در رويا تصور كنيد شهرمان را كه در آن تمامي زباله‌ها به روش بسيار بهداشتي تفكيك و بازيافت مي‌شود تا آنجا كه در كنار سطل‌ها مخصوص تفكيك زباله‌هاي تر و خشك، سطل‌هاي را نيز براي جمع‌آوري زباله‌هاي الكترونيكي اختصاص داده‌اند كه از طريق آن مردم مي‌توانند سيستم‌هاي قديمي خود را در اين جايگاه‌ها قرار دهند كه از آنها به روش مطلوب و درستي استفاده شود. اما اگر از رويا فاصله بگيرم با اين حقيقت تلخ روبه‌رو مي‌شويم كه هنوز در كشو ما روش جمع‌آوري و بازيافت زباله‌هاي خانگي دچار كاستي‌هاي شديدي است كه متاسفانه در چندماه گذشته اين مشكل چندين برابر شده است كه به نوعي مسئولين اين ماجرا را به جيره بندي بنزين و خروج اجباري كارگران افغان از كشور ارتباط داده‌اند. به هرحال مشكل از هر كجا نشات گرفته باشد در مجموع شاهد آن هستيم كه در اكثر نقاط پايتخت گاهي اوقات زباله‌ها روزها در معابر باقي مانده‌اند كه علاوه بر توليد يك منظر نه چندان چشم‌نواز از نظر بهداشتي نيز براي شهروندان مشكلاتي را به همراه داشته است در چنين فضاي كه جمع‌آوري و بازيافت زباله‌‌هاي خانگي دچار كاستي‌هاي بسيار شديدي است به نظر مي‌رسد جمع‌آوري زباله‌هاي الكترونيكي يك مبحث ناآشنا به حساب آيد و اين در حالي است كه قانون جمع‌آوري و بازيافت تجهيزات الكترونيكي و الكتريكي در بسياري از كشورها به طور جدي پيگيري مي‌شود.
يك بازيافت خطرناك
پيشرفت روزافزون علم و تكنولوژي كه به مدد آن انواع و اقسام دستگاه‌هاي الكترونيكي را در اختيار مردم قرار مي دهد اين روزها در كنار راحتي استفاده از چنين دستگاه‌هاي معضلي را نيز به نام زباله‌هاي الكترونيكي به وجود آورده است. معضلي كه رفته رفته تبديل به يك فاجعه خواهد شد چرا كه زباله‌هاي كامپيوتري و الكترونيكي جزو زباله‌هاي خطرناكي به شمار مي‌روند كه سال‌ها در طبيعت باقي مي‌مانند و اين نكته موجب آن شده است كه بازيافت اين نوع زباله‌ها در سال‌‌هاي اخير مورد توجه اكثر كشورها قرار گيرد. در همين رابطه گفته مي‌شود يك قانون جديد واردكنندگان و توليدكنندگان كالاهاي الكترونيكي در انگليس را مسئول بازيافت توليداتشان مي‌شناسد و به نوعي آنها را مسئول اجراي اين قانون مي‌داند.
قانون زباله‌هاي تجهيزات الكترونيكي و الكتريكي (? (WEEE?بازيافت زباله‌هاي الكترونيكي به ميزان ?4? كيلوگرم‌به ازاي هر نفر را الزامي مي‌سازد. به موجب اين قانون توليدكنندگان موظفند بودجه طرحهاي بازيافت را تامين كنند و خرده‌فروشان خدمات بازپس‌گيري را ?در اختيار مشتريان قرار دهند.
قرار بود اين قانون در ماه اوت سال ? 2005?اجرايي شود، اما به علت بروز مشكلات مهمي به تاخير افتاد. زباله‌هاي الكترونيكي كه شامل دستگاههاي پي‌سي، كنسول بازي، مايكروويو و ماشين لباسشويي و... را در برمي‌گيرند امروزه به عنوان سريعترين منبع توليد زباله در اتحاديه اروپا شناخته شده‌اند . توليدكنندگان انگليسي هر ساله ? 1/2?ميليون تن زباله الكترونيكي توليد مي‌كنند كه بيشتر آنها راهي محلهاي تخليه زباله مي‌شوند.
مدير فروش يكي از شركت‌هاي معتبر كامپيوتري در خصوص اين قانون مي‌گويد، در گذشته تمام هم و غم توليدكنندگان دستگاههاي الكترونيكي، توليد و فروش كالاها به مشتريان بود. اكنون اين شركتها ناچارند به سرنوشت كالاهاي خود پس از فروش بينديشند. قانون ? WEEE?با شروع سال جديد وارد كتاب قانون شده است و براساس آن خرده فروشان كالاهاي الكتريكي ملزمند خدمات رايگان بازپس‌گيري براساس نظير به نظير ارايه كنند، يا در بودجه گسترش مراكز جمع آوري ? قانون زباله‌هاي تجهيزات الكترونيكي و الكتريكي (? (WEEE ?مشاركت كنند.
شركت Comet?كه يكي از بزرگترين خرده فروشان كالاهاي الكتريكي انگليسي به شمار مي‌آيد نيز جزو شركتهايي است كه بودجه ارتقاي تاسيسات بازيافت محلي را تامين مي‌كند. مديرعامل اين شركت اين قانون را ابتكاري مثبت دانسته كه سبب مي‌شود امكان بازيافت زباله‌هاي الكتريكي براي مشتريان به روش بسيار آساني صورت بگيرد.
اين قانون همچنين توليدكنندگان را ملزم مي‌كند به يكي از ?" 37?طرح رعايت اصول توسط توليدكنندگان" كه در انگليس داير است بپيوندند. اين طرح‌ها تحت نظارت سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد از طرف شركتها مبادرت به جمع‌آوري و بازيافت زباله‌هاي الكترونيكي مي‌كند.
يك مسئول شركت هيولت پاكارد(?(HP? نيز مي‌گويد،مسئوليت ما براساس ميزان فروش برآورد مي‌شود. ميزان فروش شركتها به سازمان حفاظت محيط زيست اعلام و اين سازمان فروش كلي توليدكنندگان بزرگ را محاسبه كرده و درصد مسئوليت هر شركت را مشخص مي‌كند. اما قانون اتحاديه اروپا، فاقد مشوق‌هايي است كه در ژاپن به توليدكنندگان ارايه مي‌شود. در ژاپن در مقابل توليدكنندگان، رويكرد فردي‌تر اعمال مي‌شود. در اين شيوه، شركت ? HP?مسئول فروش و بازيافت تمام كالاهاي الكترونيكي نيست و فقط مسئوليت تجهيزات ? HP?را بر عهده دارد. اين شيوه مزاياي زيست محيطي ديگري نيز دارد. بيشترين تاثير زيست محيطي در ساخت كالاها مربوط به مرحله طراحي است. اگر طراحي كالاها طوري باشد كه در پايان عمر كالا بازيافت آنها بهتر شود مزاياي اقتصادي نيز دربردارد. قانون ? WEEE?قرار است در سال ? 2008?بازنگري شود. چهار سال قبل اتحاديه اروپا در مورد اجراي قانوني براي حل مشكلات فزاينده زباله‌هاي الكترونيكي به توافق رسيد.
برنامه محيط زيست سازمان ملل سال گذشته پيش از برگزاري "كنفرانس جهاني زباله‌هاي خطرناك" در كنيا اعلام كرد سالانه 20تا ? 50?ميليون تن زباله الكترونيكي در جهان توليد مي‌شود.رايانه‌ها، تلفن‌هاي همراه و برخي دستگاهها كه چند ماه پس از توليد بلااستفاده مي‌مانند ، سهم آنها در بين زباله‌هاي شهري در كشورهاي توسعه يافته، به سرعت در حال افزايش است. با دانستن اين آمار و ارقام اين سئوال به ذهن مي‌رسد كه در كشورهاي پيشرفته غير از اجبار قانون بازيافت كالاهاي الكترونيكي از چه روش‌هاي ديگري استفاده مي‌شود كه براي پاسخ بد نيست به گزارش شبكه فعالان زيست محيطي بازل با عنوان صادرات خطر زباله‌هاي صنعتي در آسيا اشاره كرد.
در اين گزارش آمده است كه 50 تا 80 درصد از زباله هاي الکترونيکي گردآوري شده براي بازيافت در ايالت متحده امريکا به برخي کشورهاي درحال توسعه همانند چين، هند، پاکستان صادر شده‌اند. اين امر محيط زيست اين کشورها و نيز مردان، زنان و کودکان محلي در اين مناطق را درمعرض انواع مواد سمي قرار داده است.
بنا براين گزارش‌، مراکز بازيافت در کشورهاي درحال توسعه به مراکز تامين مواد براي صادرات زباله مبدل شده اند. در اين مراکز کالاهاي الکترونيک در شرايطي بسيار نامنظم و ناايمن بازيافت شده و مورد استفاده مجدد قرار مي گيرند. به طور مثال در شهرهايي همانند گويا در چين، ديدن صحنه‌هايي چون سوزندان مواد پلاستيکي و انواع سيم‌ها يا ايجاد کوره‌هاي ذوب فلزات بازيافتي در فضاي باز امري کاملا عادي است. در اين مراکز وانها و انواع ظروف ديگر انباشته از اسيد، براي جداسازي طلا در کناره رودخانه‌ها به چشم مي‌آيد و نيز باطري‌ها و لوله‌هاي سربي که حاوي تشعشات مضري است و در مونيتور‌ها و تلويزيون‌ها به کار مي‌روند، با و جود پراکنده شدن انواع مواد خطرناک مانند سرب، درنهايت کالاهايي هستند که ارزش تجاري چنداني ندارند و به قيمتي بسيار ارزان عرضه مي شوند. در اين مراکز گلوله‌هاي پودر جوهر مورد استفاده در چاپگرها با دست از يکديگر جدا مي‌شوند که ابرهايي از غبار اين پودر‌هاي مضر در هوا منتشر مي‌کند در حالي که کارگران شاغل در اين مراکز نيز عمدتا زنان و کودکاني هستند که بدون ماسک يا هر وسيله ايمني ديگر به اين فعاليت‌هاي گماشته شده‌اند. به دليل همين فعاليت‌ها، آبهاي زيرزميني شهر گوياي چين چنان آلوده شده‌اند که اخيرا مسئولين ناچار شده اند آب آشاميدني اين شهر را از مناطقي ديگر در فاصله 30 کيلومتري اين شهر حمل کنند.
هيچ كس مسئول نيست
عمر كوتاه تجهيزات كامپيوتري از يك طرف و تنوع طلبي مردم به استفاده از تجهيزات الكترونيكي جديد سبب شده است كه رفته رفته بحث زباله‌هاي الكترونيكي به مشكل بزرگ دنيا بدل شود اما به راستي توليد تجهيزات الكترونيكي به سادگي صورت مي‌گيرد كه بخواهيم براي بازيافت آن كار جدي انجام ندهيم طبق يك تحقيق انجام شده گفته مي‌شود براي ساخت يك مانيتور ساده علاوه بر مواد اوليه مورد نياز در حدود 240 كيلوگرم سوخت،22 كيلو گرم مواد شيميايي،1500 ليتر آب نياز است و با توجه به اين مسئله به نظر مي‌رسد استفاده مجدد از وسايل كامپيوتري مي‌تواند تا حد زيادي در مصرف مواد طبيعي صرفه‌جويي به وجود آورد. به گفته بسياري از كارشناسان بازيافت بهترين راه برخورد با زباله‌هاي الكترونيكي خصوصا تجهيزات كامپيوتري است. چرا كه يك كامپيوتر قديمي را كه ديگر قابل ترفيع نباشد را مي‌توان به طور كامل بازيافت كرد و اين بازيافت در تمامي قطعات صورت مي‌گيرد قطعاتي همچون شيشه‌مانيتور‌، پلاستيك كيس،مس موجود در منبع تغذيه، فلزات گران قيمت به كار رفته در مدارات، مودم يا منابع تغذيه و همه و همه مي‌توانند بازيافت شوند اما در كشور ما در خصوص زباله‌هاي الكترونيكي چه اقداماتي صورت گرفته است. باقر بحري رئيس‌كميسيون سخت‌افزار نظام صنفي رايانه‌اي در خصوص پاسخ به اين سئوال به ايرنا گفته است، در? ?ايران? ?بيش? ?از? ??4?? ?ميليون? ?رايانه? ?از? ?دور? ?خارج? ?شده? ?وجود? ?دارد? ?و? ?اين? ?در? ?حالي? ?است? ?كه? ?نه? ?سازمان? ?بازيافت? ?و? ?نه? ?محيط زيست? ?هنوز? ?هيچ? ?برنامه‌اي? ?براي? ?جمع آوري? ?و? ?بازيافت? ?زباله‌هاي? ?الكترونيكي? ?ندارند وبا? ?توجه? ?به? ?اين? ?كه? ?هر? ?رايانه? ?روميزي? ?داراي? ??32?? ?درصد? ?پلاستيك،? ?نزديك? ?به? ??7?? ?درصد? ?سرب،? ??41?? ?درصد? ?آلومينيوم،? ??6100/0?درصد? ?طلا،? ??02?? ?درصد? ?آهن،? ??981/0?درصد? ?نقره? ?و? ?مقاديري? ?فلزات? ?سنگين? ?و? ?خطرناك? ?مانند? ?كادميوم،? ?جيوه? ?و? ?آرسنيك? ?است،? ?مي? ?توان? ?محاسبه? ?كرد? ?بازيافت? ??4?? ?ميليون? ?رايانه،? ?به? ?جداسازي? ?چه? ?حجم? ?عظيمي? ?از? ?عناصر? ?ارزشمند? ?و? ?عناصر? ?خطرناك? ?خواهد? ?انجاميد? ?كه? ?مي? ?تواند? ?علاوه? ?بر? ?صرفه? ?اقتصادي،? ?جلوي? ?خطرات? ?زيست محيطي? ?را? ?نيز? ?بگيرد? بنابراين ?دفن? ?يا? ?سوزاندن? ?اين? ?زباله‌ها? ?سبب? ?ورود? ?عناصر? ?سنگين? ?به? ?آب‌هاي? ?زيرزميني? ?و? ?گازهاي? ?سمي? ?به? ?محيط زيست? ?مي‌ ?شود? ? ?در? ?سطح? ?دنيا? ?به? ?لزوم? ?تفكيك? ?زباله‌هاي? ?الكترونيكي? ?از? ?ديگر? ?زباله‌ها? ?اهميت? ?جدي? ?داده? ?مي‌‌?شود? ?ولي? ?متاسفانه? ?وجود? ?مشكلات? ?متعدد? ?در? ?تفكيك? ?و? ?بازيافت? ?زباله‌هاي? ?خطرناك? ?در? ?ايران? ?مانع? ?طرح? ?مسائلي? ?همچون? ?زباله‌هاي? ?الكترونيكي? ?مي‌?شود?.?
رئيس? ?كميسيون? ?سخت افزار? ?نظام? ?صنفي? ?رايانه‌اي? ?معتقد? ?است?:?? ?بايد? ?برنامه‌هايي? ?براي? ?استفاده? ?مجدد? ?از? ?قطعات? ?از? ?دور? ?خارج? ?شده? ?تدوين? ?كرد؛? ?به? ?عنوان? ?مثال? ?از? ?قطعات? ?و? ?مدارهاي? ?الكترونيكي? ?در? ?كارگاه‌هاي? ?آموزشي? ?و? ?مدارس? ?براي? ?افزايش? ?توان? ?مهارت? ?و? ?يادگيري? ?بهره? ?برد?.?? ?به? ?اين? ?طريق? ?شايد? ?بتوان? ?جلوي? ?هدر? ?رفتن? ?بخش? ?زيادي? ?از? ?سرمايه? ?ملي? ?را? ?گرفت?.?? ?چون? ?قطعات? ?الكترونيكي? ?داراي? ?عمر? ?طولاني? ?و? ?پرهزينه? ?است? ?و? ?مي? ?توان? ?از? ?آنها? ?حتي? ?در? ?ساخت? ?اسباب بازي ?نيز ?استفاده? ?كرد?.?
بحري،? ?در? ?ادامه? ?تصريح? ?مي? ?كند?:?? ?عمر? ?مفيد? ?رايانه‌ها? ?در? ?دنيا? ??3?? ?سال? ?است? ?ولي? ?ما? ?به? ?ناچار? ?از? ?آنها? ?بيشتر? ?استفاده? ?مي? ?كنيم?.?? ?يكي? ?از? ?مسائلي? ?كه? ?باعث? ?از? ?دور? ?خارج? ?شدن? ?رايانه‌ها? ?مي? ?شود،? ?ورود? ?مداوم? ?نرم افزارها? ?و? ?برنامه‌هاي? ?به? ?روزي? ?است? ?كه? ?رايانه هاي? ?مدل? ?پايين? ?قادر? ?به? ?اجراي? ?آنها? ?نيست?.?? ?به? ?عبارت? ?ديگر? ?به? ?ظاهر? ?عمر? ?رايانه? ?به? ?پايان? ?رسيده? ?است،? ?در? ?حالي? ?كه? ?از? ?بسياري? ?قطعات? ?و? ?اجزاي? ?آن? ?مي? ?توان? ?استفاده‌هاي? ?مفيد? ?ديگري? ?كرد? اما ? ?متاسفانه? ?ما? ?براي? ?استفاده? ?مجدد? ?از? ?رايانه‌هاي? ?از? ?دور? ?خارج? ?شده? ?هيچ? ?برنامه‌اي? ?نداريم؛? ?حتي? ?بسياري? ?از? ?اداره‌ها? ?و? ?سازمان‌ها? ?به? ?اين? ?وسايل? ?به? ?چشم? ?زباله? ?هم? ?نگاه? ?نمي? ?كنند? ?و? ?بخش? ?عظيمي? ?از? ?اداره? ?و? ?سازمان? ?را? ?به? ?انبار? ?كردن? ?اين? ?نوع? ?رايانه ها? ?اختصاص? ?داده اند?.?? به اعتقاد بحري رايانه? ?به? ?صورت? ?اجزاي? ?تفكيك شده? ?وارد? ?ايران? ?مي? ?شود و ?طبق? ?برآوردها? ?طي? ?چند? ?سال? ?اخير? ?هر? ?ساله? ?يك? ?ميليون? ?و? ??200?? ?هزار? ?تا? ?يك? ?ميليون? ?و500?? ?هزار? ?رايانه? ?در? ?ايران? ?مونتاژ? ?شده? ?است? و با? ?توجه? ?به? ?اين? ?كه? ?از? ?سال?1370 ?رايانه? ?وارد? ?ايران? ?شده? ?و? ?اولين? ?محموله? ?تقريباً? ?شامل? ??10?? ?هزار? ?رايانه? ?بوده? ?است،? ?مي? ?توان? ?محاسبه? ?كرد? ?كه? ?تاكنون? ?به? ?طور? ?تقريبي? ?چند? ?رايانه? ?وارد? ?ايران? ?شده? ?است و از اين تعداد چه ميزان از دور خارج شده‌اند.
رئيس? ?كميسيون? ?سخت افزار? ?نظام? ?صنفي? ?رايانه‌اي? ?مي?‌?گويد?:?? ?با? ?توجه? ?به? ?اهميت? ?بازيافت? ?زباله‌هاي? ?الكترونيكي،? ?بعضي? ?شركت‌هاي? ?بزرگ? ?خود? ?موظف? ?به? ?بازيافت? ?كالاهاي? ?توليدي? ?شان? ?شده اند?.?? ?مثلاً? ?HPدر? ?ژاپن،? ?هنگام? ?فروش? ?كالا? ?مبلغي? ?را? ?نيز? ?به? ?عنوان? ?بازيافت? ?مي? ?گيرد? ?تا? ?بعد? ?از? ?اسقاطي? ?شدن? ?كالاي? ?الكترونيكي،? ?آن? ?را? ?بار? ?ديگر? ?وارد? ?چرخه? ?بهره وري? ?كند؛? ?متاسفانه? ?از? ?آنجا? ?كه? ?اكثر? ?نمايندگان? ?اين? ?شركت ها? ?در? ?ايران،? ?نمايندگان? ?غيرمستقيم? ?و? ?با? ?واسطه? ?هستند،? ?بنابراين? ?ارائه? ?اين? ?خدمات? ?شامل? ?كشور? ?ما? ?نمي‌?شود?.?? ?
***
اين روزها در گشت و گذار كوتاهي در شهرمان مي‌توانيم به سادگي علاوه بر صدها مغازه عرضه تجهيزات الكترونيكي و كامپيوتري دهها پاساژ اختصاصي را نيز مشاهده كرد كه در طول فعاليت روزانه خود مشغول فروش هزاران قطعه و لوازم الكترونيكي هستند كه در كنار آن به سود هنگفتي نيز خواهند رسيد. اما متاسفانه نه فروشنده و نه خريدار هيچ‌ كدام در لحظه معامله به اين مسئله فكر نمي‌كنند كه عمر مفيد لوازم فروخته شده به چه ميزاني است و پس از چند سال سرنوشت اين جنس فروخته شده چه خواهد شد و به عنوان مثال يك مانيتور ساده كامپيوتر خانگي حامل 2 تا 4 كليوگرم سرب است كه به تنهايي مي‌تواند خطرات و عوراض وحشتناكي خصوصا بر تنفس و هوش كودكان بگذارد پس از گذراندن عمر مفيد خود به چه سرنوشتي دچار خواهد شد. البته اين مسئله را در درجه اول بايد مسئولين ذيربط از جمله نهادي همچون محيط زيست پاسخ دهد هرچند پس از سالها همگير شدن كامپيوتر و لوازم جانبي آن در كشور هيچ نهادي درصدد پاسخگويي درمورد معضل زباله‌هاي الكترونيكي نبوده و تنها از سوي مسئولين محيط زيست گفته شده است كه طرحي براي نحوه برخورد با زباله‌هاي الكترونيكي در سازمان محيط زيست در حال تدوين است و مشخص نيست چه زماني اين تدوين به پايان خواهد رسيد بنابراين اين سازمان هنوز براي مقابله با زباله‌هاي الكترونيكي برنامه‌اي در دست ندارد و اين يعني اينكه متاسفانه بايد شاهد آن باشيم كه اين زباله‌ها نيز با ديگر پسماندها دفن شوند و از آنجا كه در ساختار اين زباله‌ها فلزات سنگين و مواد شيميايي بسيار سمي وجود دارند رفته رفته اين مواد به آب‌هاي زير‌زميني نفوذ خواهند كرد و آن فاجعه‌اي كه بيمش مي‌رود گريبان مردم را بگيرد.