آيا براي سير و سلوك معنوي انسان، حتما استاد خاص لازم است يا نه و اگر دسترسي به استاد نداشتيم، راه چاره چيست؟ شكي نيست كه در هر علم و رشتهاي كه انسان بخواهد با دقت و ظرافت و تحقيق از خصوصيات و لطايف آن آگاهي يابد، ضروري است كه از استاد متخصص آن فن استفاده كند. اين مطلب در خصوص رشته هايي كه تجربيات استاد در آن مدخليت داشته باشد و يا مربوط به ماوراء طبيعت باشد، ضرورت مضاعف و بيشتري دارد.فردي كه ميخواهد در صراط حقيقت و به سوي كمال انسانيت و روحاني سلوك كند، بايد از برنامه اين مسير آگاه باشد و با تمام دقت منازل اين راه را طي كند و در اين خصوص، بايد همه شرايط، موانع، خصوصيات و جزئيات سلوك را رعايت كند. ميتوان نيازمندي به استاد را در سلوك معنوي، به دليل زير دانست:
1. استاد بهترين فرد از مصاديق رفيق است و براي كسي كه سير و سفر ميكند، داشتن رفيق از آداب سفر است (الرفيق ثم الطريق).
2. استاد از لحاظ مقامات روحاني، رفيقي مورد اعتماد و اطمينان است و احتمال خيانت، تعدي و نفاق در او نيست.
3. او رفيقي است كه در اين مسير، سوابق طولاني و تجربيات زيادي داشته، وجود او نافع و مورد استفاده خواهد بود.
4. او خود را موظف و ملزم به راهنمايي و هدايت افراد نيازمند و طالبان حق ميداند.
5. او از موانع اين راه و راهزناني كه در اين مسير هستند، آگاه است.
6. از حوادث و جريانهايي كه پيش ميآيد و از واردات غيبي و مكاشفه هايي كه ميشود، بااطلاع است.
7. او از شرايط و خصوصيات و علائم هر منزلي از منازل اين سلوك روحاني، آگاه است.
8. اين استاد به لحاظ مقام نوراني و عبوديت حقيقياش، هيچ گونه تشخص، تفوق، امتياز و برتري ندارد و براي خود مرتبتي نميبيند و از اين لحاظ، براي مقام رفاقت، بهترين فرد خواهد بود.
9. اين رفيق به لحاظ مقام روحاني و معنوياش، داراي نورانيتي نافذ، ارادهاي موءثر، روحي پاك و مبارك و قلبي روشن مهذب بوده، وجودش براي سالك، نشان خير و بركت است؛ حتي معاشرت، ملاقات و همنشيني بااو در نورانيت طالب سلوك معنوي، موءثر خواهد بود.
10. استاد به استعدادهاي مختلف افراد، صفات ذاتي باطني آنان، اخلاق و صفات اكتسابي سالكان و اعمال و عادات اشخاص، توجه دارد و به تناسب اين امور، دستورهاي لازم و برنامههاي موءثري را براي تخليه و تهذيب و سير و پيشرفت آنان معين ميكند و مانند دكتر متخصصي است كه به تناسب مزاج و به مقتضاي مرض، دارويي تجويز مينمايد.1
علامه و عارف واصل، مرحوم شعراني در اين خصوص ميگويد:
«حق آن است كه سالك احتياج به استاد عارف دارد؛ چرا كه مبتدي هنگامي كه قصد تهذيب نفس از رذايل را داشته باشد، نميداند چطور شروع در سلوك كند و چه چيزي شايسته است تا انجام دهد و از آن چه بايد بپرهيزد، چگونه عمل كند و چه بسا براي او صفت رذيله عجب، حاصل شود و خود بدان ملتفت نباشد تا از آن بپرهيزد و لذا محتاج معلمي است تا او را به تخلص از آن ارشاد كند. پس همان طور كه در صنايع و مهارتها به استاد احتياج است، در تحصيل ملكه تهذيب نفس نيز به استاد احتياج ميباشد؛ بلكه احتياج در اين راه، شديدتر است».2
هر هنر كه استاد بدان معروف شد
جان شاگردان بدان موصوف شد
پيش استادي كه او نحوي بود
جان شاگردش ازو نحوي شود
باز استادي كه او محو ره است
جان شاگردش ازو محو شه است3