اختصاص يک بخش ويژه از مجموعة اصول بنيادي جامعة اطلاعاتي، به جايگاه و نقش مهم رسانه‌ها در ايجاد و توسعة اين جامعة جديد، که در اعلامية اصول، مصوب نخستين مرحلة اجلاس جهاني سران دربارة جامعة اطلاعاتي (ژنو: 10 تا 12 دسامبر 2003)، مورد پيش بيني قرار گرفته است و به صورت جداگانه در برنامة عمل مصوب اجلاس عالي مذکور نيز مطرح شده است، نشانة اهميت فراوان مطبوعات و راديو و تلويزيون و اينترنت و ساير رسانه‌هاي قديم و جديد، در مرحلة نوين زندگي جمعي انسان در عصر ارتباطات، به شمار مي‌رود. [گزارش سمينار مجمع‌ جهاني مباحثه درباره جامعه اطلاعاتي]

در اين بخش ويژه، که معرف گرايش اجلاس عالي ژنو به کاربردها و عملکردهاي خاص رسانه‌ها در جامعه اطلاعاتي است، بر اهميت بستگي اين جامعه به آزادي مطبوعات و اطلاعات و کثرت گرايي و گوناگوني رسانه‌ها و از جمله گوناگوني مالکيت آن‌ها تأکيد شده است.

بايد در نظر داشت که در اعلامية اصول مصوب اولين مرحلة اجلاس جهاني سران دربارة جامعة اطلاعاتي، که با عنوان کلي ساختن جامعة اطلاعاتي: چالشي جهاني براي هزاره‌اي جديد، ارائه شده است، ضمن معرفي اصول بنيادي يک جامعة اطلاعاتي براي همگان، يازده اصل خاص و از جمله، اصل مربوط به نقش رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتي، معرفي گرديده‌اند.

اصول يازدگانه مذکور، موارد زير را دربرمي‌گيرند:

1- نقش حکومت ها و تمام طرف هاي دست اندرکار در پيشبرد تکنولوژي هاي اطلاعات و ارتباطات براي توسعه.
2- زيرساخت اطلاعات و ارتباطات، مبناي اصلي يک جامعة اطلاعاتي فراگير.
3- دسترسي به اطلاعات و معرفت‌ها.
4- تقويت توانمندي‌ها.
5- برقراري اعتماد و امنيت در کاربرد تکنولوژي‌هاي اطلاعات و ارتباطات.
6- ايجاد محيط مساعد.
7- کاربرد تکنولوژي‌هاي اطلاعات و ارتباطات در تمام شرايط.
8- گوناگوني و هويت فرهنگي، گوناگوني زباني و محتواي محلي.
9- رسانه‌ها.
10 - ابعاد اخلاقي جامعة اطلاعاتي
11- همکاري بين‌المللي و منطقه‌اي

مفاهيم: 11خط‌ عمل‌ جامعه اطلاعاتي چيست؟

1- رسانه‌ها در اعلامية اصول اجلاس عالي ژنو

متن اصل نهم، اعلامية اصول مصوب نخستين مرحلة اجلاس جهاني سران در مورد جامعة اطلاعاتي راجع به رسانه‌ها»، چنين است: [آشنايي با سند تعهد تونس]

... ما بستگي خود را به اصول آزادي مطبوعات و آزادي اطلاعات و همچنين به استقلال و کثرت‌گرايي و گوناگوني رسانه‌ها، که براي جامعة اطلاعاتي جنبه‌هاي اساسي دارند، مجدداً مورد تأکيد قرار مي‌دهيم. آزادي جست و جو، دريافت، پاسخگويي و استفاده از اطلاعات، براي ايجاد، انباشت و پخش معرفت‌ها در جامعة اطلاعاتي، اهميت فراوان دارد. ما تدارک و کاربرد مسئولانة اطلاعات براي رسانه‌ها را در انطباق با هنجارهاي اخلاقي و حرفه‌اي بسيار عالي، توصيه مي‌کنيم.

رسانه‌هاي سنتي، داراي هر شکلي که باشند، در جامعة اطلاعاتي نقش مهمي ايفا مي‌نمايند و تکنولوژي‌هاي اطلاعات و ارتباطات بايد به آن‌ها کمک کنند. بنابراين، بايد گوناگوني مالکيت رسانه‌ها، در انطباق با قوانين کشورها و با توجه به عهدنامه‌هاي بين‌المللي مربوط به آن‌ها، مورد تشويق قرار گيرد. ما بر ضرورت کاهش نابرابري‌هاي موجود بين رسانه‌ها در سطح بين‌المللي، به ويژه در زمينة زيرساخت‌ها، منابع فني و توسعة صلاحيت‌ها تأکيد مي‌کنيم...» (1)

با توجه به آن که در متن اصل نهم مذکور، در «اعلامية اصول»، بر انطباق عمل رسانه‌ها با هنجارهاي اخلاقي و حرفه‌اي بسيار عالي، تأکيد خاص صورت گرفته است، مي توان گفت که اصل دهم مورد نظر در اعلامية ياد شده، راجع به «ابعاد اخلاقي در جامعة اطلاعاتي»، مکمل اصل قبلي است و بايد در کنار آن طرف توجه ويژه واقع شود.

2- رسانه‌ها در برنامة عمل اجلاس عالي ژنو

در مقدمة «برنامة عمل» مصوب نخستين مرحلة «اجلاس جهاني سران دربارة جامعة اطلاعاتي» (ژنو 10 تا 12 سپتامبر 2003) که به معرفي هدف‌هاي مورد نظر اين اجلاس در زمينة چگونگي ايجاد و توسعة جامعة اطلاعاتي اختصاص يافته است نيز ضمن تشريح هدف هاي يازده گانة آن، به هدف نهم برنامة مذکور دربارة «رسانه‌ها» در جامعة اطلاعاتي، توجه خاصي معطوف گرديده است. *[1]

متن مورد ارائه در، «برنامة عمل»، ياد شده، راجع به هدف نهم آن، که «رسانه ها» را طرف توجه قرار داده است، چنين است:

... رسانه‌ها، در شکل‌هاي مختلف آن ها و با هر نوع مالکيتي که داشته باشند، در ايجاد جامعة اطلاعاتي، نقش اساسي ايفا مي‌کنند و از لحاظ کمک به آزادي بيان و کثرت گرايي اطلاعات، مورد توجه فراوان هستند، به همين لحاظ، اتخاذ تصميم و اقدام دربارة پيشبرد عملکردهاي رسانه‌ها در زمينه‌هاي زير ضرورت دارند:

الف- ترغيب رسانه ها- مطبوعات نوشتاري، راديو و تلويزيون و همچنين رسانه هاي نوين- به تداوم ايفاي نقش مهم آن ها در جامعة اطلاعاتي

ب- ترغيب تدارک قانونگذاري‌هاي ملي تضمين کنندة استقلال و کثرت گرايي رسانه‌ها.

پ- انجام اقدام‌هاي مناسب و منطبق با آزادي بيان، براي مقابله عليه محتواهاي غيرقانوني و نامطلوب رسانه‌ها

ت- تشويق حرفه‌اي‌هاي رسانه‌هاي کشورهاي توسعه يافته، براي برقراري همکاري و مشارکت و ايجاد شبکه‌هاي ارتباطي با همتايان کشورهاي در حال توسعه، به ويژه، در زمينة آموزش

ث- ترغيب رسانه‌ها به ارائة تصويري متعادل و متنوع از زنان و مردان.

ج- کاهش عدم تعادل‌ها بين ملت‌ها، در مورد رسانه‌ها، به ويژه از لحاظ زيرساخت‌ها، منابع فني و ارزش گذاري صلاحيت‌هاي انساني، با کسب کمک وسيع از امکانات تکنولوژي‌هاي نوين اطلاعات و ارتباطات ترغيب رسانه‌هاي سنتي به کاهش شکاف معرفتي و تسهيل جريان‌هاي محتواهاي فرهنگي، مخصوصاً در مناطق روستايي...(2)

3- برنامه هاي يونسکو براي پيگيري و اجراي خط عمل مربوط به رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتي

در سال‌هاي اخير، سازمان آموزشي، علمي و فرهنگي ملل متحد (يونسکو)، در چارچوب برنامه‌هاي پيگيري و تسهيل اجراي خط عمل شمارة 9 مصوب نخستين مرحلة اجلاس جهاني اطلاعات، (ژنو: 10 تا 12 2003)، که به دنبال برگزاري دومين مرحلة اجلاس عالي مذکور در نوامبر 2005، در تونس، ترتيب يافته‌اند، چند گردهمايي برگزار کرده است.

در اولين گردهمايي يونسکو دراين زمينه، که در 19 اکتبر 2006با شرکت 80 شرکت کننده از سوي دولت‌ها و سازمان‌هاي بين‌المللي و مؤسسات خصوصي و سازمان‌هاي غيردولتي جهان در مقر اين سازمان در پاريس تشکيل شد، دو گروه بررسي به پيشنهاد يونسکو، براي تبادل نظر دربارة پيشبرد آزادي بيان، آزادي مطبوعات و تصويب قوانين تضمين کنندة استقلال و کثرت گرايي رسانه‌ها و نيز کمک به توسعة رسانه‌ها و ايجاد توانمندي‌ها، ايجاد گرديدند.

دومين گردهمايي براي کمک به تسهيل نقش رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتي، در 24 مه 2007 ، به سرپرستي «يونسکو»، با مشارکت 30 شرکت کننده، به نمايندگي از سوي دولت‌ها و ساير طرف‌هاي دست اندرکار اجلاس جهاني سران دربارة جامعة اطلاعاتي، در ژنو برگزار شد. در اين گردهمايي دو گروه فرعي بررسي در مورد «آموزش رسانه‌اي و سواد اطلاعاتي» و «رسانه‌هاي جماعتي، به ويژه راديوها و مراکز چند رسانه‌اي»، به وجود آمدند. [نشست‌هاي جامعه اطلاعاتي در زمينه 11 خط عمل]

در سومين گردهمايي تسهيل کنندة خط عمل شمارة 9 در مورد رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتي، که در 21 ماه مه 2008، به سرپرستي «يونسکو» در ژنو تشکيل گرديد، 30 نفر شرکت کننده به نمايندگي از سوي دولت‌ها، سازمان‌هاي کمک کننده و برخي از سازمان‌هاي غيردولتي، مانند «انجمن جهاني برنامه‌هاي راديويي جماعتي»، «انجمن بين‌المللي رسانه‌ها و ارتباطات»، و نيز «اتحادية بين‌المللي ارتباطات دور»، حضور داشتند.

چهارمين گردهمايي براي تسهيل اجراي خط عمل شمارة 9 دربارة رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتي، به سرپرستي يونسکو، در 19 ماه مه 2009 در ژنو برگزار شد. در اين گردهمايي هم بيش از 40 شرکت کننده از نمايندگان طرف هاي مختلف دست اندرکار اجلاس جهاني سران دربارة جامعة اطلاعاتي، حضور يافته بودند. در گردهمايي مذکور، براي کمک به تحقق و توسعة هدف‌هاي زير، بررسي و تبادل نظر صورت گرفت:

- آزادي بيان، آزادي مطبوعات و قوانين تضمين کنندة استقلال و کثرت گرايي رسانه‌ها.
- توسعة رسانه‌ها و تقويت توانمندي‌ها.
- آموزش رسانه‌اي و سواد رسانه‌اي و تأسيس و توسعة مراکز رسانه‌اي جماعتي و مراکز چند رسانه‌اي جماعتي.
در اين گردهمايي مخصوصاً به موضوع رسانه هاي جماعتي و دسترسي جماعتي به رسانه‌ها، توجه فراوان معطوف گرديد. (3)

4- اقدام هاي اخير يونسکو در مورد خط عمل مربوط به رسانه‌ها

در ميان فعاليت‌ها و اقدام‌هاي مهمي که با همکاري طرف‌هاي دست اندرکار پيگيري و اجراي مصوبات «اجلاس جهاني سران دربارة جامعة اطلاعاتي»، در فاصلة زمان برگزاري چهارمين و پنجمين گردهمايي تحت سرپرستي «يونسکو» در ماه مه 2009 و ماه مه 2010، به منظور تسهيل تحقق «خط عمل» شمارة 9، در زمينة آزادي بيان صورت گرفته‌اند، موارد زير اهميت خاص دارند:

- دفاع تداوم آميز از «آزادي بيان» و «حق اطلاع»، در کشورهاي مختلف جهان و از جمله در کشورهايي که مرحلة پس از پايان زد و خوردهاي مسلحانه را مي گذرانند، در ماه هاي اخير طرف توجه «يونسکو» بوده است. در اين زمينه «يونسکو» مخصوصاً کوشيده است امنيت و سلامت خبرنگاران و عکاسان خبري را تأمين کند.

يک اقدام مهم يونسکو در مورد آزادي بيان، برگزاري مراسم روز جهاني آزادي مطبوعات در روز 3 ماه مه 2010، با کمک دانشگاه «بريسباند» و دانشگاه «کوينسلاند» در استراليا بوده است. در اين مراسم که کارشناسان مشهوري از سراسر جهان در آن شرکت داشتند، بر نقش خاص آزادي بيان به عنوان ابزاري در جهت پيشبرد توانمندي، شفاف سازي و پاسخگويي رسانه‌ها و نقش آن‌ها در مبارزه عليه فساد، تأکيد ويژه گذاشته شد. (4)

بررسي دربارة «حق دانستن» نيز از مسائل مهمي بوده است که در يک مباحثة ميزگرد در تاريخ 16 مارس 2010 به مناسبت روز جهاني زن، در مقر «يونسکو» در «پاريس» طرف توجه قرار گرفت. در اين گردهمايي به ويژه بر توسعة جايگاه زن در جوامع آفريقايي تأکيد مخصوصاً گذاشته شد.

يونسکو در ماه مارس گذشته بر حمايت از عراق براي اقدام در جهت توانمندسازي ظرفيت‌ها و همچنين توسعة سياست گذاري ملي رسانه‌اي به منظور گسترش آزادي بيان و اطلاعات هم توجه خاصي مبذول داشت. در همان زمان براي توسعة راديو و تلويزيون آموزشي در افغانستان هم برنامة ويژه‌اي از سوي «يونسکو» ترتيب يافت و تقويت توانمندي‌هاي محلي کشور زلزله زدة هائيتي در زمينة کاربرد رسانه‌هاي جماعتي نيز مورد توجه قرار گرفت. (5)

5- زمينه‌هاي رسانه‌اي پر اولويت طرف توجه يونسکو

يونسکو، در سال‌هاي اخير، با توجه به نقش اساسي ها در تأمين آزادي بيان و جريان آزاد اطلاعات و افکار و معرفت ها و کمک به توسعة جامعة اطلاعاتي، براي تحقق خط عمل شمارة 9 برنامة عمل مصوب اجلاس جهاني سران دربارة رسانه‌ها در جامعة اطلاعاتي، در چهار زمينة پر اولويت، شامل آزادي بيان و آزادي مطبوعات، توسعة رسانه‌ها و تقويت توانمندي حرفه‌اي رسانه‌ها، سواد رسانه‌اي و اطلاعاتي و رسانه‌هاي جماعتي، کوشش‌هاي مختلفي به انجام رسانده است.

سازمان مذکور در مورد خط عمل ياد شده، به ويژه اقدامات مهم زير را دنبال کرده است:

- برگزاري روز جهاني آزادي مطبوعات (3 ماه مه)، از طريق تشکيل سمپوزيوم‌ها و کارگاه‌هاي بين المللي مربوط به آزادي بيان

- انتشار کتاب‌هايي مانند آزادي اطلاعات: يک بررسي حقوقي مقايسه‌اي و برابري جنسيتي در روزنامه نگاري، به زبان‌هاي مختلف سازمان ملل متحد

- انجام 80 طرح توسعة رسانه‌اي در 70 کشور در حال توسعه، با کمک برنامة بين‌المللي توسعة ارتباطات

- تدارک و عرضة مجموعه‌اي از شاخص‌هاي توسعة رسانه‌ها، براي سنجش علمي دقيق توسعة رسانه‌اي کشورها.

- تدوين الگوي آموزش تخصصي روزنامه‌نگاري در دوره‌هاي کارشناسي و کارشناسي ارشد دانشگاه‌ها و اجراي آن در نهادهاي آموزش عالي 38 کشور جهان.

- تدارک راهنماي آفرينش محتواهاي راديويي و تلويزيوني براي تهيه کنندگان برنامه‌هاي فرهنگي کشورهاي در حال توسعه

- تهيه و تدوين برنامه‌هاي ويژة آموزش براي مراکز رسانه اي جماعتي. (6)

6- همبستگي هدف هاي توسعه اي اعلامية هزاره و اصول بنيادي مورد نظر در جامعة اطلاعاتي

بايد در نظر داشت که در مورد پيگيري و اجراي «اعلامية اصول» و «برنامة عمل» مصوب «اجلاس جهاني سران دربارة جامعة اطلاعاتي» (ژنو: 10 تا12 دسامبر 2003) و «هدف‌هاي توسعه‌اي» مورد پيش بيني در «اعلامية هزاره»، مصوب سران کشورهاي جهان در مجمع عمومي ملل متحد (نيويورک: 8 سپتامبر 2000)، که در مقدمه هاي «اعلامية اصول» و «برنامة عمل» اجلاس جهاني ياد شده، مورد اشاره قرار گرفته‌اند، نوعي همبستگي ايجاد شده است.

به گونه‌اي که براي اجراي هدف‌هاي توسعه‌اي مذکور، که 8 زمينة مهم، شامل «پايان دادن به فقر شديد و گرسنگي»، «تأمين آموزش ابتدايي همگاني»، «حصول برابري جنسيتي زن و مرد»،«تأمين سلامت کودکان»، «توسعة سلامت مادران»، «پايان دادن به گسترش بيماري ايدز»،«تأمين پايداري محيط زيست» و «نيل به مشارکت و همکاري جهاني در تحقق توسعه» را دربرمي گيرند، دورة زماني پانزده سالة 2000تا 2015، پيش بيني گرديده است و از اين لحاظ، بين دورة زماني 15 سالة ياد شده و دورة ده سالة بين برگزاري دومين مرحلة اجلاس جهاني سران دربارة جامعة اطلاعاتي (تونس:16 تا 18 نوامبر 2005)، که زمان آغاز پيگيري و اجراي مصوبات اجلاس جهاني اخير، ‌به شمار مي رود و سال 2015، که زمان بررسي و ارزيابي نهايي اقدام‌ها و فعاليت‌هاي مربوط به جامعة اطلاعاتي است، تقارن هدف و عمل پديد آمده است.

به اين معني که همزمان با تحقق هدف هاي اعلامية هزاره، هدف هاي مورد نظر براي حرکت به سوي جامعة اطلاعاتي نيز بايد تأمين شوند. لازم به يادآوري است که بستگي بين هدف‌هاي طرف توجه دو اجلاس عالي مذکور، براساس بند 25 بخش هفتم «اعلامية هزاره» دربارة «حقوق بشر، دموکراسي و راهبري خوب» مورد تصريح قرار گرفته است. و به موجب اين بند، بر ضرورت «تأمين آزادي رسانه‌ها براي ايفاي نقش اصلي آن‌ها در حمايت از حق همگان در دسترسي به اطلاعات، تأکيد شده است.

اين نکته پر اهميت را نيز بايد در نظر گرفت که در طول 5 سال اخير- بين زمان برگزاري دومين مرحلة اجلاس جهاني سران دربارة جامعة اطلاعاتي (نوامبر 2005) و ماه مه 2010، که مراسم – روز جهاني ارتباطات دور و جامعة اطلاعاتي در روز هفدهم آن برگزار مي‌شود و در واقع نيمه راه حرکت به سوي جامعة اطلاعاتي مورد نظر اجلاس‌هاي عالي ژنو و تونس به شمار مي‌آيد - از سوي کشورهاي مختلف جهان براي نيل به چنين جامعه‌اي، در حدود 2000 اقدام و فعاليت صورت گرفته‌اند*[2]، که در ميان آن‌ها متأسفانه هيچ نام و اشاره‌اي در مورد ايران وجود ندارد. [ايران و جامعه اطلاعاتي در گفتگو با دکتر معتمد نژاد]

1- The Declaration of Principles, World Summit on the Information Society, Geneva, December 10-12, 2003
2- The Plan of Action, World Summit on Information Society, Geneva, December 10-12, 2003
3- Fourth Facilitation Meeting on WSIS Action Line 9 «Media», 12 May 2010, Geneva, Switzerland.
Michael A. Wagner. «Free, Independent and Pluralistic Media Recognizad as an Essential Element of Information Society: Report on the First Phase of the World Summit on the Information Society (WSIS, Geneva, 10-12 December 2003) European Broadcasting Union, Legal and Public Affairs Department, 25, 2, 2004 DAJ/MWmy»
4- Role and Place of Media in the Information Society: The Marakesh Declaration and Plan of Action. November 22- 24, 2004, Marakesh, Moroco
Marc Raboy. «Global Media Regulation in the Information Society». 30 March 2007, Exeter University, England.
5- Brisbane Declaration on Freedom of Information and the Right to Know. Unesco World Press Freedom Day. Brisbane, Australia, 3 May 2010
6- WSIS 2010: World Summit on the Information Society- Forum 2010, From 10 to 14 May 2010 at the I T U Headquarters, Geneva, Switzerland

*[1] هدف‌هاي يازده گانة «برنامة عمل» اجلاس عالي ژنو، که به «خط هاي عمل» اين برنامه نيز معروف شده‌اند، به اين قرارند:
1- نقش دولت ها و تمام دست اندرکاران در پيشبرد تکنولوژي هاي اطلاعات و ارتباطات براي توسعه
2- زيرساخت اطلاعات و ارتباطات: مبناي اصلي يک جامعة اطلاعاتي فراگير
3- دسترسي به اطلاعات و معرفت ها
4- تقويت توانمندي ها
5- برقراري اعتماد و امنيت در کاربرد تکنولوژي هاي اطلاعات و ارتباطات
6- ايجاد محيط مناسب
7- کاربرد تکنولوژي هاي اطلاعات و ارتباطات در تمام شرايط
8- گوناگوني و هويت فرهنگي، گوناگوني زباني و محتواي محلي
9- رسانه‌ها
10-ابعاد اخلاقي جامعة اطلاعاتي
11-همکاري بين المللي و منطقه‌اي

*[2] تعداد فعاليت‌هاي دولت‌ها: 1147، تعداد فعاليت‌هاي سازمان‌هاي بين‌المللي: 386 تعداد فعاليت‌هاي مؤسسات خصوصي: 135، تعداد فعاليت‌هاي سازمان‌هاي وابسته به جامعة مدني: 152، تعداد حمايت‌هاي موسسات و سازمان‌هاي گوناگون: 22، جمع کل فعاليت‌ها: 1832

* استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبايي
و رئيس هيأت مديرة انجمن ايراني مطالعات جامعة اطلاعاتي
تهران ارديبهشت 1389