نياکان مجلسي
جد پدريِ علامه مجلسي، ملا محمد مقصود علي اصفهاني، نخستين فرد از اين خاندان است که به «مجلسي» شهرت يافت و اين شهرت پس از آن بر فرزندانش اطلاق شد. بهبهاني در مرآت الاحوال جهان نما (و به پيروي از او محدث نوري در فيض قدسي) نوشته است که وي مردي صاحب کمال و با ورع بوده و در گرمي بخشيدن به مجلس ثاني نداشته «و تخلص به مجلسي ميفرموده است و لهذا اين سلسله به مجلسي مشهور شدهاند».
جد مادريِ پدر مجلسي، کمال الدين درويش محمد نطنزي از شاگردان شهيد ثاني و محقق کرکي، و يکي از چهار دانشمند جبل عاملي بود که در آغاز عهد صفوي به ايران مهاجرت کرد. او مردي زاهدپيشه بود و بيشترين همت خود را صرف گستردن احاديث شيعه کرد، تا جايي که درباره او گفتهاند: او اولين کسي است که احاديث شيعه اماميه را نشر داد.
نويسنده رياض العلماء ميگويد: حافظ ابو نُعَيم اصفهاني، مولف حلية الاولياء، از نياکان مجلسي بوده و به اعتقاد مجلسي مذهب تشيع داشته است.
پدر مجلسي
پدر ارجمند علامه محمدباقر مجلسي، ملا محمدتقي مجلسي، مشهور به مجلسي اول است. او از مشاهير علماي اصفهان در روزگار صفوي بود که در سالهاي نخستين قرن يازدهم زاده شد. محمدتقي مجلسي، آثار ارجمند بسياري از خود بر جاي گذاشت که کتابهاي روضة المتقين و لوامع صاحبقراني از جمله آنهاست. اين دو کتاب شرح عربي و فارسي بر کتاب شريف مَنْ لا يَحْضرُهُ الفَقِيه ميباشد. وي شاگردان بسياري چون آقا حسين خوانساري و ملا صالح مازندراني را پرورد و در نهايت خود به سال 1070 ق در اصفهان درگذشت.
مجلسي در يک نگاه
ملا محمدباقر مجلسي فرزند ملا محمدتقي مجلسي، در سال 1037 ق در اصفهانزاده شد و در سال 1110 ق، در همان شهر چشم از جهان فرو بست.
او به «مجلسي دوم» و پدر بزرگوارش به «مجلسي اول» مشهور است و هر دو در شمار دانشمندان بزرگ شيعه ميباشند. علامه مجلسي از بزرگترين عالمان شيعه است که خدمات گوناگون و فراواني به جهان اسلام و مذهب تشيع کرده است. از جمله خدمات فرهنگي و ديني او تأليف کتابهاي بسياري در موضوعات مختلف ديني به دو زبان فارسي و عربي است. امّا در ميان آثار گران سنگ ايشان، مجموعه عظيم بحارالانوار که به حق دايرة المعارف بزرگ شيعه است ـ بيش از ديگر آثار وي موجب شهرت او شده است.
گفتار شيخ حر عاملي درباره علامه مجلسي
علامه مجلسي در شاخههاي گوناگون علوم و معارف، به ويژه در دانشهاي ديني، آگاهي و تبحر داشت. محمد بن حسن حرّ عاملي، صاحب کتاب شريف وسائل الشيعه، در اجازهنامهاي که براي علامه مجلسي نوشته، آورده است: «او تمام همت خود را مصروف آموختن دانش حديث و فقه، و بلکه همه شاخههاي معارف، کرده و تمام نيروي عميق فکري و انديشه وقّادش را در به دست آوردن همه کمالات به کار گرفته است». فيض کاشاني رحمهالله نيز در اجازه نامهاش به علامه آورده است که «او جامع علوم عقلي و نقلي است».
روح علمي
پژوهش در آثار علمي علامه مجلسي و به ويژه بحارالانوار، پرده از اين حقيقت بر ميدارد که علامه پيش از آنکه در پايه و مايه علمي خويش، مديون استاد ديدن و شرکت در حلقات درسي بزرگان باشد، وامدار روح جستوجوگر و پژوهنده خود بود. هرچند او استادان فاضلِ بسياري ـ از جمله مرحوم پدرش ـ داشته، ولي اهتمام به مطالعه و پژوهش و گفت و گوي علمي و آگاهي از آخرين تحقيقات معاصران و مذاکره با علماي زمان در حل مشکلات حديثي و ياري دادن و ياري جستن از همگنان در سلوک علمي، از او شخصيت علمي همه جانبهاي ساخته بود و انصافا اگر اين گستردگي دانستهها و روح تتبّع و کاوش و پژوهش و اهتمام خستگيناپذير او در فراگيري دانش نبود، از عهده تدوين و تاليف بزرگترين دايرةالمعارف حديثي شيعه يعني بحارالانوار بر نميآمد.
دانش مرد خستگيناپذير
علامه مجلسي از جمله دانشمنداني است که با تدوين و تحقيق و تأليف انس هميشگي داشت و هرگز شعله همت او در دانش اندوزي به خاموش نميگراييد. آن بزرگوار تمام مدت عمر مبارک خود را صرف فعاليتهاي علمي نظير تربيت شاگردان و آموختن علوم اهل بيت به آنان، و تأليف و تحقيق گذراند و حتي در خلال سفر حج يا سفرهايش به مشهدالرضا و عتبات مقدس عراق، برنامههاي علمي خود را ترک نميکرد و در دو دهه فرجامينِ عمرِ شريفش که متولي برخي از مناصب رسميِ ديني و حکومتي بود، فعاليتهاي پژوهش و علمي خود را ادامه ميداد.
جايگاه مجلسي در نزد عالمان دين
بسياري از اهل تدين از مجلسي با عنوان بزرگترين احياگر حديث شيعه و از مروّجان موفق و کم مانند اماميه ياد ميکنند. تعبيراتي چون يگانه روزگار، کاونده درياهاي حقايق الهي، روشن کننده مسائل پيچيده شريعت، جامع نيکيها و فضيلتها، عالم رباني، خدمتگزار اخبار امامان، خاتم المحدثين، جامع معقول و منقول، کشّاف حقايق ظاهري و باطني قرآن، و سرآمد گذشتگان و آيندگان، که در نوشتههاي دانشمنداني چون اردبيلي، شيخ حر عاملي، يوسف بحراني و سيد بحرالعلوم آمده، نشان از پايگاه بلند او در نزد دانشمندان علوم ديني دارد.
استادان و سلوک علمي مجلسي
از قرائن چنين بر ميآيد که مجلسي از ذکاوت و هوش فراوان بهرهمند بوده و به مطالعه و تحصيل شيفتگي بسيار داشته است. او در اجازه نامهاي که به يکي از علماي بحرين نوشته، يکي از مشايخش را شيخ عبدالله بن جعفر عاملي، پسر عمه پدرش، نام برده و تصريح کرده است که در دوران کودکي از اين شخص اجازهنامه دريافت داشته است. مولف رياض العلماء که از شاگردان و همکاران وي در تدوين بحارالانوار بوده است مينويسد که وي دانشهاي عقلي را نزد آقا حسين خوانساري و دانشهاي نقلي را نزد پدرش فرا گرفت.
اجازات
علامه مجلسي از افراد بسيار اجازه روايت کتاب و حديث گرفته بود که برخي از ايشان از مشايخ معاصر پدرش و برخي ديگر از معاصران خود او بودهاند. از اين شمار ميتوان ملا محسن فيض کاشاني (م 1091)، ملا صالح مازندراني (م 1080)، شيخ حُر عاملي (م 1096)، و ملا صالح طاهر قمي (1098) را نام برد.
گفتار مجلسي درباره سلوک علمي خويش
علامه مجلسي رحمهالله در پيشدرآمد بحارالانوار، مراحل تکامل درسي و سلوک علمي خود را اينگونه گزارش ميکند: «من در ابتداي جواني به فراگيري همهگونههاي دانش عشق ميورزيدم و شيفته به دست آوردنِ ميوههاي درخت دانش بودم و به فضل خدا به بوستانهاي علم راه يافتم و بر دانشهاي درست و نادرست وقوف پيدا کردم، تا آنکه آستيني پربار از ميوههاي گوناگون و دامني پر از گلهاي رنگارنگ فراهم ساختم. از هر آبشخوري جرعهاي سيراب کننده نوشيدم و از هر خرمني خوشهاي بينياز کننده بر گرفتم. آنگاه به نتايج و غايات اين دانشها انديشيدم... و سر انجام به فضل و الهام خدا دانستم که زلال دانش اگر از چشمهسار پاک وحي به دست نيايد، سيراب نميکند و حکمتي که برخاسته از دين نباشد، گوارا نيست».
مجلسي، نويسنده پرکار
محمدباقر مجلسي نويسندهاي پرکار بود. بسياري از نگاشتههاي او با توجه به مشاغل اجتماعي و رسمي و نيز با در نظر گرفتن بنيه ضعيف جسماني وي اعجابانگيز است. ميرمحمدحسين خاتون آبادي در رسالهاي که «در بيان عدد تأليفات و تأليفهاي فاضل کامل علامه، رئيس العلماء و المحدثين،... مولانا محمدباقر مجلسي» تاليف کرد، تأليفهاي عربي او را ده کتاب و نگاشتههاي فارسي او را 49 کتاب دانسته است. او پس از جمع کردن کل سطرهاي آثار مکتوب مجلسي و تقسيم آن بر دوران عمر او (به جز دوران پيش از بلوغ) نتيجه گرفته است که او در هر روز 67 سطر (يا به تقريب 33 صفحه سيصد کلمهاي) مينوشته است. بي شک با در نظر گرفتن ايامِ بيماري و سفر و تدريس، اين مقدار، رقم کمي نيست و براي بيشتر نويسندگان حرفهاي دشوار است.
مواد و موضوعات آثار مجلسي
ماده اصلي کتابهاي علامه مجلسي حديث، و موضوع آنهاکلام، فقه، اخلاق و تاريخ است. او با تمام همت به احياي آثار از ياد رفته حديثي پرداخت و شرح و معرفي و گسترش معارف اهل بيت عليهالسلام را وجهه همت خويش ساخت و در اخذ معارف فقط به منابع حديثياتکا کرد. اگر از بحارالانوار ـ که دايره المعارف حديثي شيعه است ـ بگذريم، موضوع برخي از ديگر تأليفات او در شرح حديث ميباشد. کتابهاي ارزشمندي چون مرآةالعقول، شرح اربعين، مَلاذ الاخبار و عين الحيوة از اين قبيل است.
مرآة العقول
مرآة العقول علامه مجلسي بر کتابهاي کافي و تهذيب شرح نوشته است. شرح مجلسي بر کتاب کافي، مرآة العقول نام دارد. او در اين کتاب، پس از بحث درباره سند حديث و ردهبندي آن بر اساس تقسيمبندي متأخران، به شرح معناي حديث ميپردازد و نکات دقيق آن را باز ميگويد. مولف در ابتداي کتاب توضيح ميدهد که در درازناي زمان، به مناسبتِ مذاکرات علمي با شاگردان و طالبان علوم ديني، حواشيِ فراواني بر کتابهاي حديثي نگاشته است. نگراني نسبت به از بين رفتن يا فراموش شدن آنها در گذر زمان او را واداشته که اين يادداشتها را يک جا جمع کند و براي تحقق اين نيت از کتاب کافي آغاز کرده است. اين کتاب به صورت سنگي در چهار جلد و به صورت حروفي در 26 جلد چاپ شده است.
شرح اربعين
کتاب شريفِ شرح اربعين حاصل مذاکراتِ علميِ علامه مجلسي در سفر به مشهد رضوي در سال 1089 ق است. در اين سفر جويندگان فضل و دانش از او درخواست کردند تا برايشان مجلس شرح و بحث احاديث ترتيب دهد و شماري از اخبار پيچيده را تفسير، و نکتههاي فقهي و اعتقادي و جز آن را توضيح دهد. سپس اظهار تمايل کردند که آن مذاکرات را براي آنها به نگارش درآورد. مجلسي با آنکه در حال سفر بود و بسياري از مآخذ را در اختيار نداشت، به تدوين مباحث و شرح احاديث پرداخت و اين اقدام را به فال نيک گرفت و آرزوي ديرين خود را محقق ساخت. آن آرزو اين بود که چهل حديث از احاديثي را که مردم در کارهاي ديني خود به آن نيازمندند، در مجموعهاي تدوين کند و چنين بود که شرح اربعين فراهم آمد .
مَلاذ الاخبار في فهمِ تهذيب الاخبار
کتاب مَلاذ الاخبار في فهم تهذيب الاخبار شرحي است بر کتاب شريف تهذيب الاحکام که علامه مجلسي آن را به خواهش فرزندش محمدصادق تاليف کرده است.
در اين کتاب نيز به مانند شرح کافي ابتدا به بررسي سند حديث ميپردازد و سپس متن حديث را از ديدگاه فقهي ميکاود و از حواشي پدرش و ديگران بهره ميگيرد. کار فقهي مجلسي را در اين کتاب نميتوان هم رديف پژوهشهاي گرانسنگ علمي و فقهي او در مرآةالعقول و شرح اربعين و بحارالانوار دانست. سبب اين امر را خود در مقدمه چنين گفته است: «اين کتاب به سبب اشتغالات بسيار و پراکندگي احوال، آنگونه که ميخواستم ترتيب و به همپيوستگي نيافت... امّا نبايد به دليل عدم تحقق کامل يک خواسته، تحقق ناقص آن را نيز وا نهاد».
عين الحيوة
از جمله آثار فارسي علامه مجلسي کتاب عين الحيوة است که در شرح وصيت رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلم به ابوذر غفاري نگاشته شده است. اصل اين وصيت در مکارم الاخلاق شيخ طوسي موجود است و به تعبير مجلسي «هر مضموني از آن در اخبارِ بسيار وارد است». موضوع اصلي عين الحيوة مواعظ و زهد است، اما مولف دانشور آن، به مناسبتِ شرح فقرات حديث، امهات مباحث اعتقادي، عبادي و اخلاقي را توضيح داده است. يکي از فصلهاي مهم اين کتاب، ترجمه کامل داستان بلوهر و يوذاسف، درباره «مذمت دنيا» است.
آثار فارسي مجلسي
از جمله آثار فارسي مجلسي کتاب شريف حيات القلوب ميباشد که آن را در تاريخ زندگي پيامبران سلف، پيامبر اسلام و امامان شيعه تاليف کرده است. اين اثر در فاصله سالهاي 1085 تا 1087 ق نگاشته شده است. مجلسي کتاب فارسي ديگري نيز به نام جلاء العيون در زندگاني امامان شيعه به سال 1089 ق تأليف کرد. حق اليقين کتابي است در عقايد که بنا به نوشتههاي خاتونآبادي، آخرين کار تأليفي مجلسي بوده و آن را در شعبان 1109 ق به پايان برده است. مجلسي در آداب و سنن و ادعيه و زيارات نيز چند کتاب فارسي نوشت که از جمله آنهاست حلية المتّقين، زاد المعاد و تحفة الزائر، مقباس المصابيح و مفاتيح الغيب.
گزيدهها و برگردان آثار مجلسي به زبانهاي ديگر
آثار علامه مجلسي از همان زمان تأليف با اقبال فراوان روبهرو شد و نسخههاي فراوان از آنها به چاپ رسيد و بر جاي ماند. مؤلفان متأخر شماري از آنها را تلخيص کردند و برخي از آنها به زبانهاي عربي و اردو برگردانده شد. از جمله محدث نامور، سيد عبداللّه شُبَّر، دو کتاب جلاء العيون و حق اليقين را به عربي ترجمه کرد؛ سيدمحمدباقر هندي هر دو کتاب را به اردو برگرداند؛ سيد مقبول احمد در سال 1338 ق حلية المتقين را به اردو ترجمه کرد؛ رياض القلوب برگردانِ اردويي حيات القلوب است که محمد واجد علي شاه آن را ترجمه کرده است.
شاگردان مجلسي
علامه مجلسي شاگردان بسياري پرورد. افزون بر توفيقات بسيار، از مواهب بزرگ او اقبال طالبان علوم ديني به درسآموزي نزد وي و حضور در حلقه تدريسش بود. صا حب رياض العلماء شاگردان او را بالغ بر هزار تن، و سيد نعمت اللّه جزايري، شاگرد و همکار مجلسي، شماره شاگردانش را بيش از هزار دانسته است و اين خود از اهتمام دانشمندان آن روزگار در بهره بردن از مجلسي خبر ميدهد. از اجازات متعدد او به افراد مختلف دانسته ميشود که او در شاخههاي گوناگون دانشهاي ديني تدريس ميکرده و حوزه درسي وي از سال 1070 ق تا پايان عمر مجلسي، به مدت چهل سال، مبرّزترين حلقه علمي اصفهان به شمار ميرفته است. او از ميان حاضران در جلسات درسش، کساني را که آمادگي بيشتري داشتند، براي همکاري در فعاليتهاي تأليفي و پژوهشي فرا ميخواند و حتي تسهيلاتي براي آنها فراهم ميساخت. محدث نوري 49 نفر از شاگردان زبده او را معرفي نموده است که از اين شمارند: سيد نعمت اللّه جزايري، سيدمحمدصالح خاتون آبادي، سيدمحمدحسين خاتون آبادي، ملا محمد علي اردبيلي، ملا عبد الله افندي، ميرزا محمد مشهدي و ملا عبد الله بحراني
بحارالانوار
در ميان اثار مجلسي بحارالانوار جايگاهي ويژه دارد و جاودانگي مجلسي بيشتر مرهون همين کار اوست. اگر ادعا کنيم که بحار معرّف تواناييها، گستره و ديدگاههاي علمي مجلسي است، گزاف نگفتهايم. نام کامل کتاب چنين است: بحارالانوار الجامعة لدُرَرِ اخبارِ الائمةِ الاطهار (=درياهاي نور، دربردارنده گوهرهاي احاديث امامانِ پاک). اين جامع بزرگ حديثي، از بزرگترين و نامورترين دانشنامههاي حديثي شيعه است که به لحاظ تنوع مباحث، آن را بايد از مقوله آثار دائرة المعارفي دانست. اين کتاب به سبب ذکر مأخذ روايات، پژوهشهاي گوناگونِ کلامي، تاريخي، فقهي، تفسيري، اخلاقي، حديثي و لغوي مولف، طبقهبندي نسبتا کاملِ موضوعي، شرح و بيان بسياري از روايات، و نيز در بر گرفتنِ شماري از نسخههاي نايابِ کتابهاي مولفانِ پيشين شيعه و با توجه به اعتبار علمي مجلسي، همواره مورد توجه بوده است.
انگيزه تاليف بحارالانوار
مجلسي در مقدمه بحارالانوار فلسفه نگارش بحار را بيان کرده است. نخست آنکه به اعتقاد او دانشِ سودمند تنها از آبشخور «وحي» به دست ميآيد و اين دانش در قرآن و احاديث خاندان پيامبر صلياللهعليهوآلهوسلم نهفته است. دوم آنکه بسياري از نوشتههاي اصحاب اماميه دور از دسترس مانده يا مفقود شده است و جستن و فراهم آوردن آنها در يکجا ضروري است. سوم آنکه نسبت به آينده نيز نگراني وجود دارد و بيم آن ميرود که بار ديگر اين نوشتهها پراکنده و ناپديد شوند.
بحارالانوار از نگاه ديگران
درباره بحارالانوار اظهار نظرهاي موافق و مخالف بسياري شده است. به نظر شيخ حر عاملي موضوعبندي نيکو و نيز شرح مشکلات اخبار از ويژگيهاي بارز اين اثر بزرگ است. محدث نوري بر اين نکته که مجلسي در بحار به شرح و بيان احا ديث، و چه بسا تهذيب و تحقيق درباره آنها پرداخته، توجه داده و گفته است که بسياري از نکات آن در کتابهاي ديگر يافت نميشود. در الذريعه نيز اين ادعا آمده است. از سوي ديگر برخي از علما از جهاتي نسبت به بحارالانوار انتقاد داشتهاند که بيشتر مربوط به دو موضوع است: يکي وجود روايات ضعيف و ديگري وجود برخي از شرحهاي مشکلآفرين که با شتابزدگي فراهم آمده و مانند ديگر شروح حديثي کتاب ژرف و عالمانه نيست. علامه طباطبايي در يکي از حواشي خود بر بحارالانوار فرموده است که مجلسي چون بر مباحث فلسفي احاطه کافي نداشته، در شرح برخي اخبار غامض دچار خطا شده است. برخي نيز گفتهاند که هدف مجلسي از نوشتن بحار، حفظ آثار شيعه و گردآوري آنها در يک مجموعه موضوعي بوده است. در نگاه اين گروه بحار چون کتابخانهاي جامع است که طبعا هرگونه اثري در آن يافت ميشود.
مجلسي و فعاليتهاي اجتماعي
علامه مجلسي عالمي ديني بود که عرصه نشر تعاليم شيعي، ترويج آداب و سنتهاي ديني، باز گفتن ديدگاههاي خود درباره نحلهها و فرقههاي منحرف از دين، سامان دادن يکي از بزرگترين جوامع حديثي شيعه و امر به معروف و نهي از منکر را ميدان فعاليت خود قرار داد. او افزون بر همه اينها برخي مناصب رسمي دين را که بنا بر آموزههاي ديني بر دوش فقيه نهاده شده، در بخش پاياني عمر خود تصدي کرد. اقامه نماز جمعه و شعاير ديني، نهي از منکراتي چون شرابخواري، مبارزه با جريانات افراطي تصوف، و امر کردن پادشاهان به اجراي عدالت در دوران شيخ الاسلامي و...، از جمله فعاليتهاي اجتماعي او به شمار ميرود.
منبع:ماهنامه گلبرگ - 1381 - شماره 32/خ