ورود به دنياي ذهن و خلاقيت، در حقيقت نگاهي به اوجگاه هنرنمايي خداوند، در موجودي به نام انسان است. خداوند حكيم در خلقت انسان، هنرهايي رقم زده است كه گاه توسط پزشكان و گاه توسط كاوش‏گران روان و هنرمندان، كشف و عرضه و مورد اشاره و تحليل قرار گرفته است .دنياي ذهن از اين مقوله‏هاست؛ قابل روءيت نيست؛ ولي قابل توصيف، تحليل و شناسايي است و دنياي علم و كاروان انديشه بشري، بعد از ايجاد رشته‏هاي متعدد و متنوع، به آن دست يازيده كه يكي از اين عوالم و دانش‏هاي جديد، دنياي روان‏شناسي است. سعي شده است تا در اين مقاله، به اين بحث پرداخته شود.
1
واژه‏هايي مانند معماري، مهندسي، ساختن، برآوردن، بنيان، ساخت، توسعه و رشد، نشان از حركت، بالندگي و تحول مثبت مي‏باشند و آن گاه كه از طبيعت و جزئيات زميني فراتر برويم، به معماري و مهندسي ذهن و روان مي‏رسيم.
دكتر طوسي1 مي‏گويد: «هر انساني معمار ذهن خويش است؛ مصالح موجود است؛ همت و حركت فرد، عامل مهندسي و بارآوري ذهن است».
2
هندسه ذهني افراد با هم متفاوت است؛ بعضي شكلي سهل و ساده دارند و به اين جهت، از آرايه‏هاي قوي و لايه‏هاي متعدد ذهني بي‏بهره‏اند و برخي فيلترها و پيچيدگي‏هاي زيادي در ذهن دارند. از اين رو، ذهني تحليل‏گر و قوي دارند. روان‏شناسان، دوستي و ارتباط با افراد داراي ذهن هندسي، فعال، تحليل‏گر و البته اميدوار و بالنده را توصيه مي‏كنند.
3
هويت اجتماعي بسياري از انسان‏ها در ارتباط با ديگران و تأثيرپذيري از ذهن‏هاي پيراموني شكل مي‏گيرد. روان‏شناسي به نام «تاجفل» مي‏نويسد: «وقتي آدم‏ها در گروه قرار مي‏گيرند، دست به همانندسازي مي‏زنند و از اين ارتباط، تأثيرات ذهني مي‏پذيرند و اگر با اذهان پويا و مثبت در ارتباط باشند، صاحب خودانگاره مثبت مي‏شوند».
4
يكي از راهكارهاي مهمي كه دانشمندان در شناخت افراد داراي ذهن عالي نشان مي‏دهند، شناخت دو چيز است كه ما نيز براي اين كه اين افراد را بشناسيم، لازم است كه اين دو ويژگي را به خوبي بشناسيم؛ روان‏شناسان، اين دو ويژگي افراد داراي ذهني عالي را «قدرت تفكر» و «قدرت حل مسئله» مي‏دانند.2
5
از طرفي نبايد فراموش كنيم كه دو استوانه يا دو ستون اصلي سلامت فكر، بُعد نظر، قدرت تحليل و اساساً مهندسي ذهن را اين دو تشكيل مي‏دهند كه امروزه به اين دو قدرت و توان، «هوش» گفته مي‏شود.
6
نكته ديگري كه در مهندسي ذهن مطرح است، اين است كه يك فرد با ذهني ساده يا كم‏تجربه، در ارتباطات مداوم با ذهن‏هاي خلاق، اصطلاحاً موتورهاي خاموشش روشن مي‏شوند.3
7
يك نكته جالب ديگر اين كه ما براي شناخت و فراشناخت خويش، مي‏توانيم دست به بررسي خويش بزنيم و رابطه‏اي را كشف كنيم كه نشان مي‏دهد هوش يا قواي ذهني، در چه وضعيت كيفي در ما وجود دارد. در برخي مطالعات، به رابطه بين هوش و سرعت پردازش اطلاعات نيز اشاره شده است. محور اصلي اين مطالعات نيز زمان واكنش بوده است. «ورنون» در سال 2000م. بر اساس اين مطالعات، نتيجه مي‏گيرد كه سرعت پردازش اطلاعات، يكي از جنبه‏هاي مهم هوش است.
8
نبايد فراموش كنيم كه هوش يك توانايي عمومي است كه خود به چند توانايي تقسيم مي‏شوند. بر اين اساس، نبايد در قضاوت خود نسبت به خويشتن يا ديگران دچار اشتباه شويم. برخي جنبه‏ها در برخي افراد متفاوت‏تر، قوي‏تر يا ضعيف‏ترند.
9

نظريه هوش هشت‏گانه گاردنر

فرض كنيد يك نفر مهارت‏هاي موسيقيايي بالايي دارد؛ ولي در رياضي يا زبان انگليسي عملكرد خوبي ندارد؛ لودويك فون بتهوون، آهنگ‏ساز مشهور، چنين آدمي بود. آيا بتهوون از لحاظ قواي ذهني و هوش، آدمي كم‏هوش يا داراي ذهني سطحي بوده است؟ هرگز! بلكه وي در برخي موارد، با هوش‏تر و در برخي موارد، كم استعدادتر يا شايد بي‏استعداد باشد؛ ولي علاقه، حضور كم‏رنگي داشته باشد.
10
اين نكته مهمي است كه گاهي فرد در موارد متعدد و مختلفي، داراي استعدادهاي نهفته، دست‏نخورده، زنده، ولي ثابت و غيرمتحول و به طور كلي استعدادهاي ايستا و متوقف باشد و ظهور نيافتن آنها، دليل عدم آنها يا خلاء آنها نيست؛ بلكه ناشي از عدم توجه به آنها يا به حركت در نياوردن آنهاست.
به راستي چرا برخي استعدادهاي نهفته ما به حركت درنمي‏آيند؟
11
شايد يكي از دلايل مهم توقف استعدادهاي نهفته، تعدد مشغله‏ها يا توجه بيش از حد به برخي جنبه‏ها و پر كردن اوقات و داشتن علايق و مشغوليت‏ها در ظرف زمان است؛ چون زمان، فرصت محدودي است كه در فعاليت‏هاي مختلف توزيع و تقسيم مي‏شود.
12
يكي از دلايل ديگر، عدم وجود يك محرك يا عامل رغبت‏ساز ذهني، محيطي، دروني، اجتماعي، فرهنگي، ارتقايي و تشويق‏گر يا حتي كاشف اين حالت يا استعداد در وجود ماست.
13
آدم‏هاي خوش‏شانس، از جهت قواي ذهني و تكنولوژي فكر يا بارآوري هوش و استعدادهاي خويش، سه دسته‏اند؛
1. آدم‏هاي خود كاشف: آدم‏هايي كه لذت كشف خود را از طريق تأمل در خويش، مطالعه خويش و يادداشت عادت‏ها و روحيات خويش بررسي مي‏كنند و حتي با مطالعات منابع ارزشمند، به ارجمندي‏هاي خود پي مي‏برند و متوجه مي‏شوند كه يادگيري‏شان سريع است؛ قدرت تحليل دارند؛ خوب مسائل را مي‏فهمند و سرعت استدلال دارند يا برعكس.
14
2. آدم‏هاي كشف شونده: اين نوع آدم‏ها شايد داراي استعدادها و توانمندي‏هاي زيادي هم باشند؛ اما خود متوجه نمي‏شوند يا اين كه خود را مانند بسياري از افراد ديگر (عادي) تلقي مي‏كنند؛ اما در يك شرايط خاص يا كنترل شده، توسط ديگران كشف مي‏شوند. اغلب استعدادهاي هنري، دانشگاهي، علمي، تخصصي، جسمي، مهارتي، ذهني، خلاقيت‏ها و سينمايي، اين گونه كشف مي‏شوند.
15
3. كشف محيطي: افرادي كه برخي محيط‏ها آنها را كشف مي‏كنند؛ يعني اين كه برخي محيط‏ها آبستن شرايطي است كه اگر فرد در آن محيط قرار گيرد، هم براي خودش و هم در نزد ديگران شناخته مي‏شود.
تفاوت كشف محيطي با دو كشف قبلي اين است كه در دو مورد قبل، فرد شناخت شخصي (خودشناسي) مستقل انجام مي‏دهد و در ديگري، فرد توسط فرد پيراموني شناخته مي‏شود؛ اما در كشف محيطي، با شرايط يا فرصت‏هايي كه در اختيار فرد گذاشته مي‏شود، علاوه بر ديگران، خود او متوجه اين ظهور، خلاقيت يا قدرت ذهني و هوشي و استعداد خود مي‏شود.
16
گر چه نبايد فراموش كنيم كه پيرامون ما و در خود ما استعدادهاي بسته‏بندي شده و راكد فراواني بايگاني است و كسي يا حتي خود ما اين كمد حجيم و سنگين توانايي‏ها را به علل مختلف باز و به آن توجه نكرده و چه بسا آنها را نابود كرده است.
فرصت تأمل در خويش،
قرار گرفتن در فرصت‏هاي محيطي
و اجازه به افراد فرهيخته، جهت نقد و بررسي ما، يا نصايح صادقانه،
سه راهكار مهم ظهور استعدادها و قواي ذهني و فكري و توانايي‏هاست.
ادامه دارد..

پي‏نوشت

1. محمد علي طوسي، سياست‏گذاري در نظام‏هاي آموزشي، دوره دكترا، علوم و تحقيقات، تهران 1379، ص 18.
2. Santrock, John w. Context Psychology,7th ed ,c 2003
3. نادرقلي قورچيان، برنامه‏ريزي پيشرفته، دوره دكترا، علوم و تحقيقات، تهران 1378، ص 12.