دنياي اقتصاد - حتما يادتان هست که همين چند سال پيش يک برنامه طنز از تلويزيون پخش مي‌شد که بازيگر برنامه يک سوال لاينحل در ذهن خود داشت با اين عنوان که پشه‌ها صبح‌ها کجا مي‌روند؟

تا حالا به اين مساله فکر کرده ايد که كامپيوترهايي که روزها وقت بسياري را با آن‌ها سپري مي‌کنيد وقتي عمرشان تمام مي‌شود چه بلايي برسرشان مي‌آيد؟

آيا مي‌دانستيد که عمر مفيد وسايل ديجيتالي و کامپيوتري امروزه به 3 سال کاهش يافته است؟ تا حالا به اين مساله فکر کرده‌ايد که وسايل ديجيتالي که دور مي‌ريزيد در نهايت از کجا سر در مي‌آورند؟
آيا مي‌دانستيد که مغازه‌هايي که به کار تعميرات کامپيوتر مشغول هستند سالانه فقط نزديک به 10کيلو پيچ دور مي‌ريزند؟ آيا مي‌دانستيد که در برخي از قطعات داخلي کامپيوتري که شما با آن کار مي‌کنيد در حد چند گرم طلا به کار رفته است؟ آيا مي‌دانيد که در ژاپن بر روي قيمت وسايل الکترونيکي، مبلغي هم به عنوان بازيافت آن وسيله از کاربر اخذ مي‌شود؟

آيا مي‌دانيد شرکت‌هايي که در دنيا به بازيافت قطعات ديجيتالي مشغولند سالانه سود هنگفتي را به جيب مي‌زنند؟ آيا مي‌دانيد که در يکي از پاساژهاي فروش و تعمير کامپيوتر در تهران سالانه نزديک به يک تن قطعات ديجيتالي دور ريخته مي‌شود؟
و در آخر آيا مي‌دانيد که در ايران هيچ نهادي براي بازيافت قطعات ديجيتالي وجود ندارد؟
بله تمام اين سوالات باعث شد تا در گزارش امروز پيرامون خريد و فروش قطعات دست دوم و نيز قطعات غير قابل استفاده بپردازيم.
جمعه بازار کامپيوتري
پاساژ پايتخت يکي از بزرگترين مراکز فروش قطعات کامپيوتري در تهران است. اکثر مغازه‌هاي مستقر در طبقه زير همکف اين مرکز به خريد قطعات دست دوم و مستهلک مي‌پردازند. قطعاتي که بنا به دلايلي همچون روي کار آمدن تکنولوژي‌هاي جديد و يا خرابي ديگر قابل استفاده نيستند. فروشگاه تيوا، يکي از همان مغازه‌هايي است که در زمينه خريد و فروش قطعات، تعميرات و شارژ کارتريج مشغول است.
شکري صاحب اين فروشگاه معتقد است که امروزه عمر مفيد استفاده از وسايل ديجيتالي به خصوص رايانه در ايران به 4 سال کاهش يافته است. اين بدان معنا است که چهار سال بعد از آنکه شما يک رايانه خريداري کرده‌ايد به دليل روي کار آمدن فناوري‌ها و نرم‌افزارهاي جديد، ديگر آن رايانه براي شما کارايي لازم را ندارد. البته در اين بين نوع تخصص و نيز نياز شما از يک کامپيوتر هم فاکتورهايي است که در طول عمر رايانه زير‌دست شما مهم است. شکري، در مورد کامپيوترهاي دست دومي‌که خريداري مي‌کند مي‌گويد: در حال حاضر فقط کامپيوترهاي پنتيوم 2 و مدل‌هاي بالاي آن را از متقاضيان مي‌خريم. او معتقد است براي افرادي که زمينه کاري آن‌‌ها تخصصي نيست مانند شرکت‌هاي حسابداري، آژانس املاک و يا رستوران‌ها کامپيوترهاي مدل پايين کافي بوده و به قول معروف کار متقاضي را راه مي‌اندازد.
البته بايد به اين نکته نيز توجه داشت که قطعات دست دومي‌که از رده خارج بوده و قابل استفاده نيستند خريد و فروش نمي‌شوند اما قطعاتي که تا حدي در ايران قابل بازيافت هستند در بازار قطعات دست دوم رايانه خريداري مي‌شوند.
طلاي ديجيتالي
پاورها و کيس‌ها از جمله قطعاتي هستند که بخشي از آن‌ها قابل بازيافت است. البته بازيافتي که در ايران انجام مي‌شوند اصلا شبيه به نوع جهاني آن نيست. به عنوان مثال در قطعاتي مثل پاورها فقط بخش آلومينيومي‌پاور جدا شده و به خريداران کيلويي آلومينيوم و ضايعاتي از اين دست فروخته مي‌شود. در کيس‌ها هم همين روش اعمال مي‌شود يعني ورق‌هاي آهني کيس جدا شده و بعد کيلويي به فروش مي‌روند.
البته گفته مي‌شود که بازار خريد و فروش لوازم دست دوم در حال حاضر از رونق گذشته برخوردار نيست. مهمترين دليل اين مساله نيز تفاوت بسيار پايين قيمت اجناس نو با دست دوم است. بر همين اساس خيلي از قطعاتي که در گذشته از کاربران خريداري مي‌شد ديگر اين روزها جايي در بازار لوازم دست دوم ندارند.
شکري در اين باره مي‌گويد: در حال حاضر فقط قطعاتي مانند رم SD و يا سي پي يو‌هاي پنتيوم 3 خريداري مي‌شود ولي قطعاتي که ديگر با مادربردهاي فعلي سازگار نيستند ديگر جايگاهي ندارند.
البته بحث خريد و فروش لوازم دست دوم فقط منحصر به قطعات خرد کامپيوتر نيست. مانيتورها، کيبوردها، ماوس‌ها و پرينترها نيز از اين قاعده استثنا نيستند.
به عنوان مثال در بخش مانيتورها، امروزه فقط مانيتورهاي بالاي 15 اينچ رنگي در بين کالاهاي دست‌دوم خريداري مي‌شود. مانيتورهاي خرابي که قابل تعمير نيستند و يا مانيتورهاي سياه و سفيد، پرينترهايي که ديگر کارتريج آنها در بازار وجود ندارند و يا کيبوردهايي که ديگر ارزشي براي تعمير کردن ندارند و يا حتي اجرت تعمير آنها از قيمت دستگاه نو نيز بالاتر است محکوم به زندگي در سطل آشغال هستند.
به گفته تعميرکاران لوازم رايانه‌اي بازار پايتخت، سالانه بيش از يک تن قطعات ديجيتالي از اين مرکز دور ريخته مي‌شود. در اين بين برخي از قطعات هستند که قابل بازيافتند اما به دليل آنکه شرکتي در اين زمينه در کشور فعال نيست اين قطعات دور ريخته مي‌شوند.
پيچ، سيم‌هاي روکش دار، کيبوردها و بخش پلاستيکي کيس‌ها قطعاتي هستند که به راحتي قابل بازيافتند. بسياري از سيم و کابل‌هايي که در لابلاي قطعات مستهلک به سطل آشغال انداخته مي‌شوند متشکل از فلز مس هستند. از سويي ديگر بخشي از قطعات مادربردها و سي پي‌يو‌ها نيز از فلزهاي گران‌بهايي همچون طلا تشکيل شده است. در نتيجه در حجم بالا بازيافت همين کابل‌ها و قطعات داخلي مي‌تواند سود قابل توجهي داشته باشد. در قطعات ديگري نيز مانند کيبورد و بخش رويي کيس‌ها که از پلاستيک ساخته شده‌اند به کار‌گيري فرآيند بازيافت مي‌تواند نقش بسزايي در صرفه جويي داشته باشد و از سويي ديگر مي‌تواند بخش قابل توجهي از قيمت نهايي محصولات را کاهش دهد.
کدام سطل آشغال؟
در بسياري از کشورها شرکت‌هايي وجود دارند که به بازيافت محصولات ديجيتالي مي‌پردازند. به عنوان مثال در ژاپن قانوني وجود دارد با نام ترغيب مصرف بهينه از منابع که از آن به عنوان قانون ترغيب بازيافت ياد مي‌شود. ژاپن به عنوان يکي از ثروتمندترين کشورهاي جهان بخش قابل توجهي از دور ريزها و وسايل الکترونيکي و کامپيوتري را به طور جدي و با همکاري باورنکردني مردم اين کشور بازيافت مي‌کند.
اهميت اين بازيافت دراين است كه برآورد شده در حدود 51‌درصد از خانواده‌هاي ژاپني کامپيوتر شخصي دارند يعني در کل 24ميليون کامپيوتر خانگي، که با احتساب مراکز اداري، تجاري و آموزشي رقم سرسام آوري را تشکيل مي‌دهد، و با نوع آوري‌هاي پياپي مي‌بايستي که رقم بالايي از آنها راهي زباله داني‌ها شده و يکي از معضلات دفع زباله شوند.
اما در يک برنامه‌ريزي صحيح و ابتکاري، بر اساس قانون ترغيب مصرف بهينه از منابع، جهت بازيافت و مصرف مجدد کامپيوترهاي دست دوم، تسهيلاتي نظير افزايش حمايت مالي شهريه سالمندي، و يا تخفيف در خريد مدل جديدتر، مردم را ترغيب به کمک به برنامه‌هاي دولت مي‌کند. جداسازي دقيق زباله‌ها، برگزاري بازارهاي دست‌دوم فروشي، پرداخت وجهي توسط مردم به شهرداري‌ها در قبال بازيافت بعضي از لوازم و وسايل غير قابل سوزاندن نظير وسايل الکترونيکي، همه حاکي از روحيه حمايت از طرح بازيافت و استفاده بهينه از منابع موجود توسط ژاپني‌هاست.
برخي از شرکت‌هاي کامپيوتري نيز در اين کشور دست به ابداعات جالبي زده‌اند. به عنوان مثال شرکت «اچ پي» در بخش فروش نوت بوک‌هاي خود مبلغي را به عنوان بازيافت کامپيوتر در صورتحساب کالا از کاربر اخذ مي‌کند.
در برخي ديگر از موارد، بخشي در شهرداري‌ها وجود دارد با عنوان مرکز جمع‌آوري زباله‌هاي بزرگ و برقي. کاربر پس از تماس با اين مرکز و پرداخت وجهي به مغازه‌هاي کامپيوتري، برچسبي به او داده مي‌شود که آن برچسب را به هنگام دور انداختن وسيله برقي به آن چسبانده و با تماس با مرکز فوق وقتي براي گرفتن اين وسيله از درب منزل او گذاشته مي‌شود.
در انگليس نيز وسايل کامپيوتري سالانه 4‌درصد زباله‌هاي اين کشور را تشکيل مي‌دهند. هر ساله حدود يک ميليون تن وسايل کامپيوتري در بريتانيا دور ريخته مي‌شوند.
با توجه به پيشرفت تکنولوژي و استفاده روزافزون از کامپيوتر نرخ رشد اين نوع زباله‌ها سه برابر انواع ديگر است. براي ساختن يک مونيتور، 240 کيلوگرم سوخت، 22 کيلوگرم مواد شيميايي، 1500 ليتر آب، علاوه بر مواد اوليه مورد نياز است.
با توجه به اين امر، با استفاده مجدد از وسايل کامپيوتري مي‌توان تا حد زيادي در مصرف مواد طبيعي صرفه جويي کرد. زباله‌هاي کامپيوتري جزو زباله‌هاي خطرناک به شمار مي‌روند و سال‌ها در طبيعت باقي مي‌مانند و اين نکته موجب آن شده است که بازيافت اين نوع زباله‌ها در سال‌هاي اخير مورد توجه قرار گيرد.
در انگليس شرکتي وجود دارد که کامپيوترهاي قديمي‌را از نقاط مختلف کشور جمع آوري مي‌کند. بخشي از آنها که غير قابل استفاده هستند مورد بازيافت قرار مي‌گيرند و بخشي از آنها که داراي نقص فني هستند تعمير مي‌شوند و با قيمت نازل در اختيار موسسات خيريه و شرکت‌هاي تازه تاسيس قرار مي‌گيرند. حدود پنجاه‌درصد وسايل کامپيوتري دورريز شرکت‌ها قابل استفاده مجدد است.
البته مساله بازيافت وسايل ديجيتالي اين روزها ابعاد تازه‌اي نيز به خود گرفته است. علاوه بر راه‌کارهاي ابداعي توسط شرکت‌هاي مختلف، دانشمندان در حال طراحي وسايلي هستند که در آينده قابل بازيافت باشند. اما متاسفانه در ايران تاکنون نه تنها شرکتي در زمينه بازيافت قطعات کامپيوتري تشکيل نشده است، بلکه شهرداري نيز که متولي اصلي جمع‌آوري زباله‌ها در تمام بخش‌هاي مختلف است تا کنون اقدامي‌در اين زمينه انجام نداده است.
از سويي ديگر امروزه بسياري از توليد کنندگان بزرگ و مطرح در دنيا بعد از چند سال اقدام به فراخوان مدل‌هاي قبلي توليدات كرده داشته تا بتوانند بخشي از قطعات بکار رفته در آن مدل‌ها را پس از تعمير و بازسازي در مدل‌هاي جديد به‌کار گيرند. اما در ايران دو شرکت مطرح در زمينه توليد مانيتور و ال سي دي کامپيوتر يعني ماديران و سامسونگ، حتي حاضر به جمع‌آوري مانيتورهاي از کار افتاده و غير قابل استفاده خود نيز نيستند.
در نتيجه با توجه به افزايش روزافزون استفاده از وسايل ديجيتالي در کشور، دفع زباله‌هاي ديجيتالي در آينده‌اي نه چندان دور مي‌تواند به معضلي اساسي در بخش زيست محيطي در کشورمان تبديل شود. جا دارد مسولان ذيربط زود تر از آنکه اين مساله به بحراني جدي تبديل شود، با استفاده از تجربيات ديگر کشورها، راه کاري اساسي در اين بخش داشته باشند.