رقابت پذيري قابليتها و توانمنديهايي است که يک کسب و کار، صنعت، منطقه، کشور دارا هستند و مي توانند آنها را حفظ كنند تا در عرصه? رقابت بين المللي نرخ بازگشت بالايي را در فاکتورهاي توليد ايجاد كرده و نيروي انساني خود را در وضعيت نسبتاً بالايي قرار دهند، به منظور نظريه ها و مدل ها نيز از تنوعي جهت توجيه و تفسير رقابت پذيري و دسته بندي آن ارائه شده است که در ميان آنها مدل الماس پورتر از اهميت و جايگاه ويژه اي برخوردار است.
الف ـ گسترش تجارت جهاني، تغييرات سريع در الگوهاي مصرف و تقاضا، انقلاب در فناوري اطلاعات و همچنين افزايش در تعداد و کيفيت رقباي محلي و بين المللي در دو دهه? اخير مفهوم رقابت پذيري از اهميت ويژه اي برخوردار گشته است. لذا در اين مقاله مفاهيم اصلي و اساسي رقابت پذيري معرفي شده و همچنين مدل الماس گون پورتر که يکي از مهمترين نظريه هاي ارائه شده در زمينه? رقابت پذيري است كه در آن عوامل مختلف موثر بر رقابت پذيري دسته بندي و تفسير شده است. علاوه بر اين، برخي از انتقادات مطرح شده درباره? اين مدل نيز موردتوجه قرار گرفته است.
فرايند جهاني شدن، به وجود آمدن سازمان تجارت جهاني و يکپارچگي بازارهاي جهاني، پيشرفتهاي سريع و بنيادين تكنولوژيك، پيشرفت هاي جديد در زمينه فناوري اطلاعات، افزايش تغييرات سريع در الگوهاي مصرف و تقاضا، تبيين كنترل هاي آلودگي محيط زيست و حفظ منابع انرژي، کمبود منابع و هزينه هاي بالاي آنها، چالشهايي هستند که بنگاه ها و صنايع مختلف در عرصه? تجارت و فعاليتهاي اقتصادي با آن روبرو هستند و ادامه? حيات آنها، منوط به تصميم گيري درست و به موقع در برابر اين تغييرات است. در اين ميان، فرايند جهاني شدن و گسترش بازارهاي مصرف و نيز افزايش تعداد رقبا و شدت رقابت، باعث اهميت بخشيدن به مفاهيمي مانند رقابت پذيري شده است.اين امر موجب گرديده تا بنگاه ها، صنايع و کشورهاي مختلف در جهت ارتقاي رقابت پذيري خود به شناسايي عوامل مؤثر بر رقابت پذيري و تقويت آنها تلاش كنند. بسياري از محققان جهت توجيه و تفسير رقابت پذيري و عوامل مؤثر بر آن، نظريه و مدل هايي را عرضه داشته اند و عوامل مؤثر بر رقابت پذيري را دسته بندي كرده و در قالب مدل هايي ارائه کرده اند. اين نظريه ها و مدل ها نيز از تنوع نسبتا زيادي برخوردارند. اما در اين ميان مدل الماس گون مايکل پورتر از اهميت و جايگاه ويژه اي برخوردار است. لذا در اين مقاله پس از بيان مفاهيم اوليه? رقابت پذيري به معرفي اين مدل پرداخته شده است.

? مفهوم رقابت پذيري
 

مطالعه نظريات صاحب نظران و پژوهشگران مختلف نشان مي دهد که از رقابت پذيري تعريف و تعبير واحدي وجود ندارد. اما به طور کلي مي توان رقابت پذيري را قابليتها و توانمنديهايي دانست که يک کسب و کار، صنعت، منطقه، کشور دارا هستند و مي توانند آنها را حفظ كنند تا در عرصه? رقابت بين المللي نرخ بازگشت بالايي را در فاكتورهاي توليد ايجاد كرده و نيروي انساني خود را در وضعيت نسبتاً بالايي قرار دهند. به عبارت ديگر، رقابت پذيري توانايي افزايش سهم بازار، سوددهي، رشد ارزش افزوده و ماندن در صحنه رقابت عادلانه و بين المللي براي يک دوره طولاني است.
رقابت پذيري در اثر ترکيبي از داراييها و فرايندها به وجود مي آيد. داراييها يا به صورت موهبتي است (مثل منابع طبيعي) و يا ساخته شده به وسيله? انسان است (مثل زير ساختها) و فرايند ها كه داراييها را به منافع اقتصادي حاصل از فروش به مشتريان تبديل مي كند و در نهايت موجب ايجاد رقابت پذيري مي گردند. اين مطالب را مي توان به صورتي كه نشان داده شده به صورت فرمول رقابت پذيري جهاني نشان داد.
در بررسي رقابت پذيري مي توان از زاويه? ديگري نيز به مسئله نگريست و آن منابع ايجاد رقابت پذيري است. منابع ايجاد رقابت پذيري را مي توان در سه دسته? فناوري، سازمان و نيروي انساني تقسيم بندي کرد. مزيت رقابتي حاصل از نيروي انساني دوام و پايداري بيشتري نسبت به ساير مزيتهاي رقابتي دارند و مدت زمان بيشتري لازم است تا رقبا بتوانند اين مزيتهاي رقابتي را تقليد كنند.

? مدل الماس پورتر
 

مايکل پورتر از استادان دانشکده? بازرگاني دانشگاه هاروارد يکي از محققان فعال در زمينه مطالعات رقابت پذيري است. وي در سال 1980 کتاب «استراتژي رقابتي»، در سال 1985 کتاب «مزيت رقابتي» را به رشته تحرير در آورده است. همچنين در سال 1990 کتاب «مزيت رقابتي ملت ها» را عرضه داشت که در آن مدل «الماس » (DIAMOND MODEL) در رقابت پذيري معرفي شده است. پورتر در اين مدل همانگونه که نيز مشخص شده است، رقابت پذيري را حاصل تعامل و بر همکنش چهار عامل اصلي مي داند:
1- فاکتورهاي دروني؛ 2- شرايط تقاضاي داخلي؛ 3- صنايع مرتبط و حمايت کننده؛ 4 - استراتژي، ساختار و رقابت.
به اعتقاد «پورتر»، اين فاكتورهاي چهارگانه به صورت متقابل بر يکديگر تاثير دارند و تغييرات در هر کدام از آنها مي تواند بر شرايط بقيه فاکتورها مؤثر باشد[5]. علاوه بر آن، دو عامل بيروني دولت و اتفاقات پيش بيني نشده نيز بر عوامل چهارگانه تأثير غير مستقيم دارند و از طريق تاثير بر آنها مي توانند در رقابت پذيري نيز تاثير گذار باشند.
الف - فاکتورهاي دروني: مجموعه اي از عوامل مؤثر در توليد کالا يا خدمات، مانند مواد اوليه، کيفيت و ميزان دسترسي به آن، نيروي انساني بدون مهارت و يا ماهر و آموزش ديده، بهره وري و خلاقيت و نوآوري نيروي انساني، زير ساختها، مسائل تکنولوژيک، ميزان سرمايه و دسترسي به آن، توانمنديها و قابليتهاي مديريتي و ... که براي رقابت در عرصه بازارهاي رقابتي ضروري است، فاکتور هاي دروني را تشکيل مي دهند. پورتر فاکتورهاي دروني را در دو دسته تقسيم بندي مي کند[5]:
-فاکتورهاي عمومي شامل مواردي مانند مواد اوليه، انرژي، نيروي انساني بدون مهارت خاص.
-فاکتورهاي تخصصي شامل مواردي مانند نيروي انساني ماهر و متخصص، دانش فني پيشرفته و فناوري پيشرفته.
فاکتورهاي تخصصي در مقايسه با فاکتورهاي عمومي مزيت رقابتي پايدارتري را ايجاد مي كند.
ب- شرايط تقاضاي داخلي: شرايط تقاضاي داخلي ماهيت و چگونگي تقاضا را در بازارهاي داخلي براي محصولات يک صنعت مشخص مي کند. اندازه و رشد تقاضا در رقابت پذيري صنايع تاثير بسزايي دارد. پورتر معتقد است که وجود بازار داخلي بزرگ و در حال رشد موجب تشويق سرمايه گذاران براي توسعه فناوري و بهبود بهره وري گرديده و اين مسئله به عنوان مزيت رقابتي براي آن ملت محسوب مي گردد. در مقابل، بازارهاي داخلي کوچک که داراي رشد پاييني هستند شرکتها و صنايع را به دنبال فرصتهاي صادراتي مي کشاند[7]. تقاضاي داخلي داراي دو جنبه کمي و کيفي بازار است. اندازه تقاضاي داخلي حداقل مقياس اقتصادي فعاليتهاي بنگاه هاي داخلي را تعيين كرده و آنها را قادر مي سازد تا از يک تقاضاي پايدار برخوردار گردند. اما بايد توجه داشت که منافع اصلي تقاضاي داخلي در رقابت پذيري از ديدگاه کيفي است. انتظارات مشتريان از کيفيت محصولات و خدمات مي تواند انگيزه اي براي افزايش قدرت رقابت پذيري يک کسب و کار گردد [1] و به عنوان محرکي قدرتمند در جهت توسعه و ارتقاي رقابت پذيري بنگاه ها و حتي از ديد كلان رقابت پذيري کشورها گردد.
ج- صنايع مرتبط و حمايت کننده: صنايع مرتبط و حمايت کننده مي تواند شامل تأمين کنندگان مواد اوليه يا تجهيزات و ابزارآلات، توزيع کنندگان و فروشندگان، سيستم هاي توزيع محصول، موسسات تحقيقاتي، سرويس هاي مالي مانند بانک ها و بورس اوراق بهادار، سيستم هاي حمل و نقل، دانشگاه ها، مراکز و مؤسسات تحقيقاتي و صنايعي باشد که از يک نوع فناوري، مواد اوليه و امکانات آزمايشگاهي استفاده مي کنند. ارتباط و همکاري با اين صنايع و مراکز در توسعه سطح محصولات و خدمات و بهبود آنها و در نهايت ارتقاي رقابت پذيري مؤثر است.
منابع و مآخذ
1-Kim, C. "A model development for measuring global competitiveness of the tourism industry in the Asia-pacific region", Korea Institute For International Economic Policy, 2002
2-Man, Thomas W.Y. and Lau, T. and Chan, K.F., "The competitiveness of small and medium enterprises A conceptualization with focus on entrepreneurial competencies", Journal of Business Venturing 17, 2002, pp. 123–142
3-Moon, H.C., Rugman, A. M. and Verbeke, A., "A generalized double diamond approach to the global competitiveness of Korea and Singapore", International Business Review 7, 1998, pp. 135–150
4-Porter, Michael E., "Competitive Advantage: creating and sustaining superior performance", New York: The Free Press. 1985
5-Porter, Michael E., "The Competitive Advantage of Nations" , New York: The Free Press, 1990
6-Thompson, J.L, " Strategic Management ", Thomson Learning, fourth edition, 2001
-7 عباس زاده? شهانقي، ليلا، «بررسي عوامل مؤثر در وضعيت رقابتي و نحوه? ارزيابي آن در صنعت توليد الياف مصنوعي در ايران» ، دانشگاه صنعتي خواجه نصيرالدين طوسي، پاييز 1382
ارسال توسط كاربر محترم :omidayandh