اين كه اسلام دستور داده كه مسافر نماز چهار ركعتياش را دو ركعتي بخواند و روزهاش را افطار نمايد، مربوط به زماني است كه سفرها طولاني و با مشقت بوده است؛ اما در اين زمان با توسعه فناوري و پيدايش وسايل پيشرفته و سفرهاي راحت، اين دستور چرا اجرا ميگردد؟ اگر واقعا علت تامه قصر (شكسته) خواندنِ نمازهاي چهارركعتي و نگرفتن روزه در سفر، همان باشد كه در سؤال آمده است، بايد چنين باشد؛ ولي با يك بررسي اجمالي روشن ميشود كه چنين چيزي صحيح نيست؛ زيرا اگر اين حرف صحيح باشد، بايد
تمامي سفرهاي با مشقت و طولاني، مشمول چنين حكمي باشند و حال آن كه به طور مثال در سفر معصيت ـ هر چند هم با مشقت و طولاني باشد ـ بايد نماز تمام خوانده و روزه گرفته شود. همچنين بايد هر چه سفر طولانيتر و با مشقتتر باشد، تخفيف بيشتر باشد و حال آن كه مشاهده ميشود كسي كه شغلش مسافرت است و دائما سفر ميكند، بايد نمازش را تمام بخواند و روزهاش را نيز بگيرد.
خلاصه اين كه يكي از حكمتهاي اين حكم، تخفيف است و اين تخفيف يك هديه الهي است كه شامل برخي از مسافران ميشودو لزوما و در تمام موارد، ربطي به طولاني بودن ومشقت داشتن سفر ندارد و معمولاً سفر خسته كننده و ملال آور است.
پيامبر اكرم صلياللهعليهوآله ميفرمايد: «ان الله تعالي وضع عن المسافر الصوم و شطر الصلاة؛14 خداوند متعال، روزه و مقداري از نماز را از مسافر برداشته است» و همين تعبير وضع، يعني، باري را از دوش اين افراد برداشت و چون اين حكم امتناني است و يكي از حكمتهاي تخفيف است و علت تامه (اصلي) قصر نماز و بطلان روزه تخفيف نيست و از اين جهت، در مواردي كه به هر دليلي خستگي يا مشقت نباشد، اين حكم منتفي نميشود.
امام صادق عليهالسلام از پدران خود و آنان از رسول خدا صلياللهعليهوآله نقل كردهاند كه: «انّ الله اهدي اليَّ و الي امتي هدية لم يهدها الي احد من الامم كرامة من الله لنا، قالوا و ماذاك يا رسول الله؟ قال: الافطار في السفر و التقصير في الصلاة. فمن لم يفعل ذلك، فقد رد علي الله عزوجل هديته؛15 خداوند متعال هديهاي به من و امتم كرامت فرموده كه به امتهاي گذشته نداده است. عرض كردند: آن هديه چيست؟ فرمود: اجازه افطار روزه و نصف شدن نماز [نمازهاي چهار ركعتي] در مسافرت؛ پس هر كسي چنين نكند، هديه خداوند را رد كرده است».
حضرت علي عليهالسلام ميفرمايد: «من قصر الصلاة في السفر و افطر، فقد قبل تخفيف الله عزّوجل و كملت صلاتُهُ؛16 هر كس نماز را در مسافرت شكسته بخواند و روزهاش را افطار كند، تخفيف [و هديه] خداوند را پذيرفته و نمازش كامل است».
براي اين كه به اين پرسش بهتر پاسخ دهيم، توجه شما را به چند نكته جلب ميكنيم:
1. گرچه اين روزها، وسايل نقليه و ابزار مسافرت با گذشته فرق كرده است، ولي در عين حال، هم اكنون نيز مسافرت داراي محذورات زيادي است. شما اگر به تجربه خودتان مراجعه كنيد، ملاحظه خواهيد كرد كه اصولاً در سفر ـ به ويژه در ميان راه ـ آن آرامش لازم وجود ندارد؛ به ويژه آن كه در سفر با وسايل سريع، دغدغهها بسيار زياد و فرصت اندك است. بنابراين، با توجه به مشكلات زياد و عدم آرامش، دستور قصر نماز مسافر صادر شده است.
2. خستگي ناشي از طي مسافت ـ كه طبعا با وسايل نقليه در روزگاران گذشته دشوارتر بود ـ يكي از حكمتهاي مهم قصر نماز است و نه آن كه علت تامه (اصلي) باشد. نه در روايتي و نه به هيچ دليل عقلي ما دسترسي پيدا نكرديم كه دليل قصر، منحصراً همين امر بوده است تا اشكال مذكور وارد باشد.
3. رواياتي كه بيانگر قصر نماز مسافر است، بر دو دسته است:
الف) ملاك قصر را «ثمانية فراسخ» (هشت فرسخ) رفت و برگشت ميداند.
ب) ملاك قصر نماز مسافر را «مسيرة يوم» (مسير يك روز) ميداند.
مشهور فقيهان ـ بلكه اجماع فقها ـ به روايات «ثمانية فراسخ» تمسك كردهاند و روايات «مسيرة يوم» را حمل نمودهاند بر اين كه در زمانهاي قديم، يك روز مسافرت، با هشت فرسخ مساوي بوده است و نظر به اين كه «مسيرة يوم» يك روز مسافرت با «ثمانية فراسخ» منطبق بوده است؛ در احاديث معصومان، گاهي ملاك شكسته شدن نماز با عنوان 8 فرسخ بيان شده است و گاهي با عنوان يك روز مسافرت.
به عبارت ديگر، «مسيرة يوم» عنوان مشير است نه عنوان وصفي.
4. مسافر به كسي ميگويند كه از وطن خويش خارج شده است و خروج از وطن، اصل و اساس در مسافرت است؛ يعني، اگر كسي از وطن خويش خارج نشود، ديگر مسافر نيست. زمان معرِّف و نشانه مسافرت است؛ نه اصل مسافرت و به همين جهت در عرف، مسافر به كسي ميگويند كه از منزل خارج شده، قصد هشت فرسخ را دارد.
جمع بندي
نظر به اين كه از منظر مشهور فقيهان، موضوع قصر نماز، «مسيرة يوم» نيست؛ بلكه «ثمانية فراسخ» (8 فرسخ) است، ديگر شبهه اين كه «مسافرت در گذشته با اسب و شتر بوده و امروزه ممكن است با هواپيما باشد و كمتر از يك ساعت طول بكشد و حكم مسافر شرعي را ندارد، وارد نيست؛ زيرا اين اشكال در صورتي وارد است كه موضوع قصر نماز «مسيرة يوم» (يك روز كامل) باشد و نه هشت فرسخ؛ در حالي كه از روايات استفاده ميشود كه موضوع قصر نماز هشت فرسخ است و نه «مسيرة يوم». بنابراين، حكم نماز شكسته ـ كه در فقه مطرح شده است ـ براي زمان حال و آينده نيز، مانند گذشته صادق است.
پي نوشت
1. بقره (2)، آيه 153.
2. طه (20)، آيه 14.
3. نساء (4)، آيه 43.
4. همان، آيه 43.
5. عنكبوت (29)، آيه 45.
6. مصباح يزدي، 28 گفتار پيرامون مسائل اعتقادي و اخلاقي، ص 89.
7. هود (11)، آيه 7؛ ملك (67)، آيه 2.
8. 28 گفتار پيرامون مسائل اعتقادي و اخلاقي، ص 144ـ145.
9. مطالعه اثر نفيس آيةالله مصباح يزدي، تحت عنوان «خودشناسي براي خودسازي»، در اين زمينه بسيار سودمند است.
10. بقره (2)، آيه 183 ـ 185.
11. مشكوة المصابيح، ص 179،(حاشيه).
12. همان.
13. سيد عبدالأعليسبزواري، مهذّب الاحكام، ج 10، ص 210.
14. كنزالعمال، ج 8، ص 503.
15. شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 5، ص 540.
16. ميرزا حسين نوري، مستدرك الوسائل الشيعه، ج 1، ص 503.