اگر از ديدگاه فيزيکدانان به جهان بنگريم يک قانون توازن در کل دنيا حاکم است يعني براي اينکه هر نيروي منفي اثرات يک سويه در محيط نداشته باشد هميشه با يک نيروي مثبت در همان جهت و خلاف جهت خودش در حال کش مکش براي حفظ تعادل اين جهان هستي است. اما جالب است بدانيد جهان مجازي هم از اين قاعده مستنا نيست.
تکنولوژي و خصوصاً کامپيوتر و اينترنت، علاوه بر مزايايي که دارند، بي¬گمان پديدآورنده مشکلات جديد يا تشديد کننده مشکلات قديمي نيز هستند. ويژگي¬هاي منحصر به فرد اينترنت از جمله سهولت و دسترسي به آن، سادگي کار، هزينه پايين، گمنام ماندن کابران در آن و بسياري ديگر از خصوصيات، همگي موجب استقبال عظيم مردم در سراسر جهان از آن شده است. اين خصوصيات، علاوه بر آنکه از يک طرف از قابليت¬هاي اينترنت محسوب مي¬شوند، از طرف ديگر از معايب آن نيز شمرده مي‌شوند. يكي از مشكلاتي كه اينترنت پديد آورده است، اعتياد مجازي يا اعتياد به اين شبکه عظيم جهاني است که داراي تأثيرات روحي ـ رواني بسيار مختلفي بر روي كاربران است. بي شک که اينترنت پيشتاز انقلاب صنعتي جديد است. يک تکنولوژي جديد، همانند يک رابطه جديد است؛ يعني در ابتدا جذاب و سرگرم¬کننده است؛ اما نهايتاً نيازمند صرف انرژي و زمان فراوان براي حفظ آن هستيم. نسبت به وعده تکنولوژي مبني بر بهبود کيفيت زندگي ترديد وجود دارد و هنوز در مورد اينكه کامپيوتر و اينترنت بسيار اسراف کننده زمان هستند بايد توجه بيشتري كرد و اين حقيقت را مي‌توان از مصاحبه، مطالعه و درمان هزاران فردي که به کلينيکهاي روانپزشکي مراجعه کرده¬اند دريافت. به نظر واضح مي¬رسد که اينترنت مي¬تواند مورد حسن استفاده يا سوءاستفاده به صورت اعتيادآور قرار بگيرد. به نظر مي¬رسد که همان ويژگي¬هايي که تشکيل¬دهنده قدرت اينترنت هستند، همگي داراي قابليت اعتيادآور هم باشند. تکنولوژي‌هاي جديد ، در بهترين حالت به آساني مورد سوءاستفاده يا استفاده بيش از حد قرار مي¬گيرند و در بدترين حالت، اعتيادآور مي¬گردند. ترکيب ويژگي¬هاي محتواي تحريک¬آميز، سهولت دسترسي، آساني، هزينه پايين، تحريک برانگيزي بصري، خودمختاري و گمنامي، منجر به يک تجربه روان¬شناختي شديداً فعال مي¬شود. به عبارت ديگر، اين تکنولوژي حالت زندگي و عشق ورزيدن ما را تحت تأثير خود قرار مي¬دهد. مسئله اين است که برخي از اين تأثيرات واقعاً منفي¬اند و احتمالاً موجب تأثيرات منفي روان¬شناختي نيز خواهند شد. اينترنت و ديگر فن¬آوري¬هاي ديجيتال، آخرين نمونه از مجموعه پيشرفت¬هاي جهان ما هستند که داراي تأثيرات منفي ناخواسته¬اي هم هستند. تجربه مشکلات کار کردن با فن¬آوري¬هاي ناشناخته و جديد، بسيار ديرينه است؛ ما تعداد بي¬شماري از چيزهاي نو و جديد ديده¬ايم که اثرات ناخواسته و غيرمنتظره زيان¬آوري داشته¬اند مثلا انرژي اتمي، سوخت¬هاي فسيلي و حتي تلويزيون را به ياد بياوريد که در کنار آسودگي¬ها و بهبودي¬هاي ظاهري و بي¬خطر در سايه خاصيت کمک کننده و رفاه آفرين، داراي اثرات مضري نيز بوده¬اند. برخي از اين اثرات مضر، آشکار و فاجعه¬آميز هستند و برخي ديگر موذيانه¬تر و نامحسوس¬تر بر جوانب زندگي تاثير مي گذارند. به عنوان نمونه پيشرفت¬هاي در ظاهر بي¬خطر، همانند کنترل¬هاي از راه دور، کارت¬هاي اعتباري و وسايل حمل و نقل، همگي داراي آثار ناخواسته زيانباري هم هستند. همه آن¬ها در زمان و انرژي صرفه¬جويي مي¬کنند، اما انرژي که آن¬ها صرفه‌جويي مي¬کنند در مجموع ما را از استفاده از اعضاي فيزيکي بدنمان، آن طور که براي استفاده طراحي شده¬اند باز ميدارند بنابراين ما در کوتاه مدت، خودمان را راحت و آسوده مي¬کنيم و يک سبک زندگي کم تحرک را برمي‌گزينيم.
تکنولوژي خارج از اخلاق
تکنولوژي ذاتاً خوب يا شر نيست، بلکه تأثيري است كه در شيوه زندگي ما دارد شايد اکثر ما تکنولوژي را به خاطر وعده¬هايي که براي آينده ميدهد دوست داريم. اين وعده امروز را بهتر و فردا را طولاني¬تر وعده مي دهد که ما را مسحور شنيدن خبرهايي از چيزهاي جديد و بهتر مي¬کند. عصر حاضر عصري است که تکنولوژي کامپيوتر و ديجيتال همواره در مرز کارهاي بزرگ ، شيوه¬هاي جديد و بهتر انجام دادن کارها قرار دارند و در اين عصر، هرچيز در عرض يکي دو سال کهنه و قديمي مي¬شود. کامپيوتر و اينترنت ادعاي ساده¬تر کردن، آسان¬تر کردن و در نتيجه ارضاکننده¬تر کردن زندگي ما را دارند، اما واقعيت به اين سادگي¬ها هم نيست. مردم به¬طور فيزيکي و رواني در¬طول قرن¬ها به بسياري از رفتارها و اصول، پاي¬بند و وابسته شده¬اند. اين الگوي گريزناپذير، منعکس کننده يک مزيت عالي نيست، بلکه از يک الگوي هدايت شده براي استفاده تشکيل شده است که دائماً در حال گسترش است و به طوري که بر زندگي ما اثر منفي مي¬گذارد. اين واقعيت که موادي همچون الکل و ديگر مواد مخدر، ايجادکننده نوعي وابستگي و اعتياد فيزيکي و يا رواني هستند مورد پذيرش قرار گرفته است. همچنين رفتارهاي معيني مثال قمار، غذاخوردن، کار کردن، ورزش کردن و خريد کردن نيز داراي اعتياد بالقوه هستند و اين حقيقت، اخيراً مورد تأييد بيشتري قرار گرفته است. مثلاً ثابت شده است که کارکرد گريزناپذير اين رفتارها مي¬تواند اثراتي همچون اثرات مواد مخدر، الکل و ديگر مواد اعتيادآور داشته باشد. اين فرآيندهاي مشابه، در برخي ابعاد اينترنت نيز نمود دارند. اينترنت مي¬تواند جايگزين¬هاي آشکاري براي اخلاق پديد آورد. تقريباً 30 درصد کاربران اينترنت اعتراف کرده¬اند که از اين شبکه براي تغيير دادن برخي حالات اخلاقي خود و تسکين دادن يک حالت اخلاقي منفي استفاده مي¬کنند.
در مورد پديده رفتار اينترنتي، تحقيقات ابتدايي رفتارشناسي، بر تعاريف مفهومي حسن استفاده و سوءاستفاده از اينترنت متمرکز بودند و نشان دادند که الگوهاي سوءاستفاده از اينترنت، همانند موارد مشابه اعتياد به قماربازي وجود دارند. از تحقيقات محدود در اين زمينه، به وضوح مشخص شده است که ما درباره رابطه انسان و اينترنت آگاهي خيلي کمي داريم. فرضيات تئوريک فراوان هستند، اما ما تازه شروع به فهم کاربرد بجا و نابجا از اينترنت کرده¬ايم. دلايل پزشکي، حقوقي و حتي لطيفه¬وار فراواني درباره بي¬همتا بودن دنياي آن¬لاين وجود دارند اما، هنگامي که ما تجزيه و تحليل خود را نسبت به اين عرصه جديد و جالب گسترش مي¬دهيم، به اين نتيجه خواهيم رسيد که سوءاستفاده از اينترنت، زيرمجموعه¬هاي فراواني دارد که بدون شک برخي از آن¬ها ناهنجاري¬هايي در رديف ديگر اعتيادات، همانند قمار و خريد و مصرف افراطي ساير چيز ها هستند. شايد بتوان گفت که مشکلات مربوط به اينترنت دو نوع هستند: اولي به عنوان يک مشکل اوليه تعريف شده است که در آن، خود اينترنت کانون الگوي اعتيادي قرار مي گيرد و دومي در جايي است که يک مشکل موجود (رفتار اعتيادي) به واسطة استفاده از اينترنت وخيم‌تر مي‌شود. اينترنت صرفاً کسب هرچيزي را ساده¬تر و در نتيجه سوءاستفاده از آن را بسيار آسان¬تر مي¬سازد. سهولت دسترسي، هزينه پايين،گمنامي، عدم محدوديت زماني، نبود کنترل و کمبود مسئوليت¬ها، همگي از عوامل تشويق افراد به استفاده از اينترنت به شمار مي‌آيد. گونه¬هاي قديمي رفتارها و مصارف اعتيادي همچون قمار، خريد کردن و بورس بازي در مقايسه با سرعت و کارايي اينترنت، رنگ باخته¬اند. بحث¬ها و مناقشات فراواني در خصوص اصطلاحات و تعاريف آسيب شناسي رفتار اينترنتي وجود داشته و دارد. در اين زمينه، اصطلاحات زيادي از جمله سوءاستفاده از اينترنت (abuse)، اعتياد به اينترنت (addiction) و استفاده اعتيادي از اينترنت (Compulsive use) مورد استفاده قرار گرفته¬اند. نحوه استفاده از اين اصطلاحات بسيار مهم است. تغييرات مهم عصبي ـ شيميايي، که در طول هرگونه عمل لذت بخشي رخ مي¬دهند، ثابت شده است که داراي پتانسيل اعتيادآور در سطح رفتار مغزي است. اثر خالص همگي آن¬ها نهايتاً يکي¬است؛ خصوصاً با توجه به تأثير بالقوه آن¬ها بر زندگي افراد که در مورد رفتار اعتيادي مي¬تواند بيشتر باشد.هر زمان که رفتار بسيار لذت بخشي براي انسان بتواند بدون دخالت او ايجاد شود (همان طور که در اينترنت مي¬تواند ايجاد شود)، اين رفتار پتانسيل بيشتري براي مورد سوءاستفاده قرار گرفتن دارد. مطالعات در زمينه رفتار اينترنتي، نسبتاً در عنفوان طفوليت خود قرار داد. اين امر تا حدودي به دليل اين است که عمق و وسعت اينترنت و تار نماي جهاني (www) داراي نرخ رشد فزاينده¬اي است. با ورود هزاران عضو جديد در هر روز و حدود 700 ميليون نفر کاربر در سراسر دنيا، اينترنت در حال شکل دادن يک انقلاب ارتباطي، اجتماعي و اقتصادي است. اينترنت اکنون در اوج قله انقلاب ديجيتالي قرار دارد و هرگونه انقلاب جديدي، بي گمان مشکلات و دشواري¬هاي جديد مي¬آفريند. به نظر مي¬رسد که اينترنت داراي قدرت تخريب روان¬ها است و مي¬تواند کاملاً شيوه¬هاي ارتباطي، اجتماعي و داد و ستدي ما را دگرگون سازد. همچنين اين شبکه قادر به تغيير جهت دادن نقاط تصميم گيري رواني انسان است و مي¬تواند بر رفتار ما حکومت کند. ما چنين پديده¬اي را در رفتارهاي قماربازان در کازينوها نيز مي¬بينيم؛ در آنجا محيط فيزيکي جايگزين فضاي رواني و رفتاري قماربازها مي¬شود. به طور خلاصه، افراد همان طور که در کازينوها به عوامل موقعيتي پاسخ مي¬دهند، در محيط اينترنت نيز واکنش مشابهي از خود بروز مي¬دهند. اينترنت به دليل تسهيل ايجاد روابط دوستانه و عاشقانه با سرعت نور، در زمينه¬هاي جنسي بسيار مورد توجه است. اغلب، گسترش روابط جنسي مجازي در عرصه اينترنت، به سمت روابط جنسي واقعي صورت مي¬گيرد. طبق تحقيقات انجام شده، حدود 31 درصد روابط جنسي آن¬لاين به ارتباطات جنسي واقعي منتهي مي¬شوند. آيا روابط جنسي مجازي (Cybersex) يك گونه جديد ارضاي مجازي نيست؟ اينترنت همچنين باعث سهولت خيانت در روابط زناشويي و روابط نامشروع مي¬شود.
البته جذابيت و کارايي اينترنت به هيچ وجه قابل انکار نيست. به معقولانه نيز هم اين است که براي قابليت تغيير رفتاري اينترنت، چندين متغير تحريک برانگيز، مهيج و نگهدارنده به کار رود چراکه اينترنت بعنوان يک وسيله ارتباطي مي بايست داراي جذابيت هاي خاص خود نيز باشد. کليه حالات ارتباطي، دربردارنده تلاشي براي ايجاد رابطه با موجودات انساني ديگر هستند. هر نوع ارتباطي، از جمله اينترنت، شامل ايجاد يک تجربه بشري واقعي در روابط بين شخصي است. در هر حال، در بسياري از مواقع به نظر مي¬رسد که تکنولوژي موجب انحراف، مزاحمت يا بي¬اعتبار شدن تجارب ارتباطي عمومي مي¬شود. با توجه به جذابيت و شهرت اينترنت، اين احتمال درست به نظر مي¬رسد که عوامل روان شناختي بي¬همتايي موجب ايجاد قدرت فراوان اينترنت شده¬اند که داراي نمودهاي قدرتمند بين شخصي هستند. ما به لحاظ ژنتيکي به روابط و تعاملات اجتماعي و فيزيکي متمايل هستيم؛ حال سوال اينجاست که روابط مجازي از طريق اينترنت، چگونه مشابه و هم تراز روابط واقعي و طبيعي هستند؟ آيا اين يک رفتار صحيح روان شناختي و اجتماعي است که با شخصي در چين به گپ اينترنتي (Chat) پرداخت يا با او نامه¬نگاري اينترنتي (E-mail) نمود، اما حتي نام همسايه خود را نيز ندانست؟ اينترنت مي¬تواند به آساني در روابط انساني جدايي بيفکند.
برخي از ويژگي¬هاي ارتباطي بي¬نظيري که در پتانسيل اعتياد به اينترنت مثمر ثمر هستند، شايد تا حدودي با سرعت، در دسترس بودن و حجم انبوه محرک¬هايي (اطلاعات) که به صورت آن¬لاين رد و بدل مي¬شوند مرتبط باشند. پتانسيل اعتيادآورنده مواد مخدر، براساس سرعت جذب آن مواد به بدن انسان است، اما در مورد اينترنت، اين سرعت و در دسترس بودن آن است که آن را اعتيادآور مي¬کند. اگر اين فرضيه درست باشد، پس ما بايد با افزايش سرعت مودم¬ها و سهولت دسترسي، منتظر سطوح بالاتري از استفاده¬هاي اعتيادي اينترنت باشيم.
قدرت محتواها به عنوان پتانسيل تحريک برانگيزي، مطالبي است که به صورت آن¬لاين مورد مطالعه قرار مي¬گيرند. اين احتمال وجود دارد که شايد ما با چندين زير مجموعه از اعتياد اينترنتي و سوءاستفاده از اينترنت روبرو باشيم و اين احتمال قوي هم وجود دارد که درجاتي از سطوح مشترک بين اعتياد به اينترنت، اعتياد جنسي، اعتياد به قمار و اعتياد به خريد و مصرف (بريز و بپاش) وجود داشته باشد.
به نظر مي¬رسد که نبود هرگونه چارچوب اجتماعي خريد کردن در خريدهاي اينترنتي، جاي هيچ گونه قضاوت يا خويشتن داري را باقي نمي¬گذارد. ويژگي¬هاي سهل¬الوصول بودن اينترنت و کليک بر روي گزينه دلخواه، براي بسياري وسوسه کننده است و آن¬لاين بودن فاکتور نزد مشتري در تجارت الکترونيکي، احتمال خريد را افزايش مي¬دهد. افزون بر اين، در اينترنت نيز براي مشتري، حق پشيماني قائل شده¬اند و اين امر نيز به نوبه خود احتمال خريد را افزايش مي¬دهد. در واقع، همان جنبه¬هايي که باعث جذابيت اينترنت مي شوند، امکان سوءاستفاده از آن را نيز تسهيل مي¬کنند.
در شبکه اينترنت، پول، کمتر واقعي به نظر مي¬رسد، اينترنت قابليت انجام معاملات مالي بدون تماس انسان¬ها را داراست. اين امکان منطقي به نظر مي¬رسد که به واسطه تماس انسان¬ها (حتي با تلفن) قضاوت¬ها افزايش يابد و کنترل محرک¬ها بهتر شود. ما مخلوقاتي اجتماعي هستيم که به طرق فراوان از روابط اجتماعيمان سود مي¬بريم و اين که ما چگونه پول خود را خرج مي¬کنيم، داراي پايه رواني ـ اجتماعي مشابهي همچون ديگر ابعاد رفتاري ما است. مي¬توان سه دسته ديگر نيز بر سوءاستفاده¬کنندگان از اينترنت اضافه کرد. دسته اول را ولگردهاي الکترونيک مي¬نامند(websurfer). اين¬ها کاربراني هستند که ساعت¬ها در اينترنت به گشت و گذار مشغول مي¬شوند، بدون اين که هدف يا تمرکز خاصي داشته باشند. براي آن¬ها همين آن¬لاين بودن، تحريك كننده است. آنها از تحريكات چند رسانه‌اي، چالش‌هاي ديدن جاهاي جديد لذت مي‌برند. آنها تمام دوران آن‌لاين بودن و گشتن در اينترنت را فرح¬ بخش و مست کننده مي¬دانند و نهايتي براي آن قائل نيستند. ويژگي «هيچ گاه تعطيل نبودن اينترنت»، آن را براي اين افراد مسحور کننده و جذاب مي¬سازد. ما تمايل داريم تا عرصه¬هاي ناکامل زندگي خود را بارها ببينيم و اين ناتواني در «به پايان رساندن» و فقدان تعطيلي شبكة اينترنت است كه ما را آن‌لاين نگه مي‌دارد و مجبور مي‌كند، بارها و بارها به اينترنت بازگرديم، حتي بدون اين که يک دليل منطقي براي اين کار داشته باشيم. مورد ديگر سوءاستفاده از اينترنت، معتاد شدن به اتاق¬هاي گپ (Chat Room)، نامه¬هاي الکترونيکي، سايت¬هاي دوست¬يابي و... است. واقعيت مجازي جايگزين زندگي واقعي ما غيرارضاکننده اين افراد مي¬شود و در برخي موارد، افراد در اينترنت احساس شأن اجتماعي بالاتري مي¬کنند. سومين مورد استفاده نابجا از اينترنت، مربوط به افرادي است که به طور مقاومت¬ناپذيري به ايفاي وظايف آن¬لاين خود مشغول مي¬شوند و اين عمل براي آن¬ها بسيار تهييج¬کننده است. اين مورد در امور بورس ، پورنوگرافي، خريد يا حراج‌هاي اينترنتي ديده مي¬شود. البته بسياري از افراد اذعان دارند که آن¬ها قبل از اتصال به اينترنت هم به اين امور اشتغال داشته¬اند، اما اينترنت آتش آن¬ها را شعله¬ورتر ساخته است. اما بسياري ديگر هم پس از اتصال به دنياي اينترنت به اين رفتارها گرايش پيدا کرده اند. به نظر مي¬رسد که اينترنت مي¬تواند آخرين اثرات مقاومت افراد را بشکند و برخي افراد ديگر را هم براي اولين مرتبه با اين گونه رفتارها آشنا سازد. البته بيشتر اين روند¬ها تا کنون اثبات نشده¬اند اما بررسيهاي بيشتر، صحت آن¬ها را ثابت خواهد نمود. تحقيقات در زمينه اينترنت، بايد در آينده به طور متهورانه¬تري شرايط دهشتناک و پيچيده کنوني را مورد توجه قرار دهد و انواع مختلف رفتارهاي اعتياد آور اينترنتي را به طور واضح¬تري تبيين كند. به علاوه،بايد توجه بيشتري به مکانيسم¬هاي فيزيولوژيکي ـ روان¬شناختي اعتياد به اينترنت مبذول داشت و مشخص کرد که کدام يک از عوامل، بر روند اعتياد به اينترنت موثرترند. از¬آنجا که بسياري از مشکلات مربوط¬به دنياي اينترنت داراي ريشه¬هاي جنسي و رابطه¬اي هستند، بايد تحقيقات مفصلي درباره رابطه بي نظير بين اين اعمال و اينترنت انجام داد. واضح است که اينترنت به خودي خود مشکلات نويني را ايجاد کرده است و بسياري از مشکلات قديمي را نيز تشديد کرده است. همه تکنولوژي¬ها شيوه¬هاي زندگي و عاطفي ما را تحت تأثير قرار مي¬دهند. اين نکته را هم بايد خاطرنشان کرد که اگر تکنولوژي¬ها کيفيت زندگي¬هاي ما را بهبود نمي¬دادند، ديگر هيچ سودي دربر نداشتند. صرف اين که ما مي¬توانيم تکنولوژي¬هاي نوين و محشري ايجاد کنيم، نشانه بي¬خطر بودن آن¬ها نيست.
***
کنترل و سياست گذاري و فرهنگ سازي براي اينترنت بر عهده تمام مردم است و نيز دولتها که متوليان اصلي اين امور هستند بايد هر چه سريع تر و بدور از هر گونه سياست زدگي و نگاه هاي افراطي براي اين مهم چاره اي بينديشند. خلاصه اينکه وسيله بي نظيري مانند اينترنت را که براي بسياري از ما مفيد فايده است بايد با ديدي دوستانه و محتاط مورد استفاده قرار داد. با اينترنت کنار بياييم سولار نت در راه است يعني تا چندي ديگر ، ديگر نيازي به استفاده از خطوط تلفن و امثال آن براي اتصال به شبکه جهاني نيست و فقط با يک دريافت کننده هوشمند مي توان مانند راديو در هر جايي از جهان بدون محدوديت از آن استفاده کرد پس نقش فرهنگ سازي را با محدود کردن و اعمال زور کمرنگ نسازيم.