بزرگراه فناوري - فناوري اطلاعات و ارتباطات وجه تمايز بنيادين عصر ما با دوران گذشته است. آنچه که امروز تحت عناوين شکاف يا فاصله بين کشورها، مناطق، ملت‌ها، طبقات، اقشار و افراد مطرح است، در تحليل نهايي بيش از هر عامل ديگر با «شکاف ديجيتال» و يا ميزان بهره‌مندي و کاربرد ICT تناسب مستقيم دارد. در يک کلام، دنياي معاصر به جوامع اطلاعاتي، جوامع صنعتي و جوامع سنتي تقسيم شده است. در اين ميان، ميزان توسعه و کاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات در امر آموزش مهم‌ترين شاخص پيشرفت به‌شمار مي‌رود.



امروزه اهميت آموزش و پرورشي که متناسب با نيازهاي فرد و جامعه باشد، بيش از هميشه احساس مي‌شود، زيرا دنيايي که با شبکه‌هاي اطلاعاتي به هم پيوند خورده است، متقاضي نيروي کاري است که بفهمد چگونه از فناوري به‌عنوان ابزاري براي افزايش بهره‌وري و خلاقيت استفاده کند. به اين ترتيب در سرتاسر جهان، دولت‌ها روي راهبردهايي به‌منظور افزايش دسترسي به آموزش با کيفيت بهتر متمرکز شده‌اند.

تصميم‌گيران و سياست‌گذاران نيز در پي يافتن پاسخي براي پرسش‌هاي کليدي و چالش‌انگيزي برآمده‌اند، براي مثال تعريف آموزش و پرورش باکيفيت در اقتصاد جهاني امروز که بر دانش و اطلاعات بنا شده، چيست؟ آيا آموزش و پرورش با دنيايي که شتابان درحال تغيير است، همگام پيش مي‌رود؟ فناوري اطلاعات ظرفيت انجام چه کارهايي را در آموزش و پرورش داراست؟

در کشور ما ايران، فراگيرترين نهادي که به امر آموزش و تربيت نيروي انساني مي‌پردازد، وزارت آموزش و پرورش است که حدود يک‌چهارم جمعيت ايران را تحت پوشش خود قرار داده است.

متناسب با تحولات جديد در عصر اطلاعات، آموزش و پرورش هم بايد تحولاتي را از سر بگذراند تا بتواند جايگاه موثر خود را در رشد و پيشرفت جامعه بيابد.

در اين فضا آموزش و پرورش با سه مسئله اساسي مواجه است: آموزش و پرورش از يک ‌طرف بايد مهارت‌هاي جديد مورد نياز در عصر اطلاعات را به دانش‌آموزان آموزش دهد و از طرف ديگر بايد ابزارها و فناوري جديد را در خدمت آموزش به‌کار گيرد و بالاتر از همه اين موارد بايد به اصلاح فرآيندها و مهندسي مجدد سازمان خود متناسب با عصر اطلاعات بپردازد.

براساس بخشي از مفاد بيانيه اجلاس سران کشورهاي جهان درباره جامعه اطلاعات (WSIS2003) تمام کشورهاي امضاکننده بايد طبق يک برنامه‌زمان‌بندي مشخص توسعه ICT در دبيرستان‌ها را تا سال 2010 و توسعه ICT در ساير مقاطع تحصيلي را تا سال 2015 به پايان برسانند.

اين درحالي است که به گفته کارشناسان، آموزش و پرورش کشور ما با مشکلات عديده‌اي رو به‌رو بوده و توسعه و به‌کارگيري فناوري اطلاعات در آن به‌دليل تمرکزگرايي دشوار است.

اما نکته قابل توجه اين است که عملکرد ضعيف دستگاه‌هاي دولتي در به‌کارگيري ICT يکي از مهم‌ترين دلايل عدم توسعه‌يافتگي در زمينه ICT است. اگر بخواهيم IT را در کشور عملياتي کنيم، بايد اين کار را از آموزش و پرورش آغاز کنيم.

نسل جوان، بهره‌برداران اصلي به‌شمار مي‌روند و آموزش و پرورش نيز بيشترين مخاطب و جمعيت دانش‌آموزي و پرسنلي را داراست. بنابراين طبيعي است که بيشترين نفوذ فرهنگي را داشته باشد.

بر اين اساس، با نفوذ IT در آموزش و پرورش، درصد احتمال افزايش سطح آگاهي و اطلاعات همگاني مردم و به‌کارگيري آنان از فناوري اطلاعات در زندگي روزمره، افزايش خواهد داشت زيرا تقريبا در هر خانواده، يک نفر تحت پوشش آموزش و پرورش هستند.

نسبت يک به 22 تا پايان برنامه چهارم

«حسين نوابخش» مشاور اجرايي طرح فناوري اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش کشور مي‌گويد: اکنون نسبت رايانه به دانش‌آموز در دوره متوسطه يک به 48 است يعني به ازاي هر 48 دانش‌آموز دبيرستاني يک رايانه در مدارس وجود دارد.

اين درحالي است که نسبت مذکور در بسياري از کشورها زير 20 است.

قبل از طرح تکفا، نسبت رايانه به دانش‌آموز، يک به 295 بود که پس از اجراي طرح تکفا اين نسبت در ابتداي برنامه چهارم بهبود پيدا کرده و به ازاي 60 دانش‌آموز دبيرستاني يک رايانه ارتقا يافته بود.

بر اين اساس انتظار مي‌رود چنانچه منابع و امکاناتي که براي تجهيزات مدارس متوسطه نياز است، تامين شود، در پايان برنامه چهارم اين نسبت به يک رايانه به ازاي 22 دانش‌آموز برسد.

در دوره ابتدايي و راهنمايي اين نسبت بسيار بالاتر است و بايد منابع کافي در اختيار قرار بگيرد تا اين نسبت هم به ميانگين معمول خود برسد.

نوابخش بدون اشاره به نسبت مذکور، در مورد پروژه‌هاي اصلي IT در وزارت آموزش و پرورش مي‌افزايد: سه پروژه ايجاد آزمايشگاه‌هاي رايانه در مدارس، توليد مواد درسي براساس وب و روش‌هاي چندرسانه‌اي و مدرسه فردا (هوشمند) از جمله پروژه‌هاي کليدي فناوري اطلاعات در وزارت آموزش و پرورش است.

به گفته مشاور ICT آموزش و پرورش، درحال حاضر استانداردهاي کارگاه و آزمايشگاه‌هاي رايانه تعريف شده و مشخص شده که در سطوح مختلف اين استانداردها شامل چه مسايلي مي‌شود و آزمايشگاه تجهيز به چه دستگاه‌هايي شده و چه مشخصاتي داشته باشد.

اين استانداردها هم‌اکنون به آموزش و پرورش کشور ابلاغ شده و با اعتباراتي که وجود دارد، اين آزمايشگاه‌ها راه‌اندازي مي‌شود.

تجهيز مدارس به رايانه، يک پروژه مستمر

پروژه تجهيز مدارس به رايانه که يک طرح مستمر است، سال سوم اجراي خود را مي‌گذراند.

خريد دستگاه‌هاي کامپيوتري مستعمل از سازمان‌هاي ديگر، يک پروژه پيشنهادي است که کامپيوترها را از سازمان‌هايي که آن‌ها را مورد استفاده قرار نمي‌دهد، به آموزش و پرورش بدهند و سپس اين دستگاه‌ها ارتقا پيدا کرده و مورد استفاده قرار گيرد.

رايانه‌هاي مستعمل، راه‌حل بد

اما نوابخش در اين مورد مي‌گويد: در بحث‌هاي کارشناسي که انجام شده، اين پيشنهاد هنوز به‌عنوان يک راه‌حل کارشناسي شده مورد تاييد نيست و به‌همين سبب تاکنون رايانه‌هاي دست ‌دوم سازمان‌هاي ديگر در پروژه تجهيز مدارس به رايانه مورد استفاده قرار نگرفته است.

درحال حاضر مدارس داراي منابع محدودي هستند، بنابراين بايد تجهيزاتي در اختيار مدارس قرار گيرد که اين منابع محدود صرف تعمير و به‌روزآوري رايانه‌هاي مستعمل نشود.

به گفته مشاور اجرايي طرح فناوري اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش، اگر اين طرح پيشنهادي توسط مسؤولان امر مورد تاييد قرار گرفته و کارشناسي شود، رايانه‌هاي مستعمل مورد استفاده قرار خواهد گرفت اما آموزش و پرورش در پروژه تجهيز، خريد رايانه‌هاي دست اول را تعريف کرده است.

اين درحالي است که اکنون تقاضاي بسياري از مدارس دوره‌هاي راهنمايي و ابتدايي براي تجهيز مدارس به رايانه داريم، اين درخواست به مدارس دوره‌هاي پايين‌تر براي کيفيت‌بخشي آموزش‌هاي خود تعميم يافته است.

ناتواني در پاسخ‌گويي به نيازهاي سخت‌افزاري

اما منابع محدودي که در اختيار آموزش و پرورش است، پاسخ‌گوي تمامي تقاضاها نيست، هنوز تعداد بسياري از مدارس متوسطه در کشور وجود دارد که به تجهيزات رايانه‌اي مجهز نشده‌اند.

مشاور اجرايي طرح فناوري اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش اظهار داشت: در تجهيز مدارس به رايانه، قيد شهر وجود نداشته و رايانه‌ها به شکل متعادل در استان‌هاي کشور درحال توزيع است.

براساس اين گزارش، کارشناسان دوره آموزش متوسطه، کار بررسي توزيع رايانه‌ها را انجام مي‌دهند و به مسؤولان پروژه اعلام مي‌کنند که تجهيز مدارس به رايانه در کدام استان‌ها کمتر باشد.

نوابخش در مورد هزينه اين پروژه گفت: هزينه مورد نياز تابع نرخ روز بوده و قيمت تجهيزات روز به‌روز درحال تغيير است.

وي تاکيد کرد: اين موضوع مهم است که آموزش و پرورش و مدارس هزينه‌هاي ديگري هم دارند، مدرسه‌اي که هزينه‌هاي مهم‌تر از تجهيزات IT، نظير هزينه تجهيزات آموزشي دارد، نمي‌تواند بودجه خود را صرف IT کند.

نوابخش تصريح مي‌کند: نمي‌توان اين‌گونه عمل کرد که مدرسه‌اي تجهيزات فناوري اطلاعات داشته باشد، اما مدرسه‌اي ديگر از نيازهاي اوليه و ابتدايي محروم باشد، بنابراين در چارچوب اعتباراتي که به آموزش و پرورش داده مي‌شود، پروژه تجهيز مدارس به رايانه، تعريف مي‌شود.

تجهيز شامل رايانه، چاپگر و اسکنر است و در فاز اول تجهيز، به مدارس پنج دستگاه رايانه داده شد اما اين تعداد براي ايجاد آزمايشگاه‌هاي رايانه‌اي به 15 دستگاه ارتقا يافت. در واقع فقط در سال اول، تجهيز با پنج رايانه براي هر مدرسه انجام شد.

50 درصد دبيرستان‌ها مجهز به رايانه

حدود 15 هزار دبيرستان در کشور وجود دارد که هم‌اکنون قريب به 50 درصد آن مجهز به رايانه شده‌اند، اين درحالي است که همچنان تعداد زيادي از دبيرستان‌ها اصولا به رايانه مجهز نشده‌اند و چنانچه منابع مورد نياز تامين شود، کار تجهيز ساير دبيرستان‌ها نيز آغاز خواهد شد.

در راستاي طرح توسعه و کاربري فناوري اطلاعات و ارتباطات (تکفا) در وزارت آموزش و پرورش پروژه تجهيز مدارس کشور به آزمايشگاه‌هاي رايانه از جمله برنامه‌هاي مهمي بود که در دستور کار قرار گرفت.

اين طرح از مهرماه سال 81 آغاز شد و از آن‌جايي که ايجاد و تجهيز کارگاه‌هاي مذکور در همه مدارس و در همه مقاطع تحصيلي به يکباره ممکن نبود، مقرر شد در فاز اول دبيرستان‌ها و در مراحل بعدي مدارس راهنمايي و ابتدايي تجهيز شوند.

از ديگر برنامه‌هاي اصلي پروژه توسعه و به‌کارگيري IT در آموزش و پرورش، توليد مواد درسي براساس وب و روش‌هاي چندرسانه‌اي و ايجاد يک شبکه غني از محتوا براي مخاطبان مختلف آموزش و پرورش است که توسط دفتر فناوري آموزش اجرا مي‌شود.

اين بخش از محتواي شبکه به توليد کتب الکترونيکي و ارايه کليپ‌هاي صوتي و ويدئويي، انيميشن و غيره مي‌پردازد که براساس مفاهيم يادگيري کتب درسي به جهت تسهيل ياددهي و يادگيري تدوين شده‌اند.

درحال حاضر نرم‌افزارهاي آموزشي در وزارت آموزش و پرورش به دو صورت تهيه مي‌شود: يک ‌سري از نرم‌افزارها مبتني بر وب و آنلاين هستند اما برخي ديگر از نرم‌افزارها روي CD ارايه مي‌شوند که در آزمايشگاه‌هايي که به اينترنت متصل نيستند، توسط معلم مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

به گفته نوابخش، آموزش و پرورش در توليد نرم‌افزارهاي آموزشي تلاش خوبي داشته که در مقاطع مختلف نرم‌افزارهاي متنوعي توليد شده و در اختيار مدارس قرار گرفته است.

اما به‌دليل اينکه دو پروژه تجهيز مدارس به رايانه و توليد مواد درسي براساس وب و روش‌هاي چندرسانه‌اي مکمل يکديگر هستند، مدارسي که به رايانه تجهيز شده، تحت پوشش پروژه توليد مواد درسي براساس وب نيز قرار مي‌گيرند.

برخي از نرم‌افزارهاي مبتني بر وب در شبکه رشد قرار داده شده است و مدارسي که به اين شبکه متصل هستند، مي‌توانند از آن‌ها استفاده کنند.

اين نرم‌افزارها در اختيار دانش‌آموز نيز قرار مي‌گيرد و در واقع کمک‌آموزشي است و در کنار کتاب مورد استفاده قرار مي‌گيرد اما با اين حال نقش معلم حتمي و ضروري است، اگرچه اين نرم‌افزارها در منزل مي‌تواند مورد استفاده قرار گيرد اما زماني کاربرد دارد که معلم به‌عنوان راهنما در آزمايشگاه و کلاس درس بتواند همراه دانش‌آموز و نرم‌افزار باشد.

نحوه تامين و تدوين نرم‌افزارها

اما آموزش و پرورش عمدتا نرم‌افزارهاي خود را از طريق برون‌سپاري تامين مي‌کند. نوابخش در اين مورد مي‌گويد: توليدکنندگان محتوا معمولا از طريق فراخواني که توسط آموزش و پرورش در جرايد منعکس مي‌شود، شناسايي مي‌شوند که امسال نيز اين فراخوان انجام شده است. اين نرم‌افزارها که توسط شرکت‌ها و مراکز توليدکننده محتوا و گاهي با مشارکت دانش‌آموز و معلم بوده، مبتني بر استانداردهاي کارشناسي شده است که از قبل به توليدکننده اعلام مي‌شود.

اين نرم‌افزارها توسط تيم‌هاي تخصصي و کارشناسي ارزيابي شده و دسته‌بندي مي‌شوند و نرم‌افزارهاي مطلوب براي مدرسه و دانش‌آموز خريداري شده و بين مدارس توزيع مي‌شوند.

نرم‌افزارهاي آموزشي از لحاظ مهندسي نرم‌افزارها، توليد محتوا و آموزشي بودن بايد براساس استانداردهاي اعلام شده باشد.

پروژه مدرسه هوشمند

نوابخش در خصوص ناظر بر پروژه‌هاي IT آموزش و پرورش مي‌گويد: ما خود عملکرد پروژه‌هاي IT در آموزش و پرورش را ارزيابي مي‌کنيم اما دانشگاه صنعتي شريف ناظر بر پروژه‌هاي وزارتخانه است.

پروژه مهم ديگر وزارت آموزش و پرورش مدرسه هوشمند يا فرداست که يک مدرسه فيزيکي است و فرآيندهاي اداري و آموزشي آن مبتني بر فناوري رايانه و شبکه بوده و محتواي اکثر دروس آن الکترونيکي است. کار ارزشيابي و نظارت ماهانه نيز به‌صورت هوشمند انجام مي‌شود.

در اين مدرسه نرم‌افزارهاي آموزشي، ديدگاه معلمان نسبت به فناوري اطلاعات و مهارت آن‌ها و تمايل دانش‌آموزان به استفاده از IT نسبت به مدارسي که تنها به رايانه تجهيز شده‌اند، بيشتر است.

مدرسه فردا، يک پروژه آزمايشي
در اين طرح سه دبيرستان در شهر تهران تحت پوشش قرار گرفته که با نظارت و تحت مديريت آموزش و پرورش شهر تهران اين پروژه به‌صورت آزمايشي درحال انجام است.

نوابخش در اين مورد مي‌گويد: اگر فاز مطالعاتي اين پروژه پايان يابد، مي‌تواند نتايج مثبتي به ساير مدارس منتقل کند. همچنين سيستم‌هاي مديريتي و اجرايي مدرسه فردا کاملا هوشمند بوده و نظام ارز‌شيابي و آموزشي آن الکترونيکي است.

مشاور اجرايي طرح فناوري اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش کشور مي‌گويد: هم‌اکنون مطالعات پروژه مدرسه فردا، انجام شده و تيم مسؤول کار بررسي آن را برعهده گرفته است. فرآيند ياددهي و يادگيري يکي از اهداف اصلي آموزش و پرورش است و استفاده از IT به‌منظور بهبود اين فرآيند يکي از نيازهاي ضروري آموزش و پرورش به‌شمار مي‌رود.

مدرسه هوشمند در حقيقت به‌صورت يک مجموعه کاملا الکترونيکي و با هدف ايجاد يک محيط کارآمد براي ياددهي و يادگيري طراحي شده است، اين مدارس راه‌حلي براي توسعه آموزش الکترونيکي و ايجاد يک بستر عادلانه براي بروز و شکوفايي استعدادها هستند.

توسعه IT در گرو تجهيزات نيست

به گفته نوابخش، اتفاقي که در خصوص IT در آموزش و پرورش بايد بيفتد، در گرو منابع و تجهيزات نيست، بلکه موضوع فرهنگي و ديدگاهي است که نسبت به اين فناوري وجود دارد.

وي ادامه مي‌دهد: از مهم‌ترين اقداماتي که در زمينه فناوري اطلاعات بايد انجام شود تغيير روش تدريس است، به‌عنوان مثال برگزاري جشنواره‌هاي مبتني بر IT از آن جمله است. برگزاري اين جشنواره‌ها الگوهاي مناسبي از تدريس مبتني بر IT را در بين معلمان اشاعه مي‌دهد.

سال گذشته در دروس شيمي و جغرافي جشنواره روش تدريس مبتني بر IT برگزار شد و معلماني که با استفاده از IT طرح‌هايي در دست داشتند، در مسابقه شرکت کرده و معلماني هم که در اين زمينه فعاليت داشتند تشويق شدند.

در سال جاري نيز جشنواره روش‌هاي تدريس مبتني بر IT در استان مازندران برگزار مي‌شود.

ترغيب معلمان و دانش‌آموزان به توليد محتوا

اما مشاور اجرايي طرح فناوري اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش مي‌گويد: از کارهايي که در سال جاري در خصوص توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش انجام شده، مي‌توان به برگزاري جشنواره توليد محتوا توسط دانش‌آموز و معلم که دو ماه پيش در تهران برگزار شد اشاره کرد.

اين جشنواره دانش‌آموزان و معلمان را ترغيب مي‌کند که خود اقدام به توليد محتوا کرده و کار خود را به نمايش بگذارند.

کارهايي که در اين جشنواره ارايه شد نشان‌دهنده توان و علاقه دانش‌آموزان و معلمان است به‌ويژه دانش‌آموزاني که در اين حوزه فعال هستند. به‌دليل اينکه جشنواره مربوطه نتايج خوبي دربر داشت، قرار است به‌طور مستمر برگزار شود.

يکي ديگر از اقدامات آموزش و پرورش در خصوص توسعه IT، برگزاري مسابقات روبوکاپ دانش‌‌آموزي بود که سال گذشته در تهران برگزار شد.

در سال جاري نيز با همکاري معاونت متوسطه نظري و مهارتي، در 12 استان ديگر نيز اين مسابقات برگزار مي‌شود که در هر استان يک تيم به مسابقات کشوري راه مي‌يابد و در پايان دو تيم انتخاب خواهند شد.

از ديگر اقدامات آموزش و پرورش در راستاي توسعه IT در بين دانش‌آموزان و معلمان، جشنواره وبلاگ‌نويسي است که با هماهنگي سازمان آموزش و پرورش خراسان رضوي امسال برگزار مي‌شود.

نوابخش در مورد پروژه مدرسه فردا مي‌گويد: اکنون نمي‌توان از پروژه مدرسه فردا نتيجه‌گيري کرد زيرا خروجي‌هاي اين پروژه هنوز روشن نيست و حداقل يک ‌سال تحصيلي ديگر نيز پايلوت آن ادامه خواهد يافت.

در اين پروژه تنها دانش‌آموزان سال دوم دبيرستان تحت پوشش بوده و همراه با معلمان آموزش ديده‌اند و تجهيزات مورد نياز نيز در اين مدارس فراهم شده است.

وي در مورد وضعيت ديتاسنتر آموزش و پرورش اظهار بي‌اطلاعي کرده و افزود: از هزينه پروژه‌هاي آموزش و پرورش اطلاعي ندارم البته در پايان هر پروژه، ميزان بودجه صرف شده براي آن اعلام مي‌شود.