علل و عوامل افت تحصيلي

اهميت مشاوره

آيا تاكنون به مشكلي برخورد كرده‏ايد كه نياز به كمك داشته باشيد . براي هر يك از ما كم و بيش ممكن است چنين حادثه‏اي روي داده باشد . مسائل و مشكلات زيادي، اعم از روحي و جسمي، براي ما كم و بيش پيش آمده و مي‏آيد كه ما را وادار به عكس‏العمل در مقابل آن مي‏كند . مردم معمولا حساسيت زيادي در مقابل مشكلات جسمي خود دارند و با بروز كوچك‏ترين مشكل جسمي، به پزشك مراجعه مي‏كنند . اما در مورد بهداشت روان بسيار محتاط عمل مي‏كنند . افراد در زندگي دوست ندارند ديگران از مسائل و مشكلات روحي آنان باخبر باشند و از اين‏رو، اين مشكلات را كم‏تر با مشاور يا حتي والدين خود در ميان مي‏گذارند . بي‏شك سلامت روح و روان رابطه نزديك و مستقيمي با سلامت جسم آدمي دارد . در بسياري از بيماري‏هايي كه مردم فقط به عوامل جسمي آن توجه دارند، مانند ناراحتي‏هاي گوارشي، قلبي و حتي مغزي و . . . عوامل روحي و رواني در آن دخيل هستند . از اين‏رو، شناخت و توجه به بيماري‏هاي روحي نيز حائز اهميت است .
آيا تاكنون احساس پوچي كرده‏ايد؟ آيا تاكنون احساس نكرده‏ايد كه بي‏دليل احساس ياس و نوميدي يا ترس و اضطراب داريد؟ آيا تاكنون خودخوري نكرده‏ايد كه چرا بي‏دليل فلان حرف را زدم و اي كاش در پاسخ فرزند يا دانش‏آموز و يا همسر خود، فلان استدلال را به كار مي‏بردم! آيا تاكنون احساس كرده‏ايد كه بي‏دليل از مشاهده تاريكي، برخي حشرات يا و . . . دچار ترسي بي‏دليل مي‏شويد؟ آيا احساس نكرده‏ايد براي فهم مساله‏اي دچار كند ذهني شده‏ايد؟ آيا از اين‏كه نمي‏توانيد به ديگران «نه‏» بگوييد دچار عذاب وجدان هستيد؟ آيا در انجام كارهاي روزانه احساس نكرده‏ايد كه قدرت تصميم‏گيري نداريد و از اعتماد به نفس كافي برخوردار نيستيد؟ طبيعي‏ترين پيامد و عوارض چنين حالاتي، بي‏حوصلگي، بي‏خوابي، نواميدي، بي تفاوتي، عدم انگيزه و رغبت‏ به زندگي و كار، تنهايي و . . . خواهد بود . گاهي اوقات براي حل مشكلاتي از اين دست هيچ راه حلي به ذهنمان نمي‏رسد . گاهي به انزوا و گوشه‏نشيني پناه مي‏بريم (بدترين حالت) . گاهي نيز به سراغ ديگران رفته تا از تجارب و راهنمايي‏ها و مشاوره آنان بهره‏مند شويم (بهترين حالت) . به نظر مي‏رسد، عقل سليم حكم مي‏كند كه در حل مسائل و مشكلات روحي، همانند مسائل و مشكلات جسمي، نيازمند مشاوره و مراجعه به متخصصان فن هستيم تا از مشاوره و تجربيات آنان براي حل مشكلات روحي خود بهره‏مند شويم .
آنچه مي‏خوانيد، سؤالات يكي از خوانندگان محترم نشريه ديدارآشناست كه پيرامون علل و عوامل افت تحصيلي به دفتر نشريه واصل شده است و توسط كارشناس محترم پاسخ‏هاي آن را مي‏خوانيد .

لطفا بفرماييد افت تحصيلي به چه معناست؟

يكي از بحران‏هاي بزرگ نظام آموزشي در كشورهاي مختلف، به ويژه كشورهاي جهان سوم، مساله «افت و شكست تحصيلي‏» است كه از ديرباز مورد توجه مسؤولان آموزشي بوده است . امروزه نيز از مهم‏ترين مسائل آموزش و پرورش به شمار مي‏رود . بسياري از مربيان، جامعه‏شناسان، روان‏شناسان و . . . بر حسب ديدگاه‏هاي خاص خود به اين مساله نگريسته‏اند و تعاريف گوناگوني نيز از آن به دست داده‏اند . مراد از افت تحصيلي اين است كه افرادي استفاده از امكانات آموزشي را به دست نياورند . در اين‏جا منظور از شكست و افت تحصيلي اين است كه اشخاصي فرصت استفاده از امكانات آموزشي را پيدا كنند ولي به عللي از مدرسه اخراج شوند، ترك تحصيل كنند، تجديد يا مردود شوند، يا اين‏كه والدينشان آنان را از ادامه تحصيل بازدارند . به نظر ما، حتي كساني كه كيفيت و ميزان پيشرفت آنان در تحصيل نسبت‏به سال يا سال‏هاي قبل كاهش يافته باشد، داراي افت تحصيلي هستند .

به نظر شما چه عواملي در افت و شكست تحصيلي مؤثر هستند؟

اجمالا بايد دانست عدم عنايت كافي به اهميت و نقش بسزاي مدرسه در رشد و شخصيت آينده‏سازان كشور، توالي فاسده فراواني را به دنبال خواهد داشت . مسائلي از قبيل شرايط و امكانات تحصيل، محتواي كتاب‏هاي درسي و تطابق آن با نيازهاي دانش‏آموزان، شرايط فيزيكي و جغرافيايي مدارس، امكانات سرگرمي و ورزش، ارتباط خانه و مدرسه، مشكلات رواني و خانوادگي دانش‏آموزان، سطح علمي معلمان، وضع معيشتي آنان، روش تدريس مدرسان، مديريت و سازماندهي آموزش، كيفيت پرورش در كنار آموزش و ده‏ها مساله ديگر از اين دست هر يك مي‏توانند نقش مؤثري در افت و شكست تحصيلي دانش‏آموزان داشته باشند . به طور كلي، مي‏توان عوامل مؤثر در افت تحصيلي را به دو دسته كلي تقسيم كرد:
1 . عوامل درون سازماني: كه مربوط است‏به معلم، دانش‏آموز، كيفيت و محتواي دروس، فضاي آموزشي، مديريت، ارزشيابي و سنجش، امتحان و نمره، محدوديت مالي كشور و . . .
2 . عوامل برون سازماني: كه عمدتاً ناظر به فقر اقتصادي خانواده‏ها، درگيري‏هاي والدين و دانش‏آموزان و . . . مي‏باشد .
از عوامل مهم و تعيين‏كننده در افت تحصيلي يا پيشرفت تحصيلي دانش‏آموزان، كتاب‏هاي درسي است كه به دانش‏آموزان ارائه مي‏شود . اين مساله از دو جهت در نظام آموزشي حائز اهميت است: اول آن‏كه ارزشيابي تحصيلي و استخدامي، تعيين صلاحت علمي افراد و نيز ملاك ورود به دانشگاه‏ها و مراكز عالي و . . . بر محور كتاب‏هاي درسي و فهم محتواي آن استوار است . دوم اين‏كه، اگر بگوييم كتاب‏هاي درسي تنها وسيله آموزشي است كه در اختيار معلمان قرار مي‏گيرد، سخني به گزاف نگفته‏ايم .
در تهيه و تدوين كتاب‏هاي درسي توجه به اين نكته ضروري است كه نه تنها در كتاب‏هاي مختلفي كه در يك پايه تحصيلي تدريس مي‏شود هماهنگي ميان اجراي آن، كه هر كدام هدف خاصي را براي گروه سني ويژه‏اي تعقيب مي‏كنند لازم است، بلكه هماهنگي برنامه مطالعه دانش‏آموزان و كوشش‏هاي تربيتي، آموزشي مدرسه با آن چه در منزل توسط والدين و در محيط زندگي توسط همسالان و دوستان، به دانش‏آموزان ارائه مي‏شود، ضرورت دارد و اگر دوگانگي ميان آن‏ها احساس شود برنامه تربيتي، آموزشي دچار اختلال مي‏شود و احيانا اثر معكوسي بر جاي خواهد گذاشت .
علاوه بر اين، كتاب‏هاي درسي بايد واجد ويژگي‏هايي باشند كه از آن جمله‏اند: مفيد و سودمند بودن محتوا و تناسب داشتن آن با اهداف كلي نظام آموزشي، هماهنگي با ارزش‏هاي فرهنگ اسلامي، در برداشتن مسائل علمي روز با توجه به شرايط اقليمي و جغرافيايي كشور، قابل هضم و فهم بودن محتوا كتاب‏ها با گروه سني خاص خود، جذابيت محتوا، هماهنگي و همسطح بودن آن با ديگر كتاب‏ها، تناسب حجم كتاب با ساعات درسي و . . . . كتاب‏هاي درسي و محتواي آن اگر مطابق استاندارد و فني تدوين نشود، مي‏تواند از عوامل بي‏علاقگي دانش‏آموزان به مطالعه و در نتيجه، از عوامل افت تحصيلي محسوب شود . به عقيده يك دانش‏آموز «مدارس درس زندگي به ما نمي‏آموزند، كتاب‏هاي گذشته توسط همان معلمان تدريس مي‏شود و اصلاحات اساسي در آن به عمل نيامده است . لازم بود مدارس روش صحيح حيات را به ما مي‏آموختند و نياز امروزي ما را درك مي‏كردند و براساس آن برنامه مي‏نوشتند .» (1)
مديران در نظام آموزشي و بخصوص در مدارس، نقش اصلي را در اجرا و پيش برد اهداف نظام آموزشي بازي مي‏كنند . در واقع، ايشان مجريان اصلي برنامه‏هاي نظام آموزشي هستند . مديريت در اين نظام‏ها از اهميت ويژه‏اي برخوردار است چرا كه اداره يك مدرسه چه از نظر ماهيت و چه ازنظر نوع رابطه مانند اداره يك مملكت است، منتهي در مقياس كوچك‏تر . برخي از مديران يا معلمان براي حفظ كلاس يا محيط مدرسه از قدرت زور، اخراج، تنبيه، توبيخ و . . . استفاده مي‏كنند . روشن است كه چنين محيطي براي مدت زيادي دوام نخواهد داشت; چرا كه دانش‏آموزان همواره از مديران و معلمان در هراسند و در دلهره و ترس به سر مي‏برند .
متاسفانه در بسياري از مدارس، بسيارند مديراني كه تازه تحصيلات خود را به پايان رسانده و بر كرسي مديريت نشسته‏اند و زماني كه در برابر شرايط غيرمنتظره قرار مي‏گيرند، دست و پاي خود را گم كرده و تصميماتي عجولانه مي‏گيرند كه ممكن است‏خسارات جبران‏ناپذيري بر نظام آموزشي وارد كنند و موجبات دلسردي معلمان، دانش‏آموزان و نيز موجبات بي‏نظمي، بي‏برنامگي و . . . را فراهم آورند كه اين خود موجب افت تحصيلي دانش‏آموزان وعدم موفقيت اهداف نظام آموزشي است . (2)
از ديگر عواملي كه موجب افت تحصيلي مي‏شود، دير رسيدن كتاب به دست دانش‏آموز است . مدتي از سال تحصيلي گذشته كه كتاب‏هاي درسي در اختيار دانش‏آموز قرار مي‏گيرد . اين مساله موجب ايجاد اختلال در برنامه تدريس مي‏شود و معلم زمان كافي و لازم را براي تدريس نخواهد داشت و از زمان مفيد تحصيل كاسته مي‏شود . در كنار اين مساله، تغيير پياپي كتاب‏هاي درسي آن هم بدون برنامه‏ريزي درست و توام با شتاب‏زدگي، موجب به هدر رفتن تجارب گذشته معلم شده و موجبات افت تحصيلي دانش‏آموزان را فراهم مي‏آورد .
در پايان به طور فهرست‏وار به عواملي چند كه ممكن است در افت تحصيلي دانش‏آموزان مؤثر واقع شوند اشاره مي‏گردد:

آيا در افت تحصيلي، فقط دانش‏آموزان مقصر هستند؟

همان‏طور كه اشاره شد، طرف ديگر فرايند تعليم، تعلم است . در يك قضاوت منصفانه، روا نيست كه علت تامه افت و شكست تحصيلي را در نظام آموزشي و در معلمان خلاصه كنيم . متعلم نيز يكي از عوامل و متغيرهايي است كه در اين امر سهم بسزايي دارد . «معمولا وقتي شاگردي در تحصيل شكست مي‏خورد، پدر و مادر مي‏پندارد كه شاگرد كندذهن، سر به هوا، بي‏توجه، بازيگوش را بايد رام كرد .»
پروفسور ترنس در اين زمينه مي‏نويسد: «همه جا دريغ مي‏خورند كه شاگردان امروز مانند گذشته ياد نمي‏گيرند و از درجه هوش كم‏تري برخوردارند، اما تمام اشتباه در اين است كه توجه ندارند كه ما امروزه نيازها، روش‏هاي آموزشي و اهداف تعليم و تربيت‏مان تغيير كرده است .» (3) اين مطلب بيانگر اين نكته است كه دانش‏آموزان مشكلاتشان در «كند ذهني‏» ، «بازيگوشي‏» و . . . خلاصه نمي‏شود .

آيا معلمان هم در افت تحصيلي دانش‏آموزان مؤثر هستند؟

كار تعليم و تعلم از امور بسيار خطير و باارزش است . هم از اين‏روست كه امام خميني‏قدس سره مي‏فرمايند: «نقش معلم در جامعه نقش انبياء است‏» و لذا هر معلمي بايد وظيفه خود را وظيفه الهي تلقي كند . معلم موفق كسي است كه خود را تنها عهده‏دار تعليم خواندن و نوشتن نبيند، بلكه پرورش روحي و رواني محصلان را نيز از اهم مقاصد خود به شمار آورد . معلم مي‏تواند با يك برخورد كوتاه سرنوشت و آينده دانش‏آموزان را تغيير دهد . آشنايي با روان‏شناسي تعليم و تربيت از ضروري‏ترين اموري است كه هر معلمي بايد بدان توجه كند و عدم آشنايي معلمان با اين مسائل از موجبات بزرگ افت و شكست تحصيلي تلقي مي‏شود . توجه به مشكلات مادي معلمان از اهميت ويژه‏اي برخوردار است; چرا كه اگر وضعيت مادي و معيشتي آنان متعادل نباشد، معلم مجبور است‏براي گذران زندگي خود با انتخاب شغل‏هاي مختلف، شغل معلمي را به عنوان يك كار جنبي به حساب آورد; يعني در ساعاتي كه بايد صرف بهبود كيفيت آموزشي خود كند و به ارتقاء سطح معلومات خود بپردازد، به كارهايي تن دهد كه با روحيه وي ناسازگار است . آيا ممكن است آن‏جا كه انديشه و روان معلم در كلاس درس متوجه اجاره بهاي عقب افتاده يا نگران عيشت‏خانواده خود است، شاهد افت تحصيلي نباشيم؟
ضعف علمي معلمان، عدم برنامه‏ريزي براي تدريس، كاستي‏ها در متد آموزش، عدم آشنايي لازم با روحيه متعلمان از عوامل مهم ديگري است كه موجب افت و شكست تحصيلي مي‏شود . نكته‏اي كه معلمان بايد بدان توجه كنند، اين است كه فرض همگني و همانندي دانش‏آموزان، فرض باطلي است . دانش‏آموزان با خواست‏ها، تمايلات و علايق متفاوت و از لحاظ هوشي نيز ميان آنان تفاوت‏هاي آشكاري وجود دارد و نبايد انتظار داشت كه همه آنان در يك سطح و به يك اندازه توان و قدرت يادگيري داشته باشند . متاسفانه بعضي از معلمان براي جبران اين نقيصه سعي مي‏كنند با دادن تكاليف مضاعف، نقائص يادگيري كلاس را جبران كنند و دانش‏آموزان نيز در خانه تمرين براي درس داشته باشند . اين تكاليف بعضاً چون با نيازها و توانايي‏هاي آن‏ها تطابق ندارد نه تنها اثري ندارد كه موجب دلسردي و زدگي آنان از درس و و مدرسه مي‏گردد و موجبات افت تحصيلي آنان را فراهم مي‏آورد .

آيا پدر و مادرها نيز مي‏توانند در افت‏يا شكست تحصيلي مقصر باشند؟ چه‏طور؟

از عوامل مهم برون سازماني كه تاثير مستقيم و زيادي روي تحصيل دانش‏آموزان دارد، فقر معيشتي خانواده است . در اين رابطه اقتصادان آموزشي «جان سيموتر» مي‏گويد: «. . . فقرا اولين گروهي هستند كه ترك تحصيل مي‏كنند . زيرا مجبورند كار كنند . فقرا اولين گروهي هستند كه اخراج مي‏شوند; زيرا در نتيجه سوء تغذيه سركلاس به خواب مي‏روند و . . . زيرا كودكان طبقات داراي درآمد بالا امكانات بهتري براي يادگيري در منزل داشته‏اند . . . ولي فقرا تحصيل كافي پسرشان براي دست‏يافتن به شغلي ثابت، هرچند پست، به نظر مي‏رسد وراي تصور آنان است، تا چه رسد به دخترانشان .» (4)
در همين رابطه مالكولم اديسشيا مي‏گويد: «اكثريت كساني كه تحصيلات را به پايان مي‏رسانند از خانواده‏هاي مرفه جامعه هستند; چون منحصرا كودكان فقير هستند كه ترك تحصيل مي‏كنند .» (5)
«. . . نوع تغديه و بهداشت و مراقبت‏هايي كه از كودك مي‏شود، مستقيما در رشد او اثر مي‏گذارد . سوء تغذيه به خصوص كمبود پروتئين، موجب كندي رشد وزن و حجم مغز او مي‏شود . به طور خلاصه مي‏توان گفت كه نابرابري امكانات تربيتي و تحصيلي، در واقع از خانواده آغاز مي‏شود .» (6)
شرايطي كه دانش‏آموزان در آن رشد مي‏كنند، محيط خانواده، اجتماع، امكاناتي كه دانش‏آموزان از آن استفاده مي‏كنند، هوش و استعداد آنان، معلماني كه با آنان سر و كار دارند، مطالبي كه به دانش‏آموزان القا مي‏شود، نوع ارتباط معلم و دانش‏آموز، تعداد دانش‏آموزان در كلاس، فاصله‏اي كه دانش‏آموز بايد از خانه تا مدرسه بپيمايد و . . . از عواملي است كه مي‏تواند به عنوان مشكل و از عوامل افت و شكست تحصيلي دانش‏آموزان محسوب گردد .
دانش‏آموزاني كه در خانه شاهد درگيري والدين و بگومگوي آنان هستند و از تغذيه ناكافي برخوردارند، و از شلوغي خانه نيز رنج مي‏برند، علاوه بر آن جاي مناسبي كه بتواند با حواسي جمع در آن به مطالعه بپردازند نيز ندارند، به طوري كه «بيش‏تر اوقات در اتاق نشيمن، حياط، پشت‏بام، زيرزمين، كوچه، خيابان و . . . به مطالعه مي‏پردازند . (7) چگونه ما شاهد افت تحصيلي آن‏ها نباشيم .

پي‏نوشت:

1 - ر . ك: خمينو حوزه بلات، شكست تحصيلي در آموزش ابتدايي و راه‏هاي مقابله با آن، ترجمه محمدعلي اميري، ويرايش دوم، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1363، ص 15
2 - مايكل تودارو، توسعه اقتصادي در جهان سوم، ترجمه غلامعلي فرجادي، ج اول، چاپ دوم، ويرايش سوم، تهران، برنامه و بودجه 1366، ص 506
3 - مالكولم ادسيشيا، تفكر درباره تحولات آينده آموزش و پرورش، ترجمه محمدعلي اميري، چاپ دوم، تهران، برنامه و بودجه، 1368، ص 97
4 - حوزه بلات، پيشين، ص 18
5 - سيد احمد احمدي، روان‏شناسي نوجوانان و جوانان، چاپ اول، 1368، ص 75
6 - علي قائمي، مسائل نوجوانان و جوانان، ص 232، به نقل از سيد احمد احمدي، روان‏شناسي نوجوانان و جوانان، چ اول، ص 68
7 - مصطفي عسكريان، جامعه‏شناسي آموزش و پرورش، چ اول، تهران، 1368، چ حيدري، ص 106 - 107