جوان و جست‏وجوي هويت

در ميان همه دوره‏هاي زندگي انسان، دوره جواني در روند تحقق كمال حقيقي و شخصيت واقعي او بسيار مهم و سرنوشت‏ساز است. در اين دوره از زندگي، تغيير و تحولات سريع و در عين حال، مؤثري به وقوع مي‏پيوندد. كه چگونگي برخورد با اين دگرگوني‏ها، مسير آينده فرد را مشخص مي‏سازد. از جمله اين تحولات بروز و ظهور يك سلسله نيازهاي جديد است كه ارضاي درست و به موقع آن‏ها، علاوه بر متمايز ساختن نوع زندگي انسان از ساير حيوانات، رشد و تعالي فرهنگ و پيشرفت و ترقي همه جانبه جامعه‏هاي انساني را در پي دارد. از اين رهگذر، زمينه سعادت واقعي يا بدبختي و سقوط اخلاقي بشريت تحقق پيدا مي‏كند. بر اين اساس، يكي از نيازهاي رواني مهمي كه در دوره جواني شكوفا مي‏شود، نياز به برخورداري از «هويت‏» است. فرد اگر در دوره كودكي از طريق تقليد و تبعيت از رفتارهاي اطرافيانش خود را با محيط انطباق مي‏داد و يا همين‏طور در اوايل دوره نوجواني به وسيله شبيه ساختن خود با هم سن و سالان و اعضاي گروه‏هايي كه با آن‏ها در ارتباط بود، به زندگيش نظام خاصي بخشيده بود، اينك در مرحله ورود به دوره بزرگ‏سالي نه تنها به آن‏گونه از زندگي تمايلي ندارد بلكه تلاش مي‏كند از اين به بعد از هر جهت مستقل باشد. زيرا لازمه مستقل عمل كردن، برخورداري از يك طرح منسجم فكري و اعتقادي است كه به كمك آن بتواند تصميم مناسب را در هر لحظه‏اي كه ضرورت آن را احساس كرد اتخاذ نمايد. از اين‏رو، در پايان دوره نوجواني و آغاز دوران جواني مهم‏ترين دغدغه و دل مشغولي او دست‏يابي به «هويت‏» است تا بداند كه چيست و كيست؟ و چه وظيفه‏اي بر عهده اوست؟ و چگونه مي‏تواند بين خود و ساير افراد جامعه ارتباط مناسب برقرار كند؟ ... توانمندي پاسخ‏گويي به اين‏گونه پرسش‏هاي اساسي، جز از طريق تحقق بخشيدن به هويت انساني فرد ميسر نيست.

معنا و مفهوم هويت

در كتاب‏هاي لغت‏براي واژه هويت معناهاي زيادي ذكر مي‏كنند كه از جمله آن‏هاست:

لازم به ذكر است كه معاني اصطلاحي خاصي كه صاحب‏نظران تعليم و تربيت و روان‏شناسي و جامعه‏شناسي و ... بر اين واژه ذكر كرده‏اند تا حدود زيادي با معاني لغو آن همخواني دارد.
اريك اريكسو، در تبيين مفهوم هويتي كه نوجوان همواره در پي آن است چنين مي‏نويسد: هويتي كه نوجوان درصدد است تا به طور روشن به آن دست‏يابد اين است كه او بداند كيست؟ و نقشي كه بايد در جامعه ايفا كند چيست؟ (4)
يكي ديگر از انديشمندان روان‏شناس در اين باره مي‏گويد: هويت ميان خود و ديگران توازن برقرار كردن; (5)
اريك فروم جامعه‏شناس و روان‏كاو آلماني در توضيح نياز انسان به هويت مي‏نويسد: ... هر فرد آدمي مايل است كه هويت‏خاصي داشته باشد از اين رو، مي‏كوشد كه خويشتن را دريابد و بشناسد ... در عين حال، مي‏كوشد تا فرد ممتازي باشد ... (6)
از بررسي و تحليل مجموعه ديدگاه‏هاي موجود در اين باره مي‏توان چنين نتيجه گرفت: هويت آن بخشي از عناصر اصلي شخصيت انسان است كه به دنبال عينيت پيدا كردن آن، فرد قادر مي‏شود كه موضع خود را در برخورد با جهان و ديگران و خويشتن به صورت شايسته مشخص نمايد. منتهي اين توانمندي پاسخ‏گويي به مسائل در دوره‏هاي مختلف زندگي به دليل تفاوت‏هاي سني و ميزان علم و آگاهي و استعداد و رشد فكري و تجربه با هم فرق دارد. عمده آن است كه فرد به گونه‏اي پرورش يابد كه در مرحله خست‏بتواند به وظايف و مسؤوليت‏هايي كه بر عهده اوست عمل كند لذا در تعريف عملياتي هويت گفته مي‏شود: اگر فرد براي پرسش‏هايي چون پرسش هاي زير پاسخ‏هايي مطمئن و قانع‏كننده داشته باشد معلوم مي‏شود هويت واقعي خويش را به دست آورده است.

اسلام و هويت انسان

در فرهنگ اسلامي در زمينه ضرورت شناخت هويت انساني و اهميت پاسداشت آن و آثار زيان بخش به فراموشي سپرده شدن هويت واقعي انسان و نيز علل آن و ... مطالب زيادي مطرح شده است. به يك اعتبار مي‏توان گفت: مجموعه مباحثي كه تحت عناويني چون: معرفت نفس، خدايابي، خودشناسي، خوديابي، خودسازي و خودزياني و از خودبيگانگي و ... ارائه مي‏شوند، همگي به گونه‏اي و از بعدي به مساله هويت‏شناسي انسان ارتباط پيدا مي‏كنند. به عبارت ديگر هدف مجموعه آموزه‏هاي ديني از يك نظر اين است كه ضمن ارائه تصوير واقعي از حقيقت هويت انساني، راه‏هاي دست‏يابي و حفظ و حراست از آن را به بشر نشان دهد.
توضيح آن‏كه، اساسي‏ترين موضوع در هويت‏يابي خودشناسي است; يعني اگر پذيرفتيم كه نخستين و در عين حال، مهم‏ترين سؤال انسان در زندگي اين است كه من كيستم؟ و در نظام هستي چه مسؤوليتي را برعهده دارم؟ و پذيرفتيم كه هويت انساني عبارت است از حقيقت‏شخص كه مشتمل است‏بر همه صفات جوهري او و نيز پذيرفتيم كه در روند خودشناسي تلاش مي‏گردد كه ويژگي‏هاي اختصاصي و صفات جوهري انسان شناخته شود. از اين‏جا معلوم مي‏شود كه تنها از طريق خودشناسي زمينه دست‏يابي به هويت انسان فراهم مي‏گردد. و درست‏به همين دليل است كه در نظام تربيتي اسلام هيچ موضوعي به اندازه خودشناسي مورد توجه واقع نشده است.
علي‏عليه السلام سودمندترين معارف را معرفت نفس معرفي كرده‏اند. (8) و تاكيد مي‏نمايد كسي كه خود را نشناسد از راه رستگاري و نجات از گمراهي‏ها دور گشته، به وادي جهل و ضلالت كشيده مي‏شود. (9) و پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله تصريح مي‏كنند: هر كس به خودشناسي موفق شود در حقيقت‏به خداشناسي دست‏يافته است. (10) و باز اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب‏عليه السلام مي‏فرمايد: در شگفتم از كسي كه تمام گمشده‏هاي خود را جست‏وجو مي‏كند اما نفس و حقيقت‏خود را گم كرده است ولي به دنبالش نمي‏گردد؟ (11) و قرآن كريم همواره اين هشدار را به انسان مي‏دهد كه همانند كساني نباشيد كه خدا را فراموش كردند، خدا هم به سزاي اين عمل آنان خودشان و هويت واقعي انساني‏شان را از يادشان برد. (12)
البته، توجه به اين نكته نيز ضروري است كه مراد از خودشناسي، خودشناسي شناسنامه‏اي نيست‏بلكه منظور آن است كه انسان منزلت و جايگاه واقعي خودش را در جهان آفرينش دريابد و متوجه اين حقيقت‏باشد كه او يك حيوان خاكي در رديف ساير حيوانات نيست كه همواره مشغول خور و خواب و ارضا شهوات باشد بلكه پرتوي است از روح الهي و از چنان ارزشي برخوردار است كه صلاحيت دست‏يابي به منزلت‏خليفه الهي را دارد. موجودي است ملكوتي كه آگاه و مختار آفريده شده است تا به اختيار خود مراتب كمال بي‏نهايت را يكي پس از ديگري بپيمايد تا در نهايت‏به منزلت قرب الهي نائل شود.
رسالت همه انبيا و اولياي الهي در طول تاريخ اين بوده است تا از طريق بيدار ساختن فطرت انسان‏ها، آنان را با گوهر گرانقدر هويت انساني‏شان آشنا سازند و راه تحقق بخشيدن به آن را آموزش دهند و از كشيده شدن به مسيرهاي انحرافي ديگر كه حقيقت انساني را دچار خسران و نابودي مي‏سازند باز دارند. چرا كه در جهان‏بيني الهي اسلام، هيچ ضرري قابل مقايسه با باختن يا از دست دادن هويت انساني نيست. خداوند متعال در قرآن كريم خطاب به پيامبر اكرم در اين باره مي‏فرمايد: اي پيامبر به مردم بگو زيان‏كاران واقعي كساني هستند كه حقيقت‏خويشتن را باخته‏اند ... خسران و ضرر روشن همين است. (13)
وقتي انسان در اثر غرق شدن در ارضاي خواهش‏هاي نفساني ناخود را خود پنداشت و خود واقعي را به فراموشي سپرد، هويت انساني او نه تنها گم مي‏شود بلكه گاهي به مرحله‏اي مي‏رسد كه حقيقت او مسخ مي‏گردد. به مرحله پست‏حيوانيت و بلكه پايين‏تر از آن سقوط مي‏كند ...
نتيجه آن‏كه، حساس‏ترين مرحله زندگي انسان در دست‏يابي به هويت انساني دوره جواني است; چرا كه در اين مقطع از زندگي، احساس نياز به هويت در وجود فرد ظهور پيدا مي‏كند و به دنبال آن، مرحله تمايز زندگي واقعي انسان از زندگي حيواني هر چه بيش‏تر مشخص‏تر مي‏گردد و موفقيت و عدم موفقيت در اين برهه از حيات نه تنها سرنوشت‏خود فرد بلكه جامعه را رقم مي‏زند. بر اين اساس، موفق‏ترين جوامع آن جامعه‏هاي هستند كه شرايط اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي در آن‏ها به گونه‏اي فراهم شده باشد كه مرحله شكل‏گيري و تحكيم هويت انساني قشر جوان آن با موفقيت انجام گيرد. و از وقوع بحران هويت، كه مهم‏ترين خطر و تهديد براي قشر جوان و به دنبال آن براي كل جامعه در عصر كنوني است، جلوگيري به عمل آيد.

پي‏نوشت‏ها:

1- فرهنگ معين، ج 4، صفحه 5228
2- فرهنگ عميد، صفحه 1265
3- لغت‏نامه دهخدا، ج 14، ص 20866
4- دنياي نوجوان، صفحه 55
5- جوان و بحران هويت، ص 16
6- نظريه‏هاي شخصيت، ص 151، 150
7- جوان و بحران هويت، صفحه 18 و 17
8- معرفة النفس انفع المعارف، غرر و درآمدي، ج 6، ص 148
9- من لم يعرف نفسه بَعدُ عن سبيل النجاه، شرح غرر و درآمدي، ج 5، ص 426
10- من عرف نفسه فقد عرف ربه، مهجة البيضاء، ج 1، ص 68
11- عجبت لمن نشيد ضالته و قد اضل نفسه فلا يطلبها. غرر الحكم و دررالكلم، ج 4، ص 34
12- ولاتكوا كالذين نسوا الله فانساهم انفسهم، سوره حشر، آيه 19
13- قل ان الخاسرين الذين خسرو انفسهم، سوره زمر، آيه 15