هيچ ملتي بدون نگاه عميق و دقيق به گذشته خود و بررسي احوال و اثار هنرمندان، صنعتگران، سياستمداران و از همه مهمتر متفکران و دانشمندان نميتواند مسير حرکت به سوي ايندهاي روشن و پربار را ترسيم و در ان پيش رود.
در اين ميان مطالعة زندگي برخي از اين شخصيتهاي تاريخ‌ساز اثر ديگري بر انسان دارد و زندگي شيخ بهائي از ان جمله است. زيرا وي از زمره متفکراني است که علم و عمل، سياست و اخلاق، مدارا با مردم و عرفان و سير و سلوک را همزمان و در تار و پود شخصيت خود اميخته بود و بر اثر اين جهاد علمي و معنويت دروني و خدمت به مردم به مقامي رسيد که نامش نگين لوحة علما و دانشمندان است.
خدمات علمي
دانش و هنر دو گوهر گرانبها هستند كه با هم پيوند نزديك دارند و شيخ بها‌ء‌الدين، دانش و هنر را به خدمت آرمان‌هاي ديني گرفت و به راستي كه نمونه شاخصي از هنر متعهد بود. هنر معماري شيخ يادگارهاي زيادي دارد كه در تاريخ اصفهان و ايران، بلكه جهان، پرآوازه است. اين دانشمند بزرگ در اين زمينه منشأ آثار گران‌قدري شد كه عمده‌ترين آنها عبارتند از: مسجد امام، ساعت شاخص اوقات شرعي، حمام شيخ بهايي، شهر نجف‌آباد و طرح تقسيم آب زاينده‌رود كه در اين مقاله به آنها مي‌پردازيم.
.jpg)
مسجد امام اصفهان
ساختمان مسجد جامع عباسي (مسجد امام) در ضلع جنوبي ميدان تاريخي اصفهان در سال 1020 ق به فرمان شاه عباس اول و در بيست و چهارمين سال سلطنت وي شروع شد و به منظور تزئين ميدان بزرگ، در سال 1025 ق و در حالي كه هنوز مشغول پي‌ريزي قسمتهاي ديگر مسجد بودند، سردر نفيس كاشي كاري معرق آن را به اتمام رسانيدند.
اين مسجد شاهكاري جاويدان از معماري و كاشيكاري و حجاري ايران در قرن يازدهم هجري است. كتيبه‌هاي مسجد، كار خطاطان معروف عهد صفويه و تزئينات عمده آن از كاشيهاي خشت هفت رنگ و معرق مي‌باشد. در مدرسه جنوب غربي مسجد، قطعه سنگ ساده‌اي به شكل شاخص در محل معيني تعبيه شده است كه ظهر حقيقي اصفهان را در چهار فصل نشان مي‌دهد و چنان‌كه مي‌گويند محاسبه آن را <شيخ‌بهايي> انجام داده است.
سطح فوقاني اين شاخص به شكل مثلث قائم‌الزاويه است ، وتر مثلث در جهتي است ظهر را تعيين مي‌كند و يك ضلع مجاور زاويه قائمه وصل به ديوار و ضلع ديگر نماينده قبله مسجد است. از نكات جالب اين مسجد انعكاس صوت در مركز گنبد بزرگ جنوبي آن است، ارتفاع گنبد اين مسجد 52 متر و ارتفاع مناره‌هاي داخل آن 48 متر و ارتفاع مناره‌هاي سردر آن در ميدان نقش جهان 42 متر است. قطعات بزرگ سنگهاي مرمري يكپارچه و سنگابهاي نفيس، مخصوصا سنگاب نفيس شبستان غربي گنبد بزرگ كه به تاريخ سال 1095 هجري است، از ديدنيهاي جالب اين مسجد است.
جهت ورود به حياط مسجد ناگزير بايد از يكي از راهروهاي سرپوشيده طرفين چپ يا راست عبور كرد كه پس از گذر از فضايي نيمه تاريك، زاويه 45 درجه‌اي را تا رسيدن به صحن مسجد طي مي‌كنيم. در واقع اين دو مسير به عنوان تونلي انتقالي براي گذر از شكست دو محور متقاطع موجود در محورهاي طولي ميدان و مسجد بوده كه وجود اين شكستگي را بر فرد پنهان مي‌دارند. به علاوه اين شگرد، تامين‌كننده كليه اهداف طراح ميدان و مسجد از نقطه نظر ميزان جذب حداكثر تابش نور در ميدان و رو به قبله كردن مسجد است.
ويژگيهاي گنبدخانه مسجد امام
ايوان سرپوشيده شمالي مسجد فضاي وسيع و بلندي است كه سر تا سر آن را كاشيكاري بسيار زيبايي فراگرفته است.
گنبد با عظمت و رفيع مسجد كه به صورت دوپوش ساخته شده، بر روي اين صحن قرار دارد. اين گنبد را بزرگ‌ترين و پركارترين و استادانه‌ترين آثار معماري قرن يازده هجري مي‌دانند.
گنبدخانه اصلي مسجد امام، كه ديواره آن به ضخامت 5/4 متر بوده و ابعاد داخلي‌اش 6/22متر 225/x متر مي‌باشد، بر فراز اين قسمت گنبد دوپوشي قرار دارد كه از كف گنبدخانه تا تيزه (نوك) داخلي آن 38 متر و تا تيزه خارجي آن معادل 52 متر برآورده ميشود. در واقع مي‌توان فضاي خالي ميان دو گنبد را به اندازه 13 متر (با احتساب يك متر ضخامت در تيزه دو گنبد) در ناحيه مركزي تعيين كرد. وزن اين گنبد دوپوش حدود 650 تن ارزيابي مي‌گردد كه در يك چنين ارتفاع و وزني، قطعا داراي محاسبات بسيار دقيق و پيچيده‌اي از نظر سازه‌اي بوده كه اين قسمت از كار را به <شيخ بهايي> نسبت مي‌دهند. يكي از ويژگيهاي آكوستيكي اين گنبد آن است كه اگر بيننده‌اي از ابتداي ورودش به فضاي گنبدخانه شروع به ضربه زدن در كف نمايد و به آهستگي به سمت نقطه مركزي حركت كند، مشاهده مي‌نمايد كه در اين عبور توام با تاني، در ابتدا براي هر ضربه تا 18 بار انعكاس به گوش مي‌رسد كه هرچه به سمت مركز نزديك‌تر شود، اين تعداد تا هفت بار انعكاس كاهش مي‌يابد. در عوض هر چه تعداد دفعات انعكاس كاهش مي‌يابد، بر تقويت دامنه صوت انعكاسي ناشي از ضربه افزوده مي‌گردد، و اين مطلب را به اثبات مي‌رساند كه عملا حاصل‌ضرب عدد انعكاس (ناشي از هر ضربه در هر قسمت از فضاي زير گنبد) و دامنه صوت تقويت شده مقداري است ثابت و با افزوده شدن بر يك عامل، از ميزان عامل ديگر كاسته ميشود.
از نقطه نظر مهندسي تكنيك‌هاي به كار گرفته شده در ساخت اين گنبد، علاوه بر ويژگيهاي منحصر به فرد آكوستيكي‌اش، تحسين‌انگيز و كم‌نظير است.
گنبد بيروني به صورت دلنما(به شكل مقطع يك قلب) بوده، اما گنبد دروني به صورت شلجمي(سهمي) طراحي شده است.
از اين رو، وزنشان به استوانه زير گنبد وارد ميشود. در اين نقطه به دليل شكل متفاوت مقطع هر كدام، نيروهايي رانشي به ترتيب به سمت مركز دايره گنبد خارج از مركز وارد مي‌گردند. اندازه‌ها، اشكال و ضخامت‌ها به گونه‌اي در طراحي منظور شده‌اند كه اين دو نيروي رانشي مختلف الجهت يكديگر را خنثي نموده و تعادل گنبد را تضمين مي‌كنند. در واقع همين امر باعث مي‌گردد بدون به كارگيري عناصري چون تيرهاي چوبي، خرپاهاي چوبي با زنجيرهاي فلزي در گريو آن، كه عموما باعث زشتي فضاي داخلي گنبدها مي‌گردند، تعادل و ايستايي لازم را داشته باشد.
در اينجا بايد اشاره نماييم يكي ديگر از كاركردهاي كانون اكوستيكي در مركز گنبدخانه آن است كه در هنگام اقامه نماز، صداي مكبر با سردادن ذكرهايي متناسب با هر قسمت از اركان نماز، در مركز فضاي گنبد خانه تقويت شده و به گوشه گوشه فضاي داخلي مسجد، آن هم با اين وسعت 15000 مترمربعي، رسيده و كل نمازگزاران را قادر مي‌سازد در هماهنگي كامل به امام جماعت واحدي اقتدا كنند.
از طرفي امواج صوتي آن با عبور از روي حوضي كه در ميانه صحن اصلي قرار داردو فضايي به وسعت 283 مترمربع را پوشش مي‌دهد، به دليل وجود تفاوت در ميزان درجه حرارت بر فراز آن، تحت فشار و مكش قرار مي‌گيرد و امواج صوتي مكبر با عبور از روي حوض به گونه‌اي سريع‌تر و واضح‌تر به سمت شمال درب ورودي هدايت شده كه با قرار گرفتن يك مكبر ديگر در درب اصلي مسجد امكان ايجاد هماهنگي براي اقامه نماز جماعت چند ده هزار نفري فراهم مي‌آمده است.
در مدرسه سليمانيه (تابستاني)، يعني در مغرب مسجد امام نيز سنگي مثلثي (قائم‌الزاويه) در ميانه ضلع شمالي‌اش وجود دارد كه وتر آن، دقيقا در امتداد شمال - جنوب طراحي شده و در واقع همين امر باعث مي‌گردد در چهار فصل سال، در هنگام ظهر شرعي سايه متشكله در مقابل وتر آن صفر شود. به همين علت آن را <سنگ شاخص ظهر شرعي> يا <سنگ ساعت ظلي> يا به زبان ساده‌تر <سنگ ساعت> مي‌نامند. البته يافتن اين امتداد نياز به محاسباتي داشته كه دانستن جغرافيا، نجوم، هندسه و ... از لوازم آن بوده است. برخي كارشناسان ويژگيهاي منحصر به فردي را براي اين مسجد برمي‌شمارند؛ از جمله: طاووس‌هاي ورودي، پيچ‌هاي سه‌تايي بسيار نفيس بر فراز گلدان‌هاي مرمر، گنبد عظيم دوپوش ، ويژگي آكوستيكي منحصر به فرد كه باعث تقويت و تكرار صدا مي‌گردد، حجم عظيم سنگ مرمر به كار گرفته شده ، تعداد بي‌شمار كاشيهاي به كار رفته و نقوش كم‌نظير هر كدام، محراب عظيم با دريچه موجود در فرازش، منبر يكپارچه عظيم مرمر، سنگابهاي نفيس ، تناسبات بسيار بي‌نظير به كار گرفته در عناصر ساختماني كه فضا را بي‌نهايت جذاب، آرام‌بخش و انساني نموده، و ...
طبقه فوقاني كه در قسمت شمالي مسجد واقع شده داراي غرفه‌هايي است كه در دوران صفويه به محل زندگي طلاب علوم ديني اختصاص داشت. همان‌طور كه گفته شد كتيبه‌هاي موجود در مسجد علاوه بر آنكه شاهكارهاي هنر خوشنويسي و به خصوص خط ثلث را به نمايش مي‌گذارند، برخي وقايع تاريخي را نيز بيان مي‌دارند.به طور كلي مسجد امام اصفهان با مناره‌هاي رفيع، ايوانهاي سر به فلك كشيده، شبستان‌هاي عالي ، محرابهاي نفيس و همچنين با طرح يكپارچه و متوازن خود از شاهكارهاي بي‌نظير و مسلم معماري زمان صفويه است. مسجدي كه در عصر خود از عجايب زمان بوده و در حقيقت به دليل زيبايي طرح، عظمت، ابعاد و شكوه و جلال كاشي‌كاري‌هايش ستاره درخشان هنر عصر صفوي است.
.jpg)
حمام شيخ بهايي
در شعاع يكصد متري از جنوب <گنبد نظام‌الملك> (جنوب مسجد جامع عتيق) در محله <دردشت> اصفهان حمامي وجود دارد كه بر در ورودي آن، بر كاشي آبي لاجوردي نوشته شده <حمام شيخ بهايي> و اين بيت شعر بر آن نگاشته شده :
چون يكي ، از درون برون آيد
كه صحت و عافيت، بود تاريخ
با محاسبه دو كلمه <صحت و عافيت> سال 1065 ق به دست مي‌آيد كه اين سال با تاريخ فوت شيخ بهايي، يعني سال 1031ق، 34 سال تفاوت دارد، مع‌الوصف طراحي اين حمام را به شيخ بهايي نسبت مي‌دهند. به هر حال در متون و اقوال چنين آمده كه اين حمام داراي خزينه‌اي بوده كه آب آن به طور خودكار و بدون مصرف مستقيم انرژي مي‌دهد. البته كتابي از شيخ بهايي در ارتباط با ساخت حمامها باقي مانده كه در آن به صورت تفصيلي نحوه ساخت حمام و روشهاي عايق حرارتي(ايزوله) كردن خزينه را شرح داده كه نهايتا باعث كمترين ميزان اتلاف انرژي ميشود. لازم به ذكر است كه طراحان در ساخت حمام‌هاي قديمي همواره بر اين مساله تاكيد داشته‌اند كه آنها را تا حد امكان در ترازهايي پايين‌تر از سطح زمين بسازند و اين عاملي بسيار موثر در ذخيره انرژي داخل حمام جهت جلوگيري از تبادل آن با فضاي خارج بوده كه در اين حمام نيز مشاهده مي‌گردد.
اكنون مي‌توان فرضيه‌اي قابل طرح را عنوان نمود كه تاكنون به صورت عملي و مستدل به اثبات نرسيده است. مثلا آنكه بر مبناي اصل جلوگيري از اتلاف انرژي مواد زايد، كه براساس آن در كشوري همچون چين حداقل از يك هزار سال قبل از انرژي گرمايي موادي چون فضولات استفاده مي‌شده، مي‌توان گفت احتمالا يك سيستم سفالينه لوله‌كشي زيرزميني حد واسط توالت مسجد جامع و اين حمام بوده كه با روش مكش طبيعي، گازهايي چون متان (4(CH واكسيدهاي گوگردي به مشعل خزينه حمام هدايت مي‌شده و به عنوان منبع گرما در مشعل مي‌سوخته و يا آنكه مستقيما اين گازها را از مواد زايد دفع شده در خود حمام جمع‌آوري مي‌نموده و استفاده مي‌شده است كه اين روش را تحت عنوان <بيوگاز> (استفاده از انرژي موجود در مواد زائد كه به صورت گاز از آنها متصاعد ميشود) مي‌شناسيم. ابعاد فعلي سطحي كه اين حمام اشغال نموده حدود 24 متر 40x متر مي‌باشد و دسترسي به داخل آن فعلا ميسر نيست.
اين حمام كه تا سه دهه قبل دائر بوده است، سنگابي (برخي هم به جاي سنگاب از جام برنجي ياد كرده‌اند) داشته كه بر روي آن چهل بار عبارت <بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم> همراه با آياتي ديگر از قرآن مجيد حكاكي شده بود و مردم به جهت گشايش كارها و رفع حوايج خويش از آب آن مي‌نوشيدند و اين سنگاب يكي ديگر از جاذبه‌هاي حمام بوده است.
نجف‌آباد
شهرستان نجف‌آباد در غرب شهر زيباي اصفهان است. اين شهر در 45 درجه و 36 دقيقه طول شرقي و 31درجه و 5 دقيقه عرض شمالي و با ارتفاع 1650متر از سطح دريا واقع شده است.
اين شهر چهار قرن پيش، يعني ميان سالهاي 1010 - 1022 ق، همزمان با حاكميت شاه‌عباس اول صفوي و به همت دانشمند بزرگ مرحوم شيخ بهايي (ره) بنا گرديده است. اين شهر بر اساس اسلوب خاص مهندسي و معماري دوره صفويه بنا گرديده است. در خصوص بناي آن روايات گوناگون ذكر شده ا ست.
انگيزه ايجاد شهر نجف‌آباد چه بوده است؟ اظهار نظرهاي مختلفي وجود دارد؛ اما مشهورترين آنها اين است: نذورات و عايدات موقوفات منطقه، به وسيله كارواني، از اصفهان به سوي نجف اشرف برده مي‌شد كه پس از پيمودن 25 كيلومتر از حركت باز ايستاد، شيخ‌بهايي چاره را در اين ديد كه با اذن شاه عباس، بار شتران را هزينه بناي شهري كند به نام نجف‌آباد، و چنين شد كه اين شهر متولد شد. قول ديگر اين است كه توليد و گسترش صنايع نظامي در اصفهان كه به تازگي توسط برادران شرلي به ايران آمده بود، نيازمند مكاني خارج از شهر اصفهان بود و نجف‌آباد احداث شد تا صنعتگران اطراف آن كشور در اين شهر گرد آيند و آمادگي دفاعي صفويان توسعه طلب را از طريق ساخت انواع سلاحهاي آتشين افزايش دهند.
تقسيم آب زاينده‌رود
يكي از كارهاي شگفت شيخ بهايي طومار تقسيم آب زاينده‌رود است. وي در عهد سلطنت شاه طهماسب صفوي، سندي تهيه كرد كه به <طومار شيخ بهايي> معروف است، براساس اين سند سال به 360 روز، و برنامه استفاده از آب به دو فصل مشخص تقسيم شده است. طبق طومار شيخ بهايي فصل سيلابي، كه 195 روز بود، از اول آذر هر سال آغاز و تا 15خرداد سال بعد ادامه داشت و فصل جريان عادي، كه 165روز بود، از 16 خرداد تا اول آذر همان سال بود.
اين چشمه جوشان و مارپيچ از زردكوه بختياري تا مرداب گاوخوني را سيراب مي‌سازد و در اين راه هشتاد فرسنگي، همواره جيره بلوكات و مزارع مختلف را داده است. شيخ بهايي در پي پيدا كردن راه علاجي براي تقسيم عادلانه اين آب، به تنظيم طومار تقسيم آب زاينده‌رود پرداخت و كل آن را به 33 سهم و 275 سهم جزئي‌تر تقسيم نمود و آن را با طراحي 13 نهر توزيع نمود.استفاده و برداشت از آب زاينده‌رود در زماني كه استفاده زراعي ندارد، آزاد است؛ ولي در زمان نياز و كم‌آبي، به صورت سهم‌بندي تقسيم ميشود كه اشتراك آن براي بلوك‌هاي ششگانه، به روش طومار شيخ بهايي، شامل 33 سهم به شرح زير است:
1- بلوك لنجان: شش سهم؛2 - بلوك النجان: چهار سهم؛3 - بلوك ماربين: چهار سهم؛4- بلوك جي: شش سهم؛5 - بلوك كراج: سه سهم؛6 - بلوك رودشين / برآن: ده سهم.
در طومار ديگري كه به شيخ بهايي نسبت داده ميشود، تقسيمات جزئي ديگري نيز وجود دارد؛ اما انتساب اين طومار به شيخ بهايي، شايد صحيح نباشد؛ چون تقسيم‌نامه آب زاينده‌رود به فرمان شاه‌طهماسب صفوي است كه سواد آن در ماليه اصفهان موجود و مربوط به سال 923 هجري است، بنابراين طومار اخير را به ميرفضل‌الله شهرستاني نسبت مي‌دهند كه گويا فقط به تاييد شيخ بهايي رسيد و تغييراتي جزئي در آن انجام شد.
آموزه‌هاي ديني در هنر و معماري
معماري ايراني برجسته‌ترين شاخص هويت فرهنگي ما محسوب ميشود كه در طول تاريخ حفظ و به نسل ما منتقل شده است؛ معماري تفكر و نوعي از انديشه بشري است كه حوزه وسيعي از زندگي انسان‌ها را دربرمي‌گيرد و تمام عناصر زندگي و آنچه كه در اطراف مي‌بينيم، متاثر از انديشه و روح معماران است. از آنجايي كه معماري اصيل ايراني به نوعي شناسنامه فرهنگ ايراني محسوب ميشود و تاريخ و فرهنگ ايران با عناصر و نمادي چون آثار معماري از قبيل سي‌وسه پل اصفهان، منارجنبان شيخ بهايي و تخت جمشيد عجين شده، مي‌توان فرهنگ ايراني را به جهانيان معرفي كرد.
در مكتب اصفهان هم بين علوم مختلف پيوستگي ديده مي‌شده است.دوره اول بهترين‌ها را در خود جمع كرده كه در ميان آنها شيخ بهايي ديده ميشود. دوره شيخ‌بهايي، اوج مكتب اصفهان است. هنر، علم و دين در شيخ بهايي تجلي پيدا كرده است. شيخ بهايي، هم هنرمند و معمار بزرگي بوده و هم در شعر، فقه، حكمت و بقيه علومي كه به علوم ديني برمي‌گردد، جزء بهترين‌هاي روزگار خود بوده است.
شيخ‌بهايي برنامه توسعه خويش را در دوره‌اي آغاز كرد كه شرق، غرب و جنوب ايران توسط عثمانيها و پرتغاليها اشغال شده و وضعيت بسيار آشفته‌اي به وجود آمده بود.
وي ابتدا به تربيت دانشمندان بزرگي همت گماشت و حدود 4000 نفر را در رشته‌هاي مختلف تربيت كرد، در اين دوره بود كه ملامحمدباقر مجلسي، ميرداماد و ملاصدرا ظهور كرده و طرح آباداني و توسعه كشورمان را تدارك ديدند. در اين دوره 999 كاروانسرا ساخته شد و در واقع با اين اقدام شبكه راههاي ايران تعريف شد.
/خ