.
· حياط در خانه‌هاي قديمي مرکز و قلب ساختمان بوده است. حياط مرکزي همراه با ايوان در هر سمت، ويژگي بود که از گذشته‌هاي دور در معماري ايراني به چشم مي‌آمد. همچنين حياط محلي براي برگزاري مراسم مختلف نظير مراسم مذهبي، عروسي و تجمع اقوام بود. معمولاً چهار گوش بوده. ابعاد حيات را تعداد و عملکرد فضاهاي اطراف آن تعيين مي‌کنند. هر حياط معمولاً يک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرايط مختلف محلي نظير آب و هوا و عوامل فرهنگي اشکال متفاوتي مي‌يابد.
· تالار عموماً فضائي بود با تزئينات بسيار زيبا و پرکار که در کنار اتاق‌هاي ساده زندگي در خانه‌هاي سنتي کاملاً مشهود بود. تالار با گچبري، آئينه‌کاري، نقاشي روي گچ، مقرنس و با نقاشي روي چوب تزئين مي‌شدند. نشيمن ها، اتاق‌هائي بودند که نسبت به تالار اهميت کمتري داشتند و از اتاق‌هاي ساده مهمتر بودند. نشيمن، محل تجمع افراد خانواده و مهمان‌هاي بسيار نزديک به حساب مي‌آمد اين عناصر از نظر تزئينات بسيار ساده بودند.
·جهت ساخت خانه‌هاي قديمي تابع زاويه نور خورشيد و قبله بوده است. هر وجه خانه براي فصل خاصي از سال مناسب بود و عناصري مانند تالار، بادگير، پنج دري، سه دري و ارسي در شمار راه حل‌ها بودند. در اکثر قريب به اتفاق خانه‌هاي سنتي، محور اصلي بنا، محور شمالي جنوبي بودند و بهترين موقعيت را براي گرفتن نور خورشيد داشتند تا در روزهاي گرم تابستان از سايه و در زمستان از گرماي خورشيد برخوردار باشند. فضاهاي اصلي زندگي نيز در دو سمت شمالي و جنوب و فضاهائي که اهميت کمتري داشتند، به خصوص فضاهاي خدماتي در دو سمت شرق و غرب ساخته مي‌شدند.
. گودال باغچه يا باغچال در وسط حياط مرکزي ساخته مي شده و يک طبقه در داخل زمين فرو مي‌رفته است. نمونه‌هاي اين فضا در اقليم هاي بسيار خشک کويري از جمله در کاشان، نايين و يزد ديده مي‌شود. گودال باغچه علاوه بر تأمين خاک مورد نياز خشت‌هاي استفاده شده در بنا، امکان دسترسي به آب قناط را هم فراهم مي‌کرده.
· بام در معماري ايران به جرأت بخشي از فضاي زندگي است و علاوه بر وجود حجم‌هاي پيچيده و زيبا، به عنوان حياط هم مورد استفاده قرار مي‌گرفته است. در شهرهايي چون نايين در برخي از بناها با ديوارهاي صندوقه چيني شده، اطراف بام را تا حدود يک متر و نيم بالا آورده و نوعي حياط در بام بوجود مي‌آوردند که در شب‌هاي تابستان براي خواب استفاده مي‌شده است. همچنين اين ديوارها با سايه اندازي بر بخشي از بام در ساعات مختلف روز نقش اقليمي ثانويه‌اي نيز داشته‌اند. چنين فضاهايي در مساجد نيز مورد استفاده بوده است.
· سرابستان باغ کوچکي بوده که کنار خانه ساخته مي‌شده و تأثير اقليمي زيادي بر خانه داشته است. نمونه بسيار خوب آن در کنار خانه پير نيا در نايين در قسمت جنوبي حياط وجود دارد، در واقع متمولين با ساختن چنين فضايي نوعي ييلاق در کنار خانه خود بوجود مي‌آورده‌اند.
منبع:www.tebyan.net ارسال توسط کاربر محترم سايت :mehdigerdali