براى شناخت قرآن و بهرهمندى بيشتر از آن بايد مراحلى را طى كرد . مهمترين مراحل اين مسير عبارت است از:
1 . آشنايى با اهداف قرآن و محورهاى اساسى آن
2 . آشنايى با ابزار و شرايط فهم قرآن
3 . رعايت آداب تلاوت قرآن
4 . رفع موانع فهم قرآن
1 . شناخت اجمالى قرآن
هدف اين كتاب بزرگ هدايت و مخاطب آن «ناس» (همه انسانها) است; چنان كه در سوره مباركه ابراهيم مىخوانيم: «الر كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور باذن ربهم الى صراط العزيز الحميد» . محورهاى كلى آيات نهفته در اين كتاب مقدس عبارت است از:
الف) يگانهشناسى و معرفى اسما و اوصاف خداوند تبارك و تعالى
ب) معادشناسى و معرفى حيات اخروى در مراحل و منازل مختلف مرگ، عالم بزرخ، قيامت كبرا و بهشت و جهنم .
حدود يك سوم از آيات قرآن كريم به اين محور اختصاص يافته است . اين امر اهميت و نقش ويژه مباحث معادشناسى در فرآيند هدايت و سعادت را مىنماياند .
ج) دعوت به تهذيب نفس وتطهير باطن: اين امر شرط رسيدن به هدايت، يعنى خروج از ظلمات به سوى نور و تقرب الى الله، به شمار مىآيد .
د) قصص انبيا و اوليا: اين بخش از آيات پيامها و معارف فراوان دارد و دقت در آنها انسان را با فراز و فرودهاى مسير كمال و روشهاى پيروزى در اين راه آشنا مىسازد .
ه) سرگذشت جنگها و برخورد كفار با اهل ايمان .
و) آيات احكام:
در اين بخش از آيات به كليات احكام و وظايف عملى يك فرد مسلمان (عبادات، معاملات و اجتماعيات مثل نماز و روزه و خمس و جهاد و بيع و نكاح) اشاره شده است و تفصيل و جزئيات آن در سخنان پيامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) تبيين مىگردد .
2 . ابزار و شرايط استفاده از قرآن
براى برخوردارى از فهم و توان تفسير قرآن، آگاهى از ادبيات عرب، طرح سؤال، تفكر و تدبر در آيات، توجه به آراى مفسران و از همه مهمتر طهارت دل و تهذيب نفس از آلودگى ضرورت دارد .
در اين ميان، طرح سؤال بهترين شيوه براى به دست آوردن ظرافتهاى آيات الاهى است . بايد از چينش الفاظ آيات، انتخاب واژهها و ترتيب آيات پرس و جو كنيم يا با طرح سؤالهاى كلى در جست و جوى پاسخ آن از قرآن برآييم; براى مثال در جست و جوى اين باشيم كه خداوند چگونه شگردهاى شيطان را در قرآن بيان كرده است و با اين نگاه در آيات الاهى تدبر كنيم .
بعد از طرح سؤال، مهمترين مساله «بردبارى و حوصله» در پاسخيابى است . نبايد در يافتن پاسخ شتاب ورزيد و بدون رعايت قواعد ادبى و لغوى و قرائن و شواهد چيزى را به قرآن نسبت داد; زيرا خطر تفسير به راى همواره وجود دارد .
توجه به آرا و نظرهاى مفسران نيز بسيار مهم است; زيرا مىتوانيم برداشتهاى خود را با آراى آنها مقايسه كنيم و نقاط ضعف و قوت را دريابيم . «طهارت دل» اساسىترين نقش را در فهم قرآن دارد; زيرا انديشه ما تحت الشعاع آن قرار مىگيرد . قرآن خود از اين حقيقت پرده برداشته و تصريح مىكند كه «لا يمسه الا المطهرون» . همان گونه كه از نظر شرع بدون طهارت دست زدن به خطوط قرآن ممنوع است، از جهت تكوينى نيز كسى كه طهارت و صفاى دل ندارد، به شناخت دقيق قرآن دست نمىيابد .
3 . رعايت آداب
انسان به عملى كه برايش لذت بخش باشد، اشتياق دارد و از آن بيشتر بهره مىبرد . رعايت آداب تلاوت قرآن موجب شيرينى و جذابيتبيشتر عمل مىگردد . بخشى از اين آداب ظاهرى و بخشى معنوى است .
الف) تحصيل طهارت كه همان وضو گرفتن و مسواك زدن است . پيامبر گرامى اسلام مىفرمايد: «نظفوا طريق القرآن قيل يا رسول الله و ما طريق القرآن قال افواهكم قيل بماذا؟ قال بالسواك» .
ب) پناه بردن به خدا از شر شيطان و برداشتهاى ناصواب; «فاذا قرات القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم» .
ج) جارى ساختن «بسم الله الرحمن الرحيم» بر زبان .
د) تعظيم و احترام: از جمله آدابى كه در استفاده از قرآن تاثير دارد، عظيم شمردن قرآن است; به اين معنا كه حساب ويژهاى را براى آن باز كرده، قرآن را نظير كتابهاى معمولى ندانيم . توجه به اين حقيقت كه آيات و سورهها سخن چه كسى است، حامل آن كيست، حافظ آن كيست، شارحان و مفسران آن كيانند، از عواملى است كه به بزرگداشت و تعظيم قرآن مىانجامد .
ه) نظر تعليم و تعلم داشتن: تلاوت قرآن ثوابهاى فراوان و پاداشهاى ارزشى دارد; ولى بايد تعليم و تعلم را نيز فراموش نكرد و با آن هدف به قرآن روى آورد .
و) حضور قلب و خشوع: چند لحظه تمركز در ياد خدا، رهاسازى خود از درگيرىهاى ذهنى و انتخاب زمان و مكان مناسب براى تلاوت قرآن در دستيابى به حضور قلب بسيار سودمند است .
ز) تفكر و تدبر در آيات .
ح) تطبيق آيات بر خود و جبران كمبودها و درمان دردها: براى مثال وقتى آيات ويژگىهاى اهل ايمان را تلاوت مىكنيم، بايد به خود بينديشيم و وضعيتخويش را با شاخصهاى قرآنى بسنجيم . از خداوند توفيق بيشتر بخواهيم و شاكر باشيم .
4 . موانع فهم قرآن
براساس روايات اهل بيت (ع)، امور زير انسان را از فهم درست آيات الاهى باز مىدارد:
الف) غررور علمى و خودبينى
ب) آراى باطل و عقايد نادرست
ج) گناهان و خصلت ناشايست