بي بي سي - ايران از جمله کشورهايي است که تهيه انواع نرم افزارهاي چند صد دلاري در آن به قيمتي کمتر از يک دلار ممکن است. تفاوتي هم نمي‌کند چه نوع برنامه اي و نرم افزار محصول کدام شرکت است. از آخرين نسخه سيستم عامل ويندوز گرفته تا انواع نرم افزارهاي گران قيمت گرافيکي همه و همه تنها به قميت يک عدد سي دي خام با هزينه کپي آن يعني کمتر از هزار تومان قابل تهيه هستند.

براي مشاهده وضعيت فروش نرم افراهاي غيرقانوني کافي است سري به حوالي ميدان انقلاب تهران بزنيد تا آشفته بازاري از انواع نرم افزارهاي قفل شکسته و غيرقانوني را ببينيد. تقاضا براي خريد اين نرم افزارها و ساير محصولات غير قانوني نظير فيلم هاي سينمايي و سي دي هاي موسيقي آنقدر بالاست که کتاب فروشي ها و حتي فروشگاه مواد غذايي هم در کنار مغازه، سبدي پر از انواع سي دي گذاشته و هر کدام را به قميت 500 تومان به فروش مي رسانند.

عوامل زمينه ساز

زماني که بحث کپي رايت و نقض مکرر آن در کشور مطرح مي شود، عده اي بر اين عقيده اند که به علت اختلاف سطح درآمد با کشورهاي توسعه يافته، اغلب مردم توانايي خريد نرم افزار اصلي را ندارند و کاربران براي بهره مندي از فناوري هاي جديد کامپيوتر به ناچار قوانين مربوط به مالکيت معنوي را ناديده مي‌گيرند. دسته اي نيز نبود بسترهاي فرهنگي را زمينه ساز اين قضيه مي دانند و به اعتقاد گروهي ديگر، نبود قوانين اجرايي يا عدم اجراي صحيح قوانين موجود از سوي دولت زمينه ساز اين شرايط است.

محسن، برنامه نويس کامپيوتر، بر اين باور است که اغلب مردم تنها تعرض به حقوق مادي را مخالف قانون، شرع و اخلاق مي دانند. به عنوان مثال يک شهروند درستکار هيچگاه حاضر به تصرف يک وسيله‌ فيزيکي بدون پرداخت بهاي آن نيست زيرا معتقد است که براي توليد آن هزينه شده است. با اين حال اغلب مردم با آگاهي از اينکه براي توليد نرم افزار نيز هزينه و زمان صرف شده است، اقدام به استفاده غير مجاز از آن مي نمايند.

وي مي‌گويد: در حال حاضر صنعت نرم افزار در داخل به علت عدم رعايت قوانين کپي رايت با رکود نسبي روبروست. وقتي نتيجه چند سال کار يک گروه، بدون پرداختن بهاي آن به راحتي بين مردم دست به دست مي شود، ديگر انگيزه اي براي سرمايه گذاري در اين بخش باقي نمي ماند.

آرش، يکي از فعالان صنف توزيع نرم افزار در پاسخ به اين سوال که چرا اغلب مردم حاضر نيستند بهاي نرم افزار را بپردازند، مي گويد: "بيشتر مشتريان حرفه اي نيستند، به عنوان مثال اغلب مردم از روي کنجکاوي و يا سرگرمي حرفه اي ترين نرم افزارها را بر روي کامپيوتر خود نصب مي کنند در حالي که معمولا اطلاعات تخصصي براي استفاده ي مفيد از آن برنامه را نداشته، در حاليکه نرم افزارهاي رايگان موجود در اينترنت نيز پاسخ گوي نيازهاي آنهاست."

اميد، از فروشندگان نرم افزار مي گويد: "مردم به استفاده رايگان و البته غيرقانوني از نرم افزارهاي حرفه اي خارجي عادت کرده اند و حاضر نيستند براي يک نرم افزار داخلي هزينه کنند. از طرفي استفاده از نرم افزاهاي غيرقانوني آنقدر رواج دارد که کسي توانايي برخورد با آن را ندارد. او همچنين معتقد است در بسياري از موارد عوامل فرهنگي، زمينه ساز اين موضوع است. زيرا برخي از کاربران با وجود داشتن امکان مالي و صرف هزينه هاي بالا براي به روز نگه داشتن سخت افزار، به ندرت حاضر به پرداخت بهاي نرم افزارهاي داخلي و يا خارجي هستند."

در شرايطي که افراد زيادي با بي تفاوتي به دستاورد و نتيجه چند ماهه و حتي چند ساله ديگران تجاوز مي کنند، شايد صحبت از رعايت حقوق نرم افزار هاي خارجي بي‌ربط به نظر برسد.

نقض آشکار

اما اين نرم افزارهاي قفل شکسته از کجا مي‌آيند و چطور به بازار راه پيدا مي‌کنند؟ اين سوالي است که پاسخ به آن چندان آسان به نظر نمي‌رسد. نقض قوانين کپي رايت آنقدر آشکار صورت مي‌گيرد که نيازي به تجسس درباره آن نيست. بسياري از شرکت هاي معروف در تهران هرسال صدها برنامه قفل شکسته را در يک بسته نرم افزاري در تيراژ گسترده در بازار پخش مي کنند و روي اين بسته ها خواستار رعايت حقوق مادي و معنوي شرکتشان هستند.

بسياري از نرم افزاها نيز از طريق اينترنت قابل دسترسي هستند. کافي است تا در يکي از جستجوگرهاي اينترنتي عبارت "نرم افزار" و "کرک" (crack) را جستجو کنيد تا با شمار زيادي ازسايت ها و وبلاگ هايي مواجه شويد که هر روز لينک ده‌ها نرم افزار را به همراه شماره سريال يا قفل شکن نرم افزار براي دانلود در سايت يا وبلاگشان معرفي مي‌کنند.

سازمان هاي دولتي

اما موارد نقض حقوق مادي و معنوي نرم افزارها تنها مربوط به کاربران شخصي و کامپيوترهاي خانگي نيست. بسياري از مراکز دولتي و اغلب شرکت‌ها نيز براي خريد انواع بسياري از نرم افزارها تقريبا هيچ وجهي نمي پردازند. بنابراين سخت خواهد بود که از سازمانهايي که کامپيوتر هاي خود را با سيستم عامل هاي غير قانوني راه اندازي کرده اند و از انواع نرم افزارهاي قفل شکسته استفاده مي کنند، توقع داشته باشيم که متولي برخورد با ناقضين حقوق شرکت هاي نرم افزاري باشند.

پيامدها

اگرچه در نگاه اول دستيابي تقريبا نامحدود کاربران ايراني به گران ترين و حرفه اي ترين نرم افزارهاي دنيا با کمترين ترين قميت مي تواند باعث افزايش دانش و پيشرفت کاربران در زمينه هاي مختلف علمي شود اما برخي معتقدند که دسترسي بدون محدوديت باعث شده کاربراني که يک نرم افزار گران قيمت را تقريبا به رايگان به دست مي آورند از تمام قابليت هاي آن استفاده نکنند. مثلا يک گرافيست هم زمان توانايي کار با چندين نرم افزار پرقدرت حرفه اي و البته گران قيمت را دارد ولي قادر به استفاده از حداکثر توان همه اين برنامه هاي چند صد دلاري نيست و درباره هرکدام از آنها اطلاعات کاملي ندارد.

يکي از متخصصان فناوري اطلاعات در اين مورد مي گويد: "در دسترس بودن تقريبا رايگان نرم افزار، باعث شده است که کمتر به برنامه هاي "منبع باز" (Open Source) توجه شود. اين نرم افزارها مي تواند در سطح ملي توسعه داده شده و در عين حال مصرف کننده متهم به نقض کپي رايت نمي شود."

از سويي ديگر دسترسي نامحدود به انواع نرم افزارها باعث ايجاد ديدگاهي مبني بر صرف هزينه اندک براي نرم افزار شده و معمولا نرم افزارهاي داخلي با ارزش در صورت داشتن قيمت نسبتا بالا با استقبال مواجه نمي شوند.

همچنين نقض حقوق معنوي، باعث خدشه دار شدن وجهه ايران در بازار جهاني نرم افزار شده است و باعث مي شود که سرمايه گذاري خارجي در اين زمينه کمتر صورت گيرد. همچنين با وجود متخصصان مستعد ايراني، نه تنها سهم درآمد ايران از بازار چند صد ميليارد دلاري صنعت نرم افزار در جهان نزديک به صفر بوده، بلکه اغلب توليدات با هدف بازار بومي نيز (نظير نرم افزارهاي مالي و فرهنگنامه) توسط نفوذگران يا به اصطلاح هکرهاي نرم افزار به صورت کپي وارد بازار مي شود.