بزرگراه فناوري - معرفي مهندسي فناوري اطلاعات رشته مهندسي فناوري اطلاعات، زيرمجموعه گروه فني در دانشگاه محسوب مي‌شود. اين رشته دانشي را به مخاطب منتقل مي‌کند که طي آن روش‌هاي جمع‌آوري اطلاعات، استفاده و انتقال آن ميسر شود.

مطالعه، طراحي، ساخت، راه‌اندازي، نگهداري سيستم‌هاي سخت‌افزاري و نرم‌افزاري، جمع‌آوري، سازمان‌دهي، طبقه‌بندي و انتقال اطلاعات مهم‌ترين اهدافي است که مهندسي فناوري اطلاعات آن را دنبال مي‌کند. مهم‌ترين توانمندي دانش‌آموختگان اين رشته، استفاده صحيح و بهره‌برداري به‌موقع از اطلاعات است. هسته اصلي اين رشته را مهندسي کامپيوتر به‌ويژه گرايش نرم‌افزار تشکيل مي‌دهد.



در عصري که به‌سر مي‌بريم فناوري اطلاعات يکي از عمده‌ترين محورهاي تحول و توسعه در دنيا محسوب مي‌شود. امروزه دستاوردهاي ناشي از فناوري اطلاعات چنان با زندگي مردم تلفيق شده است که توقف در مسير آن باعث ايجاد اختلال در جامعه و حتي رفاه و آسايش مردم مي‌شود. از اين‌رو بسياري از کشورها جهت عموميت بخشيدن به استفاده از فناوري اطلاعات دست به اقدامات خرد و کلاني زده‌اند که آموزش آکادميک فناوري اطلاعات يکي از اين موارد است.

در کشور ما نيز در راستاي ايجاد تغييرات بنيادين و منطقي و دستيابي به نيروهاي متخصص و کارآمد رشته فناوري اطلاعات به‌صورت متمرکز و غيرمتمرکز در مراکز آموزش عالي از جمله دانشگاه‌ها ارايه مي‌شود. در واقع مي‌توان گفت ورود رشته IT به مجموع رشته‌هاي ارايه شده در دانشگاه‌هاي کشور به ابتداي سال 1380 و هم‌زمان با اوج گرفتن مباحث مربوط به فناوري‌هاي اطلاعاتي و ارتباطاتي در ايران بازمي‌گردد. اما در سال 1381 بود که رشته مهندسي فناوري اطلاعات به‌طور رسمي در مقطع کارشناسي و کارشناسي ارشد مورد پذيرش وزارت علوم، تحقيقات و فناوري قرار گرفت. به گونه‌اي که رشته مهندسي فناوري اطلاعات در پايه ليسانس به‌طور هم‌زمان در سه دانشگاه علم و صنعت، اميرکبير و شيراز تدريس شد. از آن پس تاکنون رشته IT در مقاطع تحصيلي مختلف و توسط دانشگاه دولتي و غيردولتي به متقاضيان يادگيري اين علم آموزش داده مي‌شود و علي‌رغم نوپايي خود از طرفداران قابل توجهي برخوردار است. لذا آنچه در اين گزارش مورد بررسي قرار مي‌گيرد آشنايي با رشته مهندسي فناوري اطلاعات، پرداختن به چگونگي امکانات لازم و نقاط ضعف و چالش‌هاي موجود در مسير ارايه اين رشته است.

ماهيت رشته فناوري اطلاعات

پيش از هر چيز بهتر است ابتدا به ماهيت رشته فناوري اطلاعات در ايران بپردازيم. رشته IT در ايران ماهيتي ميان‌رشته‌اي دارد. به اين مفهوم که رشته‌اي خالص نيست و از تلفيق رشته‌هايي نظير مديريت، مهندسي صنايع، مهندسي الکترونيک و مهندسي کامپيوتر به‌ويژه نرم‌افزار به‌وجود آمده است.

ماهيت ميان‌رشته‌اي فناوري اطلاعات باعث شده است هم‌اکنون دانشگاه‌هاي مختلفي چون تربيت‌مدرس، خواجه‌نصير، تهران، اميرکبير، شريف و علم و صنعت در مقطع کارشناسي ارشد، برخي دانشکده‌هاي فني دانشگاه آزاد و سراسري در مقطع کارشناسي و دانشگاه‌هاي علمي–کاربردي و پودماني در مقطع کارداني به ارايه اين رشته بپردازند.

بر اساس اين گزارش رشته فناوري اطلاعات در دوره کارداني بيشتر به ارايه کردن مسايل مربوط به وب مي‌پردازد. در دوره کارشناسي نيز متقاضيان را با عمليات شبکه و امور اجرا کردن آن در سازمان‌ها آشنا مي‌کند و در پايان اين دوره، اندک‌اندک وارد مباحث مديريت پروژه مي‌شود. البته قابل ذکر است کارشناسي ارشد IT داراي گرايش‌هاي عمده‌اي نظير تجارت الکترونيکي، سيستم‌هاي چندرسانه‌اي، مديريت سيستم‌هاي اطلاعاتي، امنيت اطلاعات، شبکه‌هاي کامپيوتري و مهندسي فناوري اطلاعات است که برخي از اين گرايش‌ها در دانشگاه‌هاي ايران ارايه مي‌شود.

در دوره کارشناسي ارشد نيز ضمن تکميل مديريت پروژه به ارايه راه‌حل‌هاي مناسب براي مسايل پيچيده سازماني مي‌پردازد. هرچند مقطع دکتراي فناوري اطلاعات در ايران ارايه نمي‌شود، اما انجام امور تحقيقاتي و دستيابي به نظريه‌هاي جديد از محورهاي اصلي در اين مقطع محسوب مي‌شود.

دروس رشته فناوري اطلاعات

مرور سرفصل دروس رشته فناوري اطلاعات نشان مي‌دهد اجراي برخي اصول قانون اساسي در راستاي سازمان‌دهي اطلاعات، چگونگي بهره‌برداري کيفي از داده‌ها و يکپارچه‌سازي و انتقال سريع آن‌ها از جمله محورهايي بوده که در تعيين دروس اين رشته مدنظر قرار گرفته است.

بر اساس اين گزارش، رشته IT نيز مانند بسياري رشته‌هاي ديگر داراي دروس پايه، اصلي، تخصصي و عمومي است. دروس پايه در مقطع کارشناسي معمولا شامل رياضي، معادلات ديفرانسيل، آمار و احتمالات مهندسي، فيزيک و کارگاه عمومي است. دروس اصلي شامل ساختمان‌هاي گسسته، مباني کامپيوتر و برنامه‌سازي، زبان ماشين و برنامه‌نويسي سيستم، ساختمان داده‌ها، مدارهاي منطقي، معماري کامپيوتر، برنامه‌سازي پيشرفته، سيستم‌هاي عامل، پايگاه داده‌ها و طراحي الگوريتم‌هاست. همچنين مهندسي نرم‌افزار، شبکه‌هاي کامپيوتري، مباني الکترونيک ديجيتال، هوش مصنوعي، اصول و مباني مديريت، مباني اقتصاد مهندسي، آزمايشگاه شبکه، آزمايشگاه پايگاه داده‌ها، شيوه ارايه مطالب علمي و فني، زبان تخصصي و آزمايشگاه سيستم‌عامل از ديگر دروس اصلي اين رشته به‌شمار مي‌رود.

در نهايت اينکه دروس تخصصي نيز به مباني فناوري اطلاعات، مهندسي فناوري اطلاعات، تجارت الکترونيکي، مديريت و کنترل پروژه‌هاي IT، برنامه‌ريزي استراتژيک IT، آموزش الکترونيکي، محيط‌هاي چندرسانه‌اي، پروژه IT و کارآموزي تقسيم مي‌شود.

ارايه مفاهيم بر اساس دانش استاد

پيش از اين به بررسي کلي رشته IT و دروس در نظر گرفته شده در اين رشته پرداختيم. اما مرور وضعيت کلي اين رشته در دانشگاه‌هاي کشور نشان مي‌دهد، هر چند دروس به‌صورت يکپارچه و سراسري طراحي شده‌اند، اما معمولا بر اساس توانمندي‌هاي دانشگاه و ميزان دانش استادان نسبت به حوزه مورد نظر ارايه مي‌شوند که اين قضيه مي‌تواند موجب ايجاد چالش‌هايي در آينده شود.

دکتر علي‌اکبر جلالي، رييس پژوهشکده الکترونيک دانشگاه علم و صنعت در اين زمينه مي‌گويد: رشته IT در ساير کشورهاي جهان با مفاد مختلفي ارايه مي‌شود که بر اساس نيازهاي آن جامعه طراحي شده است. اما در ايران IT معمولا بر اساس پارامترهايي چون قابليت‌هاي دانشکده، دانش استاد، تعداد اعضاي هيات علمي و غيره به دانشجويان ارايه مي‌شود. اين مسئله سبب مي‌شود محتواي رشته IT از دانشگاهي به دانشگاه ديگر تفاوت داشته باشد.

به گفته وي نبود استادان حرفه‌اي، متخصص و باتجربه از جمله ضعف‌هاي آموزشي در اين رشته محسوب مي‌شود، زيرا با توجه به ميان‌رشته‌اي بودن IT، تعداد استاداني که به‌طور مستقيم در اين رشته تحصيل کرده باشند بسيار انگشت‌شمار است. در اين ميان تعجيل دانشگاه‌ها براي راه‌اندازي اين رشته نيز خود باعث تشديد اين مشکل مي‌شود، زيرا اغلب مشاهده شده برخي دانشگاه‌ها که در مناطق دوردست و محروم قرار دارند، در حالي که حتي نمي‌توانند به‌خوبي رشته‌هاي قديمي و جاافتاده در اين حوزه را ارايه دهند، تدريس رشته IT به دانشجويان را آغاز مي‌کنند.

فقدان منابع آموزشي مناسب

شايد رشته فناوري اطلاعات را بتوان از جمله معدود رشته‌هايي دانست که به‌علت فقدان منابع درسي و آموزشي مناسب به‌شدت در فقر به‌سر مي‌برد. اين رشته در حالي در دانشگاه‌هاي کشور تدريس مي‌شود که کتب درسي ارايه شده فاصله بسيار زيادي با مراجع روز دنيا دارند.

کارشناسان معتقدند هرچند پويايي اين رشته مي‌تواند مانعي جهت توليد سريع منابع مناسب در حوزه مذکور باشد، اما بايد در نظر گرفت که عمر آموزشي کتب رشته فناوري اطلاعات نيز بسيار کوتاه است، زيرا دانش روز دنيا در زمينه IT به‌سرعت در حال تغيير و تکامل است. در اين ميان هرچند استفاده از منابع انگليسي مي‌تواند کمک بسياري به دانش‌آموختگان اين رشته کند، اما نبايد فراموش کرد آموزش دانش انگليسي هنوز در ميان بسياري از جوانان کشور ما عموميت نيافته است و در ضمن تامين منابع انگليسي مستلزم صرف هزينه فراواني است و براي تمام متقاضيان مقدور نيست.

بر اساس اين گزارش تدريس برخي کتاب‌هاي قديمي در دانشگاه‌هاي آي‌تي نيز در بسياري مواقع باعث سردرگمي دانشجويان اين رشته پس از فارغ‌التحصيلي مي‌شود. در اين زمينه مي‌توان به تدريس زبان برنامه‌نويسي پاسکال در برخي مراکز دانشگاهي اشاره کرد که سال‌هاست از رده خارج شده است. کما اينکه تدريس علوم جديد در قالب جزوه‌هاي آموزشي مي‌تواند تا اندازه‌اي به حل اين مشکل کمک کند.

عدم انطباق محتواي درسي با نيازهاي دانشجو

بررسي مفاهيم درسي رشته فناوري اطلاعات نشان مي‌دهد بيشترين مفاد دروس اصلي اين رشته با نرم‌افزار مشترک است، اما تحت عناوين ديگري ارايه مي‌شوند.

يکي از استادان IT دانشگاه تهران در اين زمينه مي‌گويد: در رشته فناوري اطلاعات هنوز ديدگاه سنتي ضرورت وجود درس رياضي در کليه رشته‌هاي مهندسي ديده مي‌شود و واحدهاي قابل توجهي در اين حوزه به درس رياضيات اختصاص يافته است. در حالي که جاي واحدهايي که واقعا مورد نيازند خالي است به گفته وي، در حالي که سخت‌افزار نقش کليدي و مهمي را در فناوري اطلاعات به‌خود اختصاص مي‌دهد، تنها 15 واحد از مجموع 61 واحد درسي در دوره کارشناسي به موضوع سخت‌افزار اختصاص يافته است. وي معتقد است مجموع دروس ارايه شده در اين رشته بيشتر از نرم‌افزار و الکترونيک سرچشمه گرفته است و اين قضيه موجب شده تا سطح دانش متقاضيان اين رشته وسيع، ولي عمق آن مختصر و کوتاه باشد. البته عدم انطباق ميان مفاهيم درس‌هاي پيش‌نياز نيز از جمله مواردي است که معمولا دانشجويان را با مشکل مواجه مي‌سازد. به‌عنوان نمونه در فيزيک(1) دوره کارشناسي به مباحث مکانيک پرداخته مي‌شود، در حالي که فيزيک(2) مباحث الکتريسيته را تحت بررسي قرار مي‌دهد. اين دو مقوله با وجود اينکه از يک موضوع يعني فيزيک سرچشمه مي‌گيرند، اما سنخيت چنداني با يکديگر ندارند. عدم انطباق محتواي درسي با نيازهاي دانشجويان اين رشته باعث مي‌شود تا دانش‌آموختگان پس از فارغ‌التحصيلي براي جذب در بازار کار به کسب مهارت‌هاي جديد نياز پيدا کنند.

حال براي اينکه مفهوم نرم‌افزار و فناوري اطلاعات شفاف‌تر شود، به بررسي تفاوت‌هاي اين دو با يکديگر مي‌پردازيم.

تفاوت‌ رشته نرم‌افزاري با فناوري اطلاعات

به‌طور کلي ارتباط ميان فناوري اطلاعات و نرم‌افزار مانند رابطه پزشک متخصص و دکتر داروساز است، به اين مفهوم که پزشک صرفا به تجويز دارو و داروساز به ساخت دارو مي‌پردازد.

کوپايي، استاد دانشگاه علمي–کاربردي در مورد تفاوت‌هاي ميان نرم‌افزار و فناوري اطلاعات مي‌گويد: مهندسي نرم‌افزار به‌صورت ريشه‌اي و بنيادين ضمن استفاده از پايه رياضي و با عمق قابل توجه موضوعات را مورد توجه قرار مي‌دهد، در حالي که مهندسي فناوري اطلاعات بيشتر جنبه‌هاي تکنولوژيک و کاربردي نرم‌افزار را بررسي مي‌کند.

وي مي‌افزايد: مهندس نرم‌افزار به ارايه راه‌حل براي حل مسايل پيچيده سازماني مي‌پردازد، در حالي که مهندس IT پياده‌سازي راه‌حل‌ها با استفاده از تکنيک را بر عهده مي‌گيرد.

توجه به نيازهاي بازار کار

يکي از مهم‌ترين عوامل جذب نيرو در بازار کار توجه به نيازهاي جامعه هنگام تربيت دانش‌آموختگان است. دکتر جلالي، در مورد نياز فعلي بازار کار ايران در زمينه IT چنين اظهار مي‌کند: در حال حاضر بازار کار ايران، بيش از هر چيز به تکنسين فناوري اطلاعات نياز دارد که اين امر مستلزم تحصيل در پايه کارداني است، زيرا امروزه بسياري از مراکز نظير مدارس، بانک‌ها و غيره به سيستم کامپيوتر مجهز هستند و به افرادي نيازمندند که قادر به نگهداري و پشتيباني از آن‌ها باشد و اين اقدام نه به مهندس احتياج دارد و نه فرد ديپلمه توانايي انجام اين کار را دارد.

لذا با توجه به رشد فناوري اطلاعات در کشور، زماني به مهندس IT احتياج خواهيم داشت که برنامه‌هاي وسيع و مديريتي در اين حوزه داشته باشيم و IT تا لايه‌هاي عمقي جامعه نيز پيش رفته باشد.

توصيه به علاقه‌مندان رشته IT

در پايان بد نيست توصيه‌اي نيز به افرادي داشته باشيم که مايلند در اين رشته به تحصيل بپردازند. کارشناسان معتقدند با توجه به وضعيت کنوني رشته IT در کشور، بهتر است افرادي به تحصيل در اين علم بپردازند که مي‌خواهند بلافاصله پس از اتمام تحصيلات وارد بازار کار شوند، يعني به عبارت ديگر تصميم به ادامه تحصيل در سطوح بالاتر را ندارند.

لذا چنانچه فردي مي‌خواهد به تحصيل در سطوح ارشد و دکترا در زمينه IT بپردازد، بهتر است ابتدا با مهندسي کامپيوتر (نرم‌افزار) به تقويت پايه علمي خود اقدام کند و سپس در مقاطع بعدي به رشته فناوري اطلاعات بپردازد، زيرا فراگيري رشته IT با پايه نرم‌افزار مي‌تواند زمينه‌هاي يادگيري بهتر اين رشته را ايجاد کند.