در جهان پيشرفته، با توجه به گستردگي اطلاعات و تجربيات بشري، قرآن چه نقشي ميتواند در زندگي بشري و دهكده جهاني ايفا كند؟ نقش قرآن در زندگي بشري در ابعاد مختلف فردي، اجتماعي و حتي بينالمللي، قابل دقت و بررسي است كه به طور مختصر به بعضي از آنها اشاره ميشود:
1. انسان، نيازمند ارتباط مستقيم با آفريننده و هستيبخش خود است. اين ارتباط اگر چه از طريق مناجات و رازگويي دروني و قلبي انجام ميگيرد، اما دسترسي به كلمات خود خداوند، بسيار لذتبخش و اطمينانآور است؛ چنان كه اقبال لاهوري گفته است: «اگر ميخواهي خدا با تو سخن بگويد، قرآن بخوان».
اين ويژگي، به طور كامل، تنها براي قرآن مجيد باقي مانده است و هيچ كتاب آسماني ديگري چنين جايگاهي ندارد.
2. انسان نيازمند قانوني مدون از سوي خداوند و مرشد و مرادي جاودان است تا از سبيل به صراط مستقيم دست يازد و از گزند وسوسههاي دروني و بيروني در امان بماند. قرآن كتاب هدايت انسان به سوي رستگاري و رستن از بندهاي جاهليت كهن و مدرن است؛ «الم، ذالك الكتاب لا ريب فيه هدي للمتقين».
3. انسان در تكاپو و جستوجوي آگاهيهاي صحيح و معارف بلند و پرمعناست؛ البته با استفاده از تجربيات بشري و تلاشهاي علمي، به بسياري از آگاهيها ميتوان دست يافت؛ اما براي اطمينان به درستي يافتههاي خود و آگاهي به آن چه براي او دست نايافتني است، نياز به يك منبع اصيل و غني بسيار محسوس است، چنان كه امام راحل ميفرمايد: «اگر قرآن نبود، درهاي معرفت بر ما بسته بود».
در ميان كتابهاي آسماني و دست نوشتههاي بشري، قرآن مجيد در اين باره، جايگاه ممتازي دارد. تعريفي كه قرآن از انسان دارد (انِّي جاعِلٌ في الارضِ خليفةً)1 و تعريفي كه قرآن از خداوند ارائه كرده است (ليس كمِثلهِ شَيء)2 و نيز بيان صفات جمال و جلال و تعريفي كه از نظام هستي و حيات و شعور همگاني موجودات ارائه داده (و اِن مِن شيء الاّ يُسَبِّح بحمده)3 و تعريفي كه از پيوستگي و هماهنگي منظم همه كرات، افلاك، زمين و آسمان دارد (و الشمس و ضحاها و القمرِ اذا تلاها و النهارِ اذا جلاّها و الليلِ اذا يغشاها...)4 و...، نيازمندي جامعه بشري و پويندگان راه حق و حقيقت را به اين كتاب آسماني ضروري ساخته است؛ زيرا بعضي از دانشها به جز از طريق قرآن، براي بشر، قابل دستيابي نيست: «...و يُعلمُكُم ما لم تكونوا تعلمون؛ و آن چه را نميدانستيد به شما ياد ميدهد...».5
از جمله آگاهيهايي كه به جز از طريق قرآن راهي براي دريافت آن نيست، آگاهي درباره جهان پس از مرگ و جزئيات جهان آخرت است؛ زيرا هيچكدام از افراد بشر، تجربه تكرار و رفت و آمد آن را ندارند و درك بشري، هيچگونه سابقه ذهني از آن ندارد؛ در حالي كه در سوره «واقعه»، «صافات»، «مرسلات» و... صحنه قيامت به تصوير كشيده شده است.
4. نقش برجسته ديگر قرآن اين است كه از سابقه تاريخ بشر، خبرهاي درست و مطابق واقع را نقل كرده و سرگذشت پيامبران و محتواي پيام آنان را - بدون هيچگونه تحريف - به جامعه بشري عرضه كرده است. ازاينرو، قرآن حتي بر پيروان تورات و انجيل، منّت شايان توجهي دارد كه چهره پيامبران بنياسرائيل را به درستي معرفي كرده و حضرت موسي، عيسي، زكريا و... را آن گونه كه بودهاند - به دور از هر گونه تهمت و توهيني - شناسانده و نقشه تحريفگران و دسيسهگران را نقش بر آب ساخته است. قرآن مجيد در اين باره ميفرمايد: «و اذ قال اللهُ يا عيسي ابن مريم اَ اَنت قلتَ للناسِ اتخِذوني و امّي الهَينِ مِن دون الله قال سبحانك ما يكون لي اَن اَقولَ ما ليس لي بحقّ؛ و هنگامي كه خداوند گفت: اي عيسي پسر مريم! آيا تو به مردم گفتي كه من و مادرم را همچون دو خدا به جاي خداوند بپرستيد؟ گفت: منزّهي تو! مرا نشايد كه چيزي را كه حق نيست بگويم».6
5. نقش برجسته ديگر قرآن براي جامعه بشري اين است كه ظرفيت جهان شمولي دارد و پيامهاي آن براي تمام مصلحان جهان و حافظان حقوق بشر، قابل اعتنا و كاربردي است. تكيه بر نقاط مشترك پيروان اديان آسماني و پايبندي به اصول انساني (عدالتگستري، امانتداري و...)، تلاش براي ريشهكني هر گونه ناهنجاري، ناپاكي و اختلاف و مخالفت با حق و درستي و... همگي شاخصهايي است كه ظرفيت جهان شمولي قرآن را به نمايش گذاشته است. آيات فراخوان قرآن، همچون تابلوي درخشندهاي، تمامي اصلاحگران و حقگرايان را به سوي محور وحدت و پاكي، به دور از هر گونه تعصب و خودخواهي دعوت كرده است؛ «قل يا اَهل الكتاب تعالَوْا الي كلمةٍ سَواءٍ بيننا و بينكم اَلاّ نعبدَ اِلاّ الله و لا نشركَ به شيئاً و لا يتّخذ بعضُنا بعضاً اَرباباً من دون الله؛ بگو: اي اهل كتاب! بياييد بر سر سخني كه ميان ما و شما يكسان است، بايستيم [و آن اين [كه جز خدا را نپرستيم و چيزي را شريك او نگردانيم و برخي از ما بعضي ديگر را به جاي خدا به خدايي نگيرد».8
پي نوشت
1. بقره (2) آيه 30.
2. شوري (43) آيه 11.
3. رعد (13) آيه 13.
4. شمس (91).
5. بقره (2) آيه 151.
6. مائده (5) آيه 116.
7. آل عمران (3) آيه 64.
8. براي آگاهي بيشتر ر.ك: محمدحسين طباطبايي، قرآن در اسلام؛ عبدالله جوادي آملي، قرآن در قرآن؛ عبدالله جوادي آملي، انتظار بشر از دين؛ محمدتقي مدرسي، مباحثي پيرامون معارف قرآن كريم؛ محمد غزالي، نقش قرآن در جهان معاصر.