فرض كنيد شخصي مرتب از وضعيت تحصيلي فرزندش تعريف مي‌كند تا آن حد كه شما تصور مي‌كنيد در كارنامه اين دانش‌آموز نبايد نمره‌اي غير از 20 را مشاهده كرد، اما وقتي بر حسب تصادف كارنامه او به دستتان مي‌رسد متوجه مي‌شويد نه تنها اين فرد جزو اولين‌ها محسوب نمي‌شود بلكه با كمال شرمندگي بايد نام او را در ليست مردودي‌ها جستجو كرد. اين داستان بي‌شك به ماجراي پيشرفت باورنكردني ايران در حوزه آي سي تي شباهت دارد همان ادعاي عجيبي كه اولين بار از زبان وزير ارتباطات اعلام شد و با خود موجي از اظهارنظرها را به دنبال داشت اما مهر باطل بر اين ادعا را واحد اطلاعات اقتصادي اكونوميست اعلام كرد همان‌ جا كه در گزارش ساليانه خود با عنوان آمادگي الكترونيكي اعلام شد كه ايران در بين 69 كشور جهان در رده آخر قرار گرفته است.
حس آخر شدن
پيشرفت روزافزون تكنولوژي سبب شده است كه براي ارزيابي كشورها و طبقه‌بندي آنها علاوه بر در نظر گرفتن شاخص‌هاي چون اقتصادي ، منابع طبيعي و بهداشتي شاخص ديگري همچون ديجيتالي را نيز براي رتبه‌بندي كشورهاي به حساب آورده شود و اين مسئله تا آنجا جدي گرفته شده است كه اكثر كشورهاي جهان براي ارتقا رتبه خود درعرصه‌هاي بين‌المللي و دريافت سودهاي چندوجهي به سرمايه‌گذاري در اين بخش روي بياورند. با در نظر گرفتن اين شاخص از سال 2000 واحد اطلاعات اقتصادي اكونوميست با همكاري شركت آي‌بي‌ام رده بندي آمادگي الكترونيكي كشورها در زمينه فناوري اطلاعات را كليد زده است. اين گزارش حاصل تحقيق بر روي عملكرد يك‌ساله كشورها در حوزه آي‌سي‌تي را شامل مي‌شود و براساس عواملي مانند محيط تجاري،زيرساخت آي‌تي و تلاش براي پژوهش و توسعه شكل گرفته مي‌شود و به طور كلي بايد گفت شاخص‌هاي اصلي كه در اين تحقيق مورد بررسي قرار مي‌گيرد عبارتند از: 1- ميزان دسترسي كاربران به فضاي الكترونيكي (25 درصد)، زيرساخت‌هاي فناوري‌ و ارتباطات (20 درصد)، چشم‌انداز و سياست‌هاي دولتي(15 درصد)، فضاي اجتماعي و فرهنگي(15 درصد)، فضاي كسب و كار(15 درصد) و فضاي قانوني (10 درصد)
در مجموع بايد گفت محققين مركز مطالعات اقتصادي اكونوميست در واقع با جمع بندي شاخص‌هاي ياد شده به كشورها امتياز داده و نتايج بررسي و كلي خود را سالانه با عنوان گزارش آمادگي الكترونيكي كشورها اعلام مي‌كنند.
هفتمين گزارش اكونوميستEIU در زمينه فناوري اطلاعات و ارتباطات الکترونيک نشان مي‌دهد که کشورهاي در حال توسعه با سرعت بيشتري نسبت به کشورهاي توسعه‌يافته در حال رشد هستند به اين صورت كه اگر كشورها را از نظر رتبه بندي به سه دسته 20 کشور بالاي، 20 کشور مياني و 20 کشور پاييني تقسيم ‌كنيم مشاهده خواهد شد که شاخص 20 کشور اول تنها 5/2درصد رشد داشته در حالي که 20 کشور مياني با 6 درصد پيشرفت روبه‌رو بوده و 20 کشور آخر به طور متوسط با رشد قابل توجه 9درصدي مواجه بوده است.
به هرحال وضعيت آمادگي ديجيتالي در اكثر كشورها نسبت به سالهاي گذشته با يك سير صعودي همراه بوده و اين وضعيت در كشور ما نه تنها روند رو به رشدي را طي نكرده، بلكه با سير نزولي شديدي همراه بوده است اما با وجود چنين اوضاعي متاسفانه مسئولين اين حوزه همچنان بر روي پيشرفت در اين حوزه پافشاري دارند تا آنجا كه وزير ارتباطات در مراسم افتتاح طرح مخابراتي در زنجان در حالي كه با تكيه بر آمارهاي همچون رشد در ضريب نفوذ اينترنت يا واگذاري خطوط تلفن همراه بر اين نكته اشاره داشت كه دولت فعلي در اين زمينه بسيار قوي عمل كرده است و دولت قبلي را به نوعي به عدم كارشناسي در كارها محكوم كرد و در نتيجه‌گيري سخنان خود اعلام كرد كه الگوي سازمان دهي ايران تا آنجا موفق بوده است كه مورد توجه ملل جهان قرار گرفته است. براي صحت و سقم اين گفتار كافيست كه رتبه‌بندي ايران را در سالهاي گذشت يكبار مرور كرد تا به اين واقعيت تلخ رسيد كه ايران در سال 2005 و 2006 رتبه‌اي به ترتيب 59 و 65 را داشته و از دو سال قبل تا كنون نه تنها كشور ما در زمينه آمادگي ديجيتالي رشدي نداشته است بلكه ده پله نيز در رتبه‌بندي سقوط كرده است.
با اعلام اين گزارش و مشخص شدن رتبه ايران شايد اين سئوال مطرح شود كه مبناي آماري گزارش اكونوميست كجاست كه در پاسخ به اين سئوال مي‌توان به قسمتي از گزارش مفصل ماهنامه تحليل‌گران عصر اطلاعات اشاره داشت در اين گزارش آمده است"يكي از مهمترين دسته‌بندي شاخص‌هاي آي‌سي‌تي كه مورد استناد اكونوميست قرار مي‌گيرد، شاخصي است كه از سوي مشاركت ارزيابي آي‌سي‌تي با هدف توسعه در اجلاس 2005 ژنو ارايه شده ايت و حاوي فهرست جامعي از شاخص‌هاي كليدي آي‌سي‌تي در 4 حوزه مختلف است 1- زيرساخت‌ آي‌سي‌تي و دسترسي به آن 2- ميزان دسترسي به آي‌سي‌تي و به كارگيري آن توسط افراد و خانواده‌ها 3- به كارگيري آي‌سي‌تي توسط كسب و كارها 4- بخش خاص آي‌سي‌تي و تجارت محصولات مرتبط در اين فهرست تاكيد بيشتر روي شاخص‌هاي كليدي حوزه دسترسي و زيرساخت است كه عبارتند از: ضريب نفوذ تلفن ثابت، ضريب نفوذ تلفن همراه، ضريب نفوذ كامپيوتر، ضريب نفوذ اينترنت، ضريب نفوذ اينترنت پرسرعت، پهناي باند بين‌المللي به ازاي هر 100 نفر، درصد جمعيت پوشش داده شده توسط موبايل، تعرفه‌هاي دسترسي به اينترنت (20ساعت در ماه ) و نسبت ان به درآمد، تعرفه شبكه موبايل و نسبت آن به درآمد. بنا بر آمار اعلام شده به اتحاديه جهاني ارتباطات ITU در سال 2005، ضريب نفوذ تلفن ثابت 6/27 ،تلفن همراه 5/10 ،كامپيوتر 5/7 ،تعداد كاربران اينترنت 8/10 بوده است و بنا بر اعلام شركت مخابرات اين ارقام در سال 2006 به اين ارقام افزايش پيدا كرده است. ضريب نفوذ تلفن ثابت 2/32 ،تلفن همراه 8/21 ،كامپيوتر 11 ،تعداد كاربران 10/16 نكته جالبي كه پس از مطالعه دقيق گزارش اكونوميست به چشم مي‌آيد، ذوق‌زدگي جناب وزير از واگذاري نزديك به 6 ميليون سيم كارت بود كه وزير را به اين جمع‌بندي رسانده بود كه با تغيير اين آمار در ليست ITU ايران نزديك به 20 پله در جدول مربوط به پيشرفت‌هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات بالا خواهد رفت اما غافل از اينكه كشورهاي ديگر اعم از توسعه يافته و در حال توسعه در مسير پرشتاب فناوري اطلاعات و بي‌كار ننشسته بودند و با تمام توان بسيار سريعتر از ايران حركت كرده‌اند".
راهايي از بن‌بست
همان طور كه اشاره شد براي اندازه‌گيري آمادگي ديجيتالي شاخص‌هاي بسياري لحاظ مي‌شود كه از آن جمله مي‌توان به دسترسي به اينترنت پرسرعت اشاره كرد كه متاسفانه در حاليكه در اكثر كشورها خصوصا در سال 2007 اين شاخص با رشد بسيارزيادي روبه رو بوده است اما در كشور ما عليرغم اينكه در دولت قبل اقداماتي در خصوص ارايه پروانه فعاليت براي بيش از 11 شركت PAP (ارايه دهنده خدمات اينترنت پرسرعت) صادر شده است اما به دلايلي هنوز اينترنت پرسرعت در كشور همگاني نشده است و در كشور ما از همان روش منسوخ شده يعني دايل آپ اتصال به اينترنت برقرار مي‌شود در كنار اين عدم توسعه در گسترش اينترنت پرسرعت، مي‌توان به بخشنامه اريه شده از سوي وزارت ارتباطات نيز اشاره داشت همان بخشنامه‌اي كه در آن به ممنوعيت ارايه اينترنت پرسرعت با پهناي باند بالاتر از 128 براي كاربران خانگي تاكيد شده بود كه اين بخشنامه به خودي خود ‌توانست تاثير منفي در رتبه‌بندي ديجيتالي داشته باشد.
به طور كلي افت رتبه توان ديجيتالي كشور به عوامل مختلفي بستگي دارد و به اعتقاد بسياري از كارشناسان دولت‌ها نقش‌ اساسي در آمادگي ديجيتالي دارند و بسياري از سياست‌هاي اقتصادي و تكنولوژي كشورها تاثير مستقيمي بر آمادگي ديجيتالي مي‌گذارد در عين حال به عقيده بسياري از تحليل‌گران آمادگي فرهنگي و آموزش عمومي ‌مردم، ضريب نفوذ و دسترسي به بسترهاي اطلاعاتي و راهكارها و استراتژي‌هايي كه دولت اتخاذ مي‌كند در برگيرنده‌ شاخص‌هاي آمادگي الكترونيكي است، اما ضعف عمده‌ در آمادگي الكترونيكي بخش دولتي است و در اين ميان بخش خصوصي مي‌تواند براي ايجاد فرهنگ استفاده از اين تكنولوژي به مردم فضاسازي كند و دولت در اين فضاي شفاف، سياست‌گذاري انجام دهد. چرا كه آي‌تي مانند ساختن يك سد است كه براي انجام آن بايد به بستر زمين‌، جغرافيا، بودجه‌ و سود هزينه پرداخت و هيچ كشوري بدون مطالعه به ساختن سد اقدام نمي‌كند و بنا به اعتقاد اين كارشناسان بايد هرچه سريع‌تر براي كشف علل اين تنزل رتبه، نگاهي به عملكرد دولت و بخش خصوصي در اين حوزه داشت و با يك برنامه‌ريزي صحيح درصدد جبران ضعف‌ها برآمد.
بعد از رتبه ديجيتالي نگاهي به آمار تعداد كاربران اينترنت در نقاط مختلف جهان نيز مي‌تواند به نوعي وضعيت رشد آي‌سي‌تي در ايران و ديگر كشورهاي جهان را به خوبي نشان دهد در اين خصوص اعلام شده است كه كشور ايران با وجود در اختيار داشتن بيشترين تعداد كاربر اينترنت در ميان ساير كشورهاى منطقه خاورميانه، از لحاظ ميزان ضريب نفوذ اينترنت، پايين تر از كشورهايى همچون بحرين، اردن، لبنان، قطر، امارات، رژيم صهيونيستى و كويت قرار دارد. در دسامبر سال ،2000 تعداد 250 هزار كاربر اينترنت در ايران وجود داشته كه با رشد دو هزار و 900 درصد ، تعداد كاربران ايران تا اين زمان به هفت ميليون و 500 هزار نفر رسيده است اما در پايان سال 2000 لبنان و رژيم صهيونيستى به ترتيب با 2/1 ميليون و 300 هزار نفر، داراى بيشترين تعداد كاربر بودند كه دليل اين امر مى تواند اروپايى بودن اين كشورها باشد. در آن سال، كشور عراق با 12 هزار كاربر، بيگانه ترين كشور با شبكه اينترنت در خاورميانه بود. اگرچه ايران توانست با بيشترين رشد در پنج سال گذشته، در ميان كشورهاى منطقه، شمار كاربران خود را تا حد قابل توجهى افزايش دهد، اما با توجه به جمعيت فعلى 4/69 ميليونى ايران (بيشترين جمعيت در خاورميانه)، ضريب نفوذ اينترنت كشورمان براساس اين گزارش 8/10 درصد اعلام شده است. در حال حاضر بيشترين ميزان ضريب نفوذ اينترنت در خاورميانه مربوط به رژيم صهيونيستى است و 2/3 ميليون صهيونيست از اينترنت استفاده مى كنند كه بيانگر ضريب نفوذ 45 درصدى است. كشورهاى امارات متحده عربى، با ضريب نفوذ 8/25 درصد، كويت با 8/22 درصد، بحرين با 1/21 درصد، قطر با 7/20 درصد، اردن با 4/11 درصد و لبنان با 3/13 درصد، به ترتيب در رده هاى دوم تا هفتم فهرست پرنفوذترين كشورهاى اينترنتى خاورميانه قرار دارند و كشور ايران به همراه عربستان سعودى، به طور مشترك، جايگاه هشتم را به خود اختصاص داده اند. ضريب نفوذ اينترنت در عمان 1/10 درصد و در كشورهاى فلسطين، سوريه و يمن زير 10 درصد و ضريب نفوذ اينترنت در كشور جنگ زده عراق، تنها 1/0 درصد است و از ميان جمعيت 6/26 ميليون نفرى عراق، تنها 36 هزار نفر به اينترنت دسترسى دارند. از لحاظ تعداد كاربران اينترنتى در خاورميانه، پس از ايران، نام هايى همچون رژيم صهيونيستى با 2/3 ميليون، عربستان سعودى با 5/2 ميليون و امارات متحده با 3/1 ميليون كاربر به چشم مى خورد؛ تعداد كاربران در بقيه كشورها كمتر از يك ميليون نفر است و به طور كلى 2/41 درصد از كل كاربران منطقه ايرانى هستند. سهم بقيه كشورهاى خاورميانه از كل جمعيت اينترنتى منطقه به ترتيب به قرار زير است: رژيم صهيونيستى 6/17 درصد، عربستان سعودى 14 درصد، امارات متحده 6/7 درصد، سوريه 4/4 درصد، اردن، كويت و لبنان هر كدام 3/3 درصد، عمان 3/1 درصد، يمن 2/1 درصد، فلسطين و قطر هر كدام 9/0 درصد، بحرين 8/0 درصد و عراق 2/0 درصد. در ميان سال هاى 2000 تا 2005 پس از ايران بيشترين افزايش تعداد كاربران با دو هزار و 500 درصد رشد مربوط به كشور سوريه بوده است و در حال حاضر شمار كاربران اين كشور 800 هزار نفر است. امارات نيز با 4/88 درصد از كمترين رشد در سال هاى اخير برخوردار بوده است.
و در مجموع بايد گفت طبق آخرين آمار اتحاديه جهاني ارتباطات (ITU) در حال حاضر ضريب نفوذ اينترنت در ايران 50 درصد كمتر از جهان است به اين صورت كه ايران از ضريب نفوذ اينترنت در سطح 8/10 درصد برخوردار است و اين در شرايطي است كه متوسط ضريب نفوذ اينترنت در جهان 7/16 درصد تخمين زده مي‌شود. طبق اين آمار بيش از يک ميليارد نفر کاربر اينترنتي در جهان وجود دارد که 3 درصد اين تعداد در آفريقا، 36 درصد در آسيا، 28 درصد در اروپا، 8/1 درصد در خاورميانه، 1/21 درصد در آمريکاي شمالي، 7/7 درصد در آمريکاي لاتين و 7/1 درصد در استراليا حضور دارند. نکته‌ آن‌که طبق اعلام ITU، 70 درصد شهروندان در کشورهاي توسعه‌يافته مانند آمريکاي شمالي به اينترنت دسترسي دارند و جايگاه ايران در جدول مذکور نه در آسيا، بلکه در منطقه‌ خاورميانه قرار گرفته است.
***
ايران از آخر اول شد اين تيتري است كه بسياري از رسانه‌ها در تحليل خود از گزارش ارايه شده از سوي اكونوميست انتخاب كرده‌اند. تيتري كه مي‌خواهد به نوعي حس آخر شدن را گوشزد كند و به اين مسئله پافشاري كه اين رتبه اتخاذ شده توسط كشورمان عملكرد يكساله است نه اينكه اين مقام با كارشكني و به عبارتي سياه‌نمايي به كشورمان اهدا شده است. به گفته بسياري از كارشناسان پيش‌بيني اين رتبه چندان دور از ذهن نبود چرا كه افت هر ساله ايران و سقوط پلكاني در جدول آمادگي ديجيتالي پيش‌بيني اين روز را بسيار آسان كرده بود و در همين رابطه مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي نيز با بررسي گزارش سال 2006 اكونوميست به نوعي چراغ هشدار را براي مسئولين روشن كرده‌ بودند در جمع بندي اين گزارش مفصل نوشته شده است كه، بدون شك در سال‌‌هاي اخير حركت رو به جلويي در راستاي توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات از سوي بخش آي‌سي‌تي صورت گرفته است ولي آنچنان كه ملاحظه مي‌شود شتاب‌روزافزون ديگر كشورها در توسعه هر سال فاصله ما را در مقايسه با كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه بيشتر مي‌كند به طوري كه رشد آمارهاي ما در برخي شاخص‌ها در مقابل رشد كشورها از لحاظ اقتصادي نيز از ايران عقب‌تر هستند نيز بسيار ناچيز است.
به‌هرحال با چنين هشدارهاي از سوي نهادي چون مجلس و اظهارنظرهاي كارشناسان مجرب در حوزه آي تي متاسفانه شاهد هستيم كه هنوز مسئولين با اكتفا به آمارها و زير سئوال بردن عملكرد دولت‌هاي قبلي سعي در ناديده گرفتن اين گونه رتبه‌‌ها دارند ولي اي كاش از همين امروز با عزم و تغيير نگرش جدي به فكر بيرون آمدن از قعر جدول باشيم تا فردا با افسوس از فرصت‌هاي به باد رفته ياد نكنيم.