آيا در حكومت پيامبر (صلي الله عليه و آله) مجازات زندان وجود داشت؟ در حالي كه ساختن زندان در اسلام را براي اولين بار به امام علي (عليه السلام) نسبت ميدهند . اصولا پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) با توطئهگران به چه نحوي برخورد ميكردند؟ جهت ارائه پاسخي مناسب، ابتدا لازم است نكاتي درباره تاريخ زندان در اسلام و اين كه «ساختن زندان در اسلام را براي اولين بار به امام علي (عليه السلام)، نسبت ميدهند» ، بيان شود .
در مورد تاريخ تاسيس زندان در اسلام ميان سيره نويسان و علماي اسلام و حدت نظر وجود ندارد: برخي آن را به زمان پيامبر (صلي الله عليه و آله) مربوط ميدانند، دستهاي به زمان خليفه دوم و گروهي به زمان حضرت علي (عليه السلام) . هر يك از اين سه نظر در جاي خود درست مينمايد; ولي اختلاف در چگونگي آن است . توضيح آن كه گاهي سخن در حبس است و گاهي در محبس . در مورد اصل حبس، علاوه بر آن كه در آياتي از قرآن كريم آمده است (2) ، در سيره رسول خدا (صلي الله عليه و آله) نيز نقل و در مواردي اجرا شده است . اما در مورد محبس و زندان، در زمان پيامبر (صلي الله عليه و آله) مكان مستقلي براي اين منظور پيش بيني نشده بود . عدم تاسيس زندان مستقل در زمان پيامبر (صلي الله عليه و آله) دلايل مختلفي داشت: مانند كم بودن تعداد مسلمانان، محدوديت امكانات، قوي بودن ايمان مذهبي و در نتيجه پايين بودن آمار جرايم . البته مجرمان يا متهمان و احيانا اسرا در مساجد و منازل افراد تحت نظر قرار گرفته و محصور ميشدهاند و حتي آن حضرت دستور ميداد جاي زنان از مردان جدا باشد و زندانيان را در مكانهاي متعارفي كه همگان در آن مكانها زندگي ميكنند نگه دارند تا احساس سختي نكنند . (3)
در زمان خليفه دوم، منزل مسكوني صفوان ابن امبيه خريداري و به زندان تبديل شد . در زمان حضرت علي (عليه السلام)، آن حضرت ابتدا به وسيله ني زندان مستقلي تاسيس كرد و آن را «نافع» نام نهاد; اما چون يكي از زندانيان آن را سوراخ كرد و گريخت، با خشت و گل زندان ديگري ساخت و آن را «مخيس» ناميد .
بدين ترتيب، اصل زندان و زنداني از همان صدر اسلام وجود داشته، لكن به تدريج كه قلمرو اسلام گسترش مييافت و وضعيت جديدي پيش ميآمد، در وضعيت زندان نيز دگرگوني ايجاد ميشد .
بنابراين، اولين مكاني كه به طور اختصاصي و تحت عنوان زندان تاسيس شد، مربوط به زمان حضرت علي (عليه السلام) است . (4)
با توجه به مقدمه فوق، در پاسخ سؤال بايد گفت:
اولا، ساخته شدن زندان براي اولين بار در اسلام توسط امام علي (عليه السلام)، دليل بر نبودن مجازات زندان در زمان پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) نيست; چنان كه گذشت، اين نوع مجازات براي مجرمان خاص وجود داشته است . در روايتي از امام صادق (صلي الله عليه و آله) ميخوانيم: «پيامبر (صلي الله عليه و آله) شخصي را كه متهم به قتل بود، شش روز حبس ميكرد ... .» (5)
ثانيا، حرف زدن عليه حكومت اسلامي دو صورت دارد: اگر صرف انتقاد از مشكلات و يا نقاط ضعفي است كه در بدنه حكومت وجود دارد و با روش صحيح و سازنده انجام شود، از نظر ا سلام نه تنها منعي نداشته، بلكه از باب «نصيحت ائمه مسلمين» و «امر به معروف و نهي از منكر» امري پسنديده و از وظايف اساسي احاد مردم نسبتبه حاكمان خويش است; اما اگر اين حرف زدن از حالت انتقاد سازنده و خيرخواهي و امر به معروف و نهي از منكر خارج و در جهت توطئه چيني، تضعيف و براندازي نظام اسلامي شكل گرفته باشد، بايد با هر وسيله ممكن با عاملان آن برخورد شود . البته بايد به اين نكته مهم توجه داشت كه با توجه به نوع جرم و شرايط زماني شيوه برخورد متفاوت خواهد بود گاهي زندان است، گاه اعدام و گاهي جريمه و يا اعمال برخي محدوديتها و . .. ; مثلا پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) در جهتحفظ نظام اسلامي، مسجد ضرار را كه كانون توطئه گران بود، تخريب كرد . يا حضرت علي (عليه السلام) جهتسركوبي توطئه گران و دشمنان داخلي، سه جنگ جمل، صفين، و نهروان را اداره و رهبري كرد و ... . خلاصه آنچه در برخورد با توطئه چينان مهم استبرخورد قاطع با آنها است نه اصرار بر شيوهاي خاص مانند زندان .
ثالثا، در تاريخ اسلام جرائمي چون: توطئه براي بر اندازي حكومت اسلامي، تحريك مردم براي ضديتبا حكومت و سوء قصد عليه جان پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله)، اتفاق افتاده است و پيامبر (صلي الله عليه و آله) نيز به صلاحديد خود مجازاتهاي مختلفي همچون قتل و زندان درباره آنها معمول داشته يا مجرمان رامورد عفو قراردادهاست . (6) بنابراين، چنين موضوعي فقط به زمان امام علي (عليه السلام) محدود نيست .
رابعا، نكته كليدي كه در پاسخ سؤال شما بايدمد نظر قرار گيرد اين است كه در بررسي ميزان مشروعيت موضوعي از ديدگاه اسلام، منابع متعددي نظير قرآن، سنت و ادله عقلي وجود دارد كه استناد به هر كدام از اين منابع به تنهايي در ا ثبات مشروعيت آن موضوع كفايت ميكند . معالوصف، اثبات سيره امام علي (عليه السلام) در برخورد با مخالفان معيار و الگوي كاملي براي ساير حكومتهاي اسلامي در تمام زمانها است; هر چند اين شيوه در زمان پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) يا ساير معصومان (عليه السلام) وجود نداشته باشد .
پينوشت:
2 . مائده (5): 33و106; نساء (4): 15 .
3 . موارد السجن النصوص و الفتاوي، نجمالدين طبرسي، ص 498 و 499 و 566 .
4 . همان، ص 564 .
5 . وسائل الشيعه، حر عاملي، ج 19، باب 12 .
6 . جرم سياسي، عباس زراعت .