ابتدا بايد توجه كنيم كه معناي ترس از خدا چيست؟ ترس از خدا به معناي ترس از مسؤوليت‏هايي است كه انسان در برابر او دارد . ترس از اين كه در اداي رسالت و وظيفه خويش كوتاهي كند و به خوبي وظيفه‏اش را انجام ندهد; و به عبارتي، ترس از گناهان خود است . حضرت علي (عليه السلام) در اين زمينه مي‏فرمايد: «و لا يخافن الا ذنبه; هيچ يك از شما ترس نداشته باشد مگر از گناه خويش .» ( 1)
سرچشمه‏هاي ترس از خدا چيست؟
ترس از خدا سرچشمه‏هاي مختلفي دارد . شماري از آن‏ها عبارت است از:
الف) اعمال ناپاك و افكار آلوده سبب ترس مي‏گردد .
ب) در مقربان، به خاطر قرب به ذات پاكش، كم‏ترين ترك اولي و غفلت مايه وحشت مي‏شود . (اين دو مورد را خوف از تقصير گويند) .
ج) گاه مقربان هنگامي كه آن ذات نامحدود و بي‏پايان را تصور مي‏كنند و در مقابل به قصور ذاتي خود نظر مي‏دوزند، حالت‏خوف مي‏يابند . (خوف از قصور) خداوند در اين زمينه مي‏فرمايد: «الذين اذا ذكر الله وجلت قلوبهم; آن‏ها كساني هستند كه وقتي نام خدا برده مي‏شود دل‏هايشان مملو از خوف پروردگار مي‏گردد» . (2)
فرق خوف و خشيت
1 . برخي مانند راغب اصفهاني گفته‏اند: فرق ميان اين دو آن است كه خشيت‏خوف توام با تعظيم است و بيش‏تر از دانايي ناشي مي‏شود . از اين رو، خداي سبحان آن را به علما اختصاص داده مي‏فرمايد: «انما يخشي الله من عباده العلماء .»
2 . بعضي نيز گفته‏اند: خوف هم از امر ناخوشايند حاصل مي‏شود و هم از ناحيه كسي كه ممكن است اين ناخوشايندي را به آدمي برساند . هم گفته مي‏شود: من از بيماري خوف دارم و هم گفته مي‏شود: من خوف دارم از اين كه فلان چيز بيمارم كند . برخلاف خشيت كه تنها از آورنده شر است . از اين رو، گفته مي‏شود: «خشيت الله; من از خدا ترسيدم‏» ولي گفته نمي‏شود: «خشيت المرض; از بيماري ترسيدم‏» .
3 . برخي هم مانند علامه طباطبايي مي‏فرمايند: ظاهرا فرق ميان آن دو اين است كه خشيت‏به معناي تاثير قلبي از اقبال و روي آوردن شر يا نظير آن است و خوف به معناي تاثير عملي انسان است‏به اين كه از ترس در مقام اقدام برآمده، وسايل گريز از شر و محذور را فراهم سازد; هرچند كه در دل متاثر نگشته، دچار هراس نشده باشد . آنگاه علامه در مقام استدلال بر مدعاي خويش چنين مي‏آورد: و لذا مي‏بينيم خداي سبحان در توصيف انبيا مي‏فرمايد: «و لا يخشون احدا الا الله (3) » ، و ترس از غير خدا را از ايشان نفي مي‏كند و حال آن كه خوف را در بسياري از جاها براي آنان اثبات نموده، از آن جمله مي‏فرمايد: «فاوجس في نفسه خيفة موسي; در خود احساس ترس نمود (4) ، و نيز مي‏فرمايد: «و اما تخافن من قوم خيانة; و اگر از مردمي ترس خيانتي داشتي . () »
4 . بين خداترسي و آگاهي ارتباط تنگاتنگ حكمفرما است . به علت اين كه خداترسي نتيجه هدايت‏به سوي خدا است، هر قدر معرفت انسان به خدا از عمق بيش‏تري برخوردار باشد، به آن اندازه ترسش هم عمق پيدا مي‏كند . اساسا بايد گفت هرگز شيت‏بدون معرفت‏حاصل نمي‏شود . لذا در آيه 28 سوره فاطر مي‏خوانيم: «انما يخشي الله من عباده العلما» به همين جهت، بايد گفت‏خوف ناشي از معرفت‏شرط اول بهشتي شدن است .
5 . همان طور كه انسان در عيان از خدا مي‏ترسد، در نهان نيز بايد از او بترسد; زيرا تا در دلي خوف خدا نباشد و در نهان و آشكار احساس مراقبت‏يك نيروي معنوي برخود نكند، انذارهاي انبيا و اوليا بي‏اثر خواهد بود . براي همين است كه خدا مي‏فرمايد: «انما تنذر الذين يخشون ربهم بالغيب; تو فقط كساني را انذار مي‏كني كه از پروردگار خود در غيب و پنهاني مي‏ترسند . (6) »
باز در اوصاف بهشتيان مي‏فرمايد: «من خشي الرحمن بالغيب; همان كسي كه از خداوند رحمان در نهان بترسد (7) » . همانند داستان حضرت يوسف و زليخا .

پي‏نوشت:

1 . نهج البلاغه، كلمه قصار82 .
2 . حج (22) 36 .
3 . احزاب (33): 39 .
4 . طه (20): 67 .
5 . انفال (8): 58، ترجمه الميزان، ج 11، ص 252 .
6 . فاطر (35): 18 .
7 . ق (50): 33 .