ماه را تقريباً هر شب در آسمان مي بينيم. آن قدر بزرگ است که براي ديدنش به تلسکوپ نيازي نداريم واين موهبتي بزرگ براي منجمان آماتور بي ابزار به شمار مي رود. ولي شايد به همين سبب، که اين جرم آسماني اين قدر راحت و بي دردسر مشاهده مي شود، چندان ارزشي برايش قائل نمي شويم. اگر کمي حوصله داشته باشيد مي بينيد که با رصد مداوم ماه و تعيين مسير آن چقدر نجوم ياد مي گيريد. رصد ماه از برنامه هاي پيچيده ي نجومي است.
مدار ماه به دور زمين دستخوش تغييراتي مي شود که ناشي از تغييرات زمين وخورشيد است. در واقع، ماه هم به دور زمين درگردش است وهم همراه با زمين به دور خورشيد. سرعت زمين درحين گردش به دور خورشيد تغيير مي کند وعلاوه بر آن فاصله ي زمين نيز از خورشيد کم وزياد مي شود. به همين سبب ميزان نيروي گرانشي که بين سه جرم زمين، ماه و خورشيد وجود دارد. تغييرمي کند. وقتي که ماه بين زمين وخورشيد است ميدان گرانشي خورشيد براي آن قوي تر عمل مي کند و وقتي که پشت زمين قرار مي گيرد، تأثير ميدان گرانشي خورشيد برآن کمتر مي شود. اين اختلالات تأثيرات عمده اي بر مدار ماه مي گذارند. يکي ازآثار اين تغييرات، حرکت رجوعي گره هاي مدارماه است.
اگر مدار ماه را در آسمان ترسيم کنيد، مي بينيد که دايره البروج را در دو نقطه قطع مي کند. اين نقاط را گره هاي مدار ماه مي گويند. در متون قديم نجومي به اين نقاط «جوزهر» گفته مي شد. يکي ازاين نقاط، که ماه پس از گذشتن از آن به شمال منطقه البروج مي رسد، «رأس» ونقطه ي مقابلش را «ذنب» مي نامند. خطي که اين دو گره، يعني رأس وذنب، را به هم وصل مي کند براثر اختلالاتي که گفتيم، تغيير مکان مي دهد. تغيير مکان اين خطر چنين است که در مدت 61/18 سال، يک بار دايره البروج را (موافق با حرکت عقربه هاي ساعت) دور مي زند. دراين مقاله مي خواهيم روشي براي رصد تغيير مکان گره هاي ماه ارايه دهيم. اگر رصد را به مدت سه چهار ماه انجام دهيد، تازه خواهيد فهميد که چقدر درباره ي حرکت مداري ماه مطلب ياد گرفته ايد.

نخستين گام دراين برنامه آن است که بتوانيم مکان ماه را درميان ستاره ها پيدا کنيم واين کار را بايد در زمان هاي متفاوت انجام بدهيم. تعيين دقيق مکان ماه به اين طريق عملي مي شود که فاصله ي زاويه اي ماه را نسبت به سه ستاره ي پرنور اطرافش اندازه بگيريم. اگر روي نقشه به مرکز هر ستاره وبه شعاع فاصله ي ماه از آن ستاره دايره اي رسم کنيم، مرکز ماه منطبق بر محل تقاطع اين سه دايره خواهدبود. ولي فاصله ي زاويه اي ماه را از ستاره هاي پيرامونش چگونه اندازه بگيريم؟
براي اين کار بايد وسيله ي ساده اي بسازيم به نام «تيرک صليبي». از اين وسيله درقديم هم براي اندازه گيري زوايا استفاده مي شد. تيرک صليبي، يک خط کش اندازه گيري است که قطعه ي کوچک خط کش مانند ديگري روي آن، منتها عمود بر خط کش اصلي، حرکت مي کند. براي اندازه گيري فاصله ي زاويه اي بين دونقطه ي Aو B ، خط کش اصلي را در مقابل چشم مي گيريد. و قطعه ي دوم را چنان جلو و عقب مي بريد که دو انتهاي اين قطعه منطبق بر نقاط Aو B باشد. مثلاً وقتي که مي خواهيد فاصله ي ماه را از ستاره ي Aاندازه بگيريد يک سر قطعه ي متحرک بايد منطبق برمرکز ماه باشد ويک سرش منطبق بر ستاره ي A، دراين هنگام، بايد ببينيد که لبه ي قطعه ي متحرک روي کدام عدد خط کش قرار گرفته است. اين عدد را يادداشت مي کنيد. ولي براي تبديل اين عدد به فاصله ي زاويه اي بايد از فرمول زيراستفاده کنيد:

درهرمورد که فاصله ي زاويه اي را مي خواهيد اندازه بگيريد بايد اين محاسبه را انجام بدهيد ومحل تقاطع سه دايره – يا مکان مرکزماه – را روي نقشه ي 1 رسم کنيد. مثلاً فرض کنيد که ماه در نزديکي ستاره هاي ذنب الاسد (بتا – اسد)، سماک اعزل (الفا – سنبله) وفرد (الفا – شجاع) است. فاصله ي مرکز ماه را از تک تک اين ستاره ها اندازه مي گيريد وسپس با استفاده از فرمول بالا، فاصله ي زاويه اي بين ماه وستاره ها را محاسبه مي کنيد.
بايد دقت کنيد که هر سه دايره اي که ترسيم مي کنيد دريک نقطه يکديگر را قطع کنند.
حالا براي اين که اطلاعات را روي نقشه پياده کنيد بايد نسبت ها را رعايت کنيد. مثلاً درنقشه اي ، 180 درجه در 20 سانتي متر رسم شده وفاصله ي ماه وستاره، 30 درجه است . مي خواهيم دواير را رسم کنيم. اين 30 درجه را روي اين نقشه بايد چند سانتي متر درنظر بگيريم؟ تناسب مي بنديم:

بعني شعاع دايره اي که مي خواهيم روي نقشه رسم کنيم بايد 3/3 سانتي متر باشد.
حالا که روش اندازه گيري وتعيين مکان ماه را ياد گرفتيد، رصد را به مدت 12 هفته ادامه دهيد. هرشبي که امکان رصد وجود داشت تيرک صليبي، ويک قلم وکاغذ برداريد واندازه گيري ها را يادداشت کنيد. هر چه تعداد رصدها بيشتر باشد، مدار رسم شده دقيق تر خواهد بود. اگر دايره ها يکديگر را قطع نکنند، حاکي ازآن است که اندازه گيري ها دقيق نيستند. بعد از آن که در رصد ماهرشديد، هر مورد رصد بيشتر از 20 دقيقه طول نمي کشد.
مکان هاي ماه را به دقت روي نقشه علامت بزنيد. بعد از 12 هفته، اين نقاط را به هم متصل کنيد. منحني اي به دست مي آيد که دايره البروج يکي از گره هاي مدار ماه است.

ولي کار تمام نشده است. اگر حوصله داشته باشيد مي توانيد اين برنامه ي رصدي را 18 سال ادامه دهيد! ولي سه چهار سال هم کافي بعد از مدتي مي بينيد که محل گروه هاي مدار روي نقشه تغيير مي کند و، همان طور که در ابتداي مقاله گفتيم، در جهت موافق با عقربه هاي ساعت دايره البروج را دور مي زند.
دراين برنامه رصدي، علاوه براين که موفق به رصد و اندازه گيري يکي از پديده هاي مهم مربوط به مدار ماه مي شويد، مجبوريد که آسمان، به ويژه منطقه البروج، را مثل کف دست بشناسيد. قديمي ترين سند به جا مانده از اندازه گيري اين تغيير در موضوع گره هاي ماه از کلدانيان به جا مانده است. منجمان اين تمدن قديم، مدت گردش گره ها را 18 سال و 11 روز به دست آورده بودند.
منبع:نشريه نجوم، شماره 198.