توافق محمد بن عبدالوهاب با محمد بن سعود براى کشتن مسلمانان

سرانجام پسر عبدالوهاب از «عيينه‏» بيرون رانده شد و به سال‏1160 به شهر «درعيه‏» رفت (همان شهرى که مرکز مسيلمه کذاب‏بود) و در خانه مردى به نام «عبدالله بن سويلم‏» فرود آمد ودر آن موقع حکمران اين سرزمين «محمد بن سعود» (جد آل سعود) از قبيله «عنيزه‏» بود، محمد بن سعود زنى داشت ‏به نام‏«موصى‏» دختر «ابى وحطان‏» از آل کثير که زنى با تدبير و خردمند بود، اين زن از وضع شيخ اطلاع يافت و به محمد، شوهر خود اظهار داشت که اين مرد غنيمتى است که خدا به تو فرستاده، مقدم‏او را گرامى بدار و در بزرگداشت وى کوشا باش و يارى او را غنيمت‏ شمار.
ابن سعود پيشنهاد زن خود را پذيرفت و در خانه عبدالله بن‏سويلم به ديدن شيخ رفت و به عزت و نيکى به او مژده داد، شيخ‏نيز قدرت و تسلط بر همه بلاد نجد را به وى بشارت داد و درباره‏روش پيامبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) و اصحاب آن حضرت در امر به معروف و نهى از منکرو جهاد در راه خدا سخن گفت و همچنين به او يادآور شد که هربدعتى گمراهى است و اين که مردم نجد بدعتهائى بکار مى‏برند، ومرتکب ظلم مى‏شوند و دچار اختلاف و تفرقه هستند.
محمد بن سعود، سخنان شيخ محمد را به مصلحت‏ خود تشخيص داد وآنها را پذيرفت و به وى اطمينان داد که به ياريش برخواهد خاست‏و بامخالفان، جهاد خواهد کرد ولى به دو شرط: يکى آن که وقتى‏ کارها رو به راه شد، شيخ از او جدا نشود و با ديگرى رابطه‏برقرار نکند. دوم اين که مجاز باشد خراجى را که همه‏ساله ازاهل درعيه، دريافت مى‏دارد، بازهم دريافت کند. شيخ شرط اول راپذيرفت و درباره شرط دوم گفت: اميد است‏خداوند فتوحات و غنائم‏بسيارى بيشتر از خراج درعيه نصيب تو گرداند (1) . بدين ترتيب‏محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود در مورد جنگ با مخالفان وامر به معروف و نهى از منکر و اقامه شعائر دين (طبق عقايد خود) با يکديگر بيعت کردند.
بعضى از مستشرقين مثل «فيليپ حتى‏» (2) و «گلدزيهر» (3) وبرخى ديگر گفته‏اند: محمد بن سعود پسر خود عبدالعزيز را دامادشيخ ساخت و اگر اين امر صحيح باشد، موجب رابطه نزديکترى ميان‏آن دو گرديد و اين عهد و پيمان ميان آل سعود و عائله‏عبدالوهاب تا به امروز همچنان استمرار دارد و روابط فاميلى‏نيز همچنان ميان آنها در جريان است (4) .

عثمان بن معمر نخستين قربانى اين توافق

گفتيم که «عثمان بن معمر»، امير عيينه، شيخ را از آن شهربيرون کرد، اما وقتى «محمد بن سعود»، امير درعيه به يارى‏شيخ شتافت و با يکديگر بيعت کردند و کار او بالا گرفت، عثمان‏از کار خود به شدت پشيمان شد و به اين فکر افتاد که شيخ محمدرا دوباره به «عيينه‏» برگرداند و بدين منظور با جمعى ازياران خود، به درعيه رفت و شيخ را به بازگشت‏به عيينه، ترغيب‏کرد، اما شيخ بازگشت‏خود را موکول به اجازه «محمد بن سعود»نمود، محمد هم به هيچ‏وجه به اين امر راضى نشد و عثمان به‏عيينه باز گشت درحالى که سخت پشيمان و بيمناک بود (5) .
طولى نکشيد شيخ محمد حکم کفر عثمان بن معمر را صادر کرد وگفت: «ان عثمان بن معمر مشرک کافر» و دو نفر را مامور کشتن‏او نمود، آن دو نفر در نماز جمعه شرکت کردند و پس از پايان‏نماز او را در محراب مسجد در ماه رجب سال 1163 به قتل‏رساندند، روز بعد محمد بن عبدالوهاب به عيينه آمد و «مشارى‏بن معمر» را که از پيروانش بود، به عنوان حاکم عيينه تعيين‏کرد (6) .
با اين که «عثمان بن معمر» هميشه کمک مردم درعيه بود و باتزويج کردن دخترش با «عبدالعزيز بن محمد» با سعوديها روابطنزديکترى برقرار کرده بود و از اين دختر فرزندى به دنيا آمده‏به نام «سعود» که در عصر او و هابيها به اوج قدرت رسيدند،ولى شيخ اولين کارى که کرد، عثمان را به بهانه اين که کافرشده، به قتل رساند و شخصا به «عيينه‏» رفت و دستور داد قصرآل معمر را با خاک يکسان کردند (7) .
حال نمى‏دانيم چگونه «عثمان بن معمر» حاکم عيينه کافر و مشرک‏شده بود که در روز جمعه در محراب نماز به قتل رسيد؟! در آن‏وقت که شيخ محمد به درعيه آمد و با محمد بن سعود براى کشتن‏مسلمانان توافق کرد مردم درعيه در نهايت تنگدستى و احتياج‏بودند و براى قوت روزانه خود کار مى‏کردند و نيز در مجلس شيخ‏حاضر مى‏شدند تا به وعظ او گوش فرا دهند.
«ابن بشر نجدى‏» چنين مى‏گويد: من (ابن بشر) شهر درعيه را بعداز اين تاريخ در زمان سعود، مشاهده کردم درحالى که مردم آن ازثروت فراوان برخوردار بودند و سلاحهاى ايشان با زر و سيم تزيين‏شده بود و بر اسبهاى اصيل سوار مى‏شدند و از لباسهاى فاخر به‏تن مى‏کردند و از هر لحاظ در نعمت و رفاه بودند، به حدى که‏زبان از شرح و بيان آن ناتوان است. روزى در يکى از بازارهاى‏درعيه ديدم که مردها در طرفى و زنها در طرف ديگر قرار داشتند،در آنجا، طلا و نقره و اسلحه و شتر و اسب و گوسفند و لباسهاى‏فاخر و مواد غذائى، به قدرى زياد بود که زبان از وصف آن عاجزاست تا چشم کار مى‏کرد، بازار ديده مى‏شد و من فرياد فروشندگان‏و خريداران را مى‏شنيدم که مانند زنبور عسل همهمه مى‏کردند که‏يکى مى‏گفت فروختم و ديگرى مى‏گفت‏خريدم (8) .
«ابن بشر» از ثروتهاى انباشته در درعيه، سخن گفته ولى شرح‏نداده است که اين ثروتهاى هنگفت از کجا پيدا شده بود ولى ازتاريخ پيداست که آن از حمله به قبائل و شهرهاى ديگر نجد وغارت کردن اموال ديگر مسلمانان به دست آمده بود. خود ابن بشردر ضمن بيان سيره سعود بن عبدالعزيد(درگذشته 1229) گفته است‏که وى در حملات خود جز کودکان نابالغ و زنان و سالخوردگان، همه‏را از دم شمشير مى‏گذرانيد و تمام اموال را تصاحب مى‏کرد (9) .
پس از آن که محمد بن عبدالوهاب براى کشتار مسلمانان با حکمران‏درعيه محمد بن سعود پيمان بست، آنگاه به روساى قبائل و تمام‏مردم نجد و قاضيان نامه نوشته و آنها را به قبول مذهب تازه‏ فرا خواند، برخى پيروى کردند و برخى نيز بى‏اعتنائى نمودند. او مردم درعيه را به جنگ و پيکار فرا خواند، آنان به نداى وى‏ پاسخ گفتند. و اعلان نمود تمام اهل نجد بدون استثناء «کفره‏تباح دماوهم و نساوهم و متملکاتهم و المسلم هو من آمن بالسنه‏التى يسير عليها محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود» (10)
«کافر هستند و خونها و زنها و اموالشان مباح است، مسلمان کسى ‏است ‏به سنتى که محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود سير مى‏کنند، ايمان بياورد».
بعد از پنج‏سال از پيمان «محمد بن عبدالوهاب و محمد بن‏سعود»، هنوز سلطه امير درعيه در منطقه حتى در نزديکترين ‏آباديها پذيرفته نشده بود. در «حريملا»; «سلمان‏» برادر«محمد بن عبدالوهاب‏» مردم را بر ضد وهابيها تحريک مى‏کرد و به تمام شهرهاى نجد نامه‏هائى فرستاد و در آنها تعاليم برادرش ‏را مصيبت‏بار خواند، نامه‏هاى او در مردم اثر مى‏گذاشت، الا اين‏که «عبدالعزيز» با 800 نفر پياده و 20 سواره بر «حريملا»استيلا يافت و «سلمان‏» به طرف «سدير» فرار کرد (11) .
«ملطبرون‏» مى‏گويد: او در سرزمين نجد مذهبش را آشکار ساخت وسعود از وى تبعيت نمود، او مردى بود زيرک و محکم‏ کار بود. هريک خود را با ديگرى تقويت کرد، سعود با پيروى از آئين تازه ‏«محمد بن عبدالوهاب‏» پايه‏هاى کومت‏ خويش را محکم مى‏کرد و پسر عبدالوهاب هم در اثر کمک‏هاى نظامى سعود و به زور شمشير او داعيه خويش را بگسترد و تقويت نمود و در نتيجه، سعود حکمران ‏منطقه، و محمد بن عبدالوهاب رهبر مذهبى مردم شد.
فرزندان هر يک پست پدر خود را اشغال مى‏کردند و بعد از آن که‏سعود بر قبيله خود پيروز گشت و بر دو قبيله ديگر از يمن نيزغلبه يافت و قبائل بسيارى از عرب و نيز همه اعراب نجد به‏ وهابيت گرويدند. شهر درعيه را که در جنوب شرقى بصره واقع است، پايتخت ‏خويش قرار داد و پس از پانزده سال، حکومت ‏سعود توسعه‏ پيدا کرد و باز به توسعه بيشترى حرص مى‏ورزيد.
او از پيروان خود يک دهم چهار پايان، نقدينه و اجناس، بلکه ‏انسانها را مى‏گرفت. او با قرعه‏کشى، يک‏دهم(110) نيروى انساني ‏پيروان خود را به خدمت ‏خويش مى‏گماشت، در نتيجه ثروتى کلان بهم ‏رساند و سپاهى انبوه تدارک ديد که بر يکصد و بيست هزار رزمنده ‏بالغ مى‏شد (12) .
«زينى دحلان‏» در کتاب «خلاصه الکلام فى امراء البلد الحرام‏» مى‏نويسد: «ابتداى ظهور محمد بن عبدالوهاب به سال 1142ه بودو پس از پنج ‏سال آئين او شهرت پيدا کرد و عقايد واهى او درنجد ظاهر شد و علنا تعاليم خود را بر مردم بخواند.
حکمران درعيه محمد بن سعود به يارى او شتافت و اهالى اين شهررا به متابعت وى فراخواند آنها نيز جملگى تبعيت کردند و به‏ تدريج طوائف بسيارى از عربها از او پيروى نمودند تا نيروى اوعظيم شد به حدى که عربهاى بدوى از او بيمناک شدند.
برنامه دعوتش اين بود که مى‏گفت: «انما ادعوکم الى التوحيد وترک الشرک بالله‏» (13) .«من شما را به توحيد و يگانه‏پرستى وترک شرک به خدا فرا مى‏خوانم‏».
در دائره‏المعارف اسلامى مى‏نويسد: «محمد بن سعود» پس از توافق‏با «محمد بن عبدالوهاب‏» در سال 1159، از هر طرف به بلادمجاور و مناطق بدويانى که به او نزديک بودند، حمله مى‏برد واموالشان را غارت مى‏کرد، اين امر باعث‏شد که امراى نيرومندنجد که با او همسايه بودند، مانند بنى‏خالد از «لحايا»(احسا) و «آل مکرمى‏» از نجران، در کار او مداخله نمايند، اما آنها نتوانستند جلو پيشرفت وهابيت را بگيرند (14) .
نخستين کسى که با «محمد بن سعود» به دشمنى برخاست، «دهام‏بن دواس‏» بود که به درعيه حمله برد و دو پسر محمد ، فيصل و سعود را به قتل رساند (15) .
در سال 1162 اشراف مکه، جريان کار وهابيان را به باب عالى ‏عثمانى اطلاع دادند و اين نخستين بار بود که حکومت عثمانى از فتنه وهابى اطلاع يافت.
ابن بشر مى‏نويسد: «سال 1178 براى محمد بن سعود سخت‏ترين سالها بود، زيرا «عرعربن خالدى‏» حاکم احسا و «حسن بن هبه‏الله‏» حاکم نجران با يکديگر هم‏قسم شده بودند که به «درعيه‏» حمله‏کنند و دعوت جديد دينى را از ميان ببرند و شوکت مروجان آن رادرهم شکنند. از طرفى محمد بن سعود مى‏ديد که هنوز سپاه عرعر و ديگر مخالفان او نرسيده، فرزندش در ناحيه حائر، ما بين خرج و رياض شکست‏خورده و حدود 500 کشته و 200 اسير داده است. اين ‏پيشامدها او را بسيار نگران ساخته بود، اما شيخ محمد او را باسخنان خود، دلگرم مى‏ساخت. در اينجا شيخ محمد بن عبدالوهاب يک ‏زيرکى بزرگ ديبلوماسى نشان داد و حاکم احساء نرسيده با حاکم ‏نجران صلح برقرار نمود و لذا نجرانيها بدون اين که منتظر آمدن ‏سپاه عرعر بشوند، منطقه را ترک گفته به سوى احساء حرکت‏کردند (16) . و بدين ترتيب خطرى که در اين ناحيه، محمد بن سعودرا تهديد مى‏کرد، از ميان رفت و پس از رفتن آنها، سپاه عرعرفرا رسيد و در پشت‏حصار درعيه ماندند و کارى نتوانستند انجام‏بدهند (17) .

وهابيان و شرفاء مکه

«زينى دحلان‏» مى‏نويسد: «وهابيها در زمان حکومت‏ شريف مسعود متوفى به سال 1165 سى تن از علماى خود را براى بحث و گفتگو به‏ مکه و مدينه فرستادند. شريف مسعود از علماى حرمين خواست که با آنان به بحث و گفتگو بپردازند و علماى مکه با آنها بحث کردند و سرانجام عقائد آنها را فاسد و بى‏اساس يافتند و قاضى شرع حکم‏کفر آنان را صادر کرد و به حبسشان فرمان داد، برخى از آنان ‏زندانى و برخى ديگر فرار را بر قرار ترجيح دادند» (18) .
«زينى دحلان‏» در کتاب ديگر مى‏گويد: «وهابيان نزد شريف مسعودعده‏اى را فرستادند تا از او اجازه حج دريافت دارند، مقصود نهائى آنها اين بود که معتقدات خود را به مردم حرمين شريفين‏عرضه کنند، آنان قبل از اين، سى تن از علماى خود را فرستاده ‏بودند تا به اثبات تباهى عقايد اهل مکه و مدينه بپردازند.
وهابيان تا آنجا حاضر بودند که در مقابل دريافت اجازه حج مال‏ مقررى به‏طور ساليانه به عهده بگيرند. مردم مکه و مدينه پيدايش‏ مسلک و هابى را شنيده بودند ولى از حقيقت آن آگاه نبودند. چون‏علماى نجد به مکه رسيدند، شريف مسعود، دستور داد علماى حرمين ‏با آنان به مناظره بپردازند، سرانجام شريف به قاضى شريح دستورداد سند به کفر آنها بنويسد و آنها را زندانى کرد و دست وپايشان را در غل و زنجير نهاد» (19) .
در سال 1179ه محمد بن سعود پس از سى سال فرمانروائى به هلاکت‏رسيد (20) .
و «عبدالعزيز» بزرگترين پسر «محمد بن سعود» به جاى پدرنشست و زمام امور را در دست گرفت. «ابن غنام‏» و «ابن بشر» نوشته‏اند که «عبدالعزيز» تنها حاکم و صاحب تخت نبود، بلکه‏ امام و پيشواى وهابيها به حساب مى‏آمد (21) .
او در راه پيشرفت مسلک وهابى و توسعه حکومت‏ خود ، بسيار کوشش ‏کرد. وى در سى سال اول فرمانروائى خود، مدام با قبائل مجاوردر حال جنگ بود و اغلب آنها را شکست داده و رام کرده بود و درسال 1208 منطقه احسا را فتح کرد و با فتح احسا و قطيف، وهابيان به کرانه‏هاى خليج فارس راه يافتند.
البته سلطه سعوديها تنها قائم به سلاح نبود، بلکه به مجرد فتح‏ يک منطقه، عده‏اى از علماى وهابى از درعيه مى‏رسيدند و مردم را به قول خودشان به توحيد حقيقى دعوت مى‏کردند. بنابراين قسمتى ‏از ساکنان درعيه را علماء و مبلغين وهابى تشکيل مى‏دادند که ‏براى تبليغ مسلک وهابيت ‏به سراسر منطقه اعزام مى‏گرديدند (22) .
جلوتر گفتيم: محمد بن عبدالوهاب عده‏اى از علماى وهابى را براى ‏اظهار دعوت و گرفتن اجازه حج نزد شريف مسعود فرستاد ولى شريف‏ مسعود دستور دستگيرى آنان را صادر کرد و حکم به کفرشان داد واجازه حج هم به آنان نداد.
وهابيها تا فوت «شريف مسعود»(1165) از شرکت در مراسم حج ‏محروم بودند، بعد از شريف مسعود، برادرش «شريف مساعد بن‏سعيد» به امارت مکه رسيد. وهابيها براى دريافت اجازه حج‏عده‏اى را نزد او فرستادند، او نيز مانند برادرش از دادن ‏اجازه، خوددارى کرد.
«مساعد» در سال 1184 درگذشت و برادرش «شريف احمد» به جاى ‏او نشست. امير درعيه عده‏اى از علماى وهابى را نزد او فرستاد.
شريف به علماى مکه دستور داد آنها را بيازمايند علماى مکه ‏آنها را آزمايش کردند و آنها را بى‏دين و زنديق تشخيص دادند وشريف اجازه حج ‏به آنها نداد. و در سال 1186 «شريف سرور بن‏مساعد» امارت مکه را از عمويش گرفت. وى اجازه زيارت خانه خدارا به وهابيان داد به شرط اين که مانند رافضه و عجم‏ها صد راس‏اسب بپردازند ولى آنان از اين که مثل رافضى‏ها باشند، از پرداخت آن امتناع کردند (23) .
و چون در سال 1202 شريف سرور درگذشت، «شريف غالب‏» جانشين اوگرديد باز وهابيها عده‏اى را براى گرفتن اجازه ج‏به مکه‏فرستادند، شريف غالب نيز از دادن اجازه به آنها امتناع ورزيدو آماده جنگ با «عبدالعزيز» امير وهابى‏گرديد و در سال 1205لشگرى جهت جنگ با وهابيها آماده ساخت (24) .
«عبدالعزيز» که همواره در فکر تصرف مکه بود و بهانه‏اى براى‏اين کار مى‏جست، بلافاصله به سوى مکه لشگر کشيد و ميان او وشريف غالب جنگ آغاز گشت. اين جنگ از سال 1205 تا سال 1220ادامه داشت و در اين مدت پانزده واقعه مهم ميان طرفين رخ دادولى کار يک طرفه نشد.
«صلاح‏الدين مختار» مولف کتاب «تاريخ‏المملکه‏العربيه‏السعوديه‏» درباره اين جنگ مى‏نويسد:
«در سال 1205 شريف غالب، سپاه گرانى که تعداد آن به ده هزارتن بالغ مى‏شد، و بيش از 20 عدد توپ همراه ايشان بود، به‏فرماندهى برادرش «عبدالعزيز» براى جنگ با مردم نجد، تجهيزکرد ولى سپاه مزبور کارى از پيش نبرد».
نويسنده مزبور، دفاع وهابيان را به طرز مبالغه‏آميزى وصف کرده‏و از جمله نوشته است که سپاه عظيم شريف غالب که در بين راه،جمعى از عشاير حجاز و شمر و مطير و افراد ديگر نيز به آنهاملحق شده بودند، نتوانستند قصر بسام را که فقط سى تن از آن‏دفاع مى‏کردند، به تصرف خود درآورند و همچنين نتوانستند قريه‏شعرا را بعد از يک محاصره طولانى فتح کنند درحالى که بيش ازچهل تن از آن دفاع نمى‏کردند (25) . اين جنگها همچنان ادامه داشت‏و محمد بن عبدالوهاب آخرين سالهاى عمر خود را مى‏گذراند،عبدالعزيز براى تحکيم موفقيت‏خود و خاندانش با صلاحديد شيخ،سلطنت را در خانواده خود ارثى ساخت و پسرش سعود را در حال‏حيات خود به ولايت عهدى انتخاب کرد و شيخ نيز آن را تاييدنمود (26) . و سرانجام شيخ محمد بن عبدالوهاب در سال 1206 به‏هلاکت رسيد و حکومت پادشاهى وهابى براساس مسلک محمد بن‏عبدالوهاب در نجد برقرار کرد.

پي نوشت‌ها:

1- ابوعليه، عبدالفتاح، محاضرات فى تاريخ الدوله‏السعوديه‏الاولى،ص 14 - 13 - تاريخ الجزيره‏العربيه فى عصر شيخ محمد بن‏عبدالوهاب، تاليف حسين خلف شيخ خزعلى، ص 161.
2- فيليب حتى، تاريخ عرب، ج‏2، ص 926، ترجمه فارسى.
3- العقيده و الشريعه، ص 267.
4- جبران شاميه، آل سعود ماضيهم و مستقبلهم ، ص 23، طبع رياض.
5- حسين خلف، الشيخ خزعل، تاريخ الجزيره‏العربيه فى عصر شيخ‏محمد بن عبدالوهاب، ص 2 - 161.
6- ابن بشر، عنوان المجد، ج‏1، ص 23 - 24 - ابن غنام، تاريخ‏نجد، ج‏2، ص 13 ، 14.
7- ابن غنام، تاريخ نجد، ج‏2، ص 57 - ابن بشر، عنوان المجد، ج‏1،ص 43.
8- عنوان المجد، ج‏1، ص 13.
9- عنوان المجد، ج‏1، ص 170.
10- تاريخ نجد، و... ص 98، 99.
11- ابن غنام، تاريخ نجد، ج‏2، ص 45 - ابن بشر، عنوان المجد،ج‏1، ص 29 ، 30.
12- جغرافياى ملطبرون، بنا به نقل کشف الارتياب، ص 13.
13- به نقل کشف الارتياب، ص 13.
14- دائره‏المعارف اسلامى، ج‏1، ص 191، ترجمه عربى.
15- رساله شيخ عبدالرحمن آل شيخ، ج‏2، ص 24، ابن بشر.
16- ابن غنام، تاريخ نجد، ج‏2، ص 66 - 65 - ابن بشر، عنوان‏المجد، ج‏1، ص 48 - 47 - حافظ وهبه، جزيره‏العرب فى القرن‏العشرين، ص 244.
17- تاريخ نجد، ج‏2، ص 66 - ابن بشر، ج‏1، ص 8 - 49.
18- خلاصه‏الکلام، به نقل کشف الارتياب، ص 13.
19- الدرر السنيه، ص 44 - 43.
20- دائره‏المعارف اسلامى، ج‏1، ص 191.
21- تاريخ العربيه‏السعوديه، ص 30.
22- تاريخ العربيه‏السعوديه، ص 31.
23- الدرر السنيه، ص 43.
24- همان مدرک.
25- صلاح الدين مختار، تاريخ المملکه‏العربيه‏السعوديه، ج‏1، ص 52.
26- تاريخ العربيه‏السعوديه، ص 34.

منبع:مکتب اسلام- سال 1377- ش12
/خ