خواب و يا کمبود و فقدان آن از جمله مباحث بي‌شمار جنبه‌هاي مراقبت از کودکان و نيز از مسائل مهم والدين جوان در هفته‌ها و ماه‌هاي اوليه زندگي کودک به‌شمار مي‌آيد، همچنين کيفيت و ميزان خواب طفل علي‌رغم برخورداري از والديني با ذکاوت، خوش رو و همچنين افرايد که بدون ايجاد کوچکترين صدائي اقدام به راه رفتن مي‌نمايند، به آسايش جسم و روان هر يک ازافراد در محيط خانه بستگي دارد.
کشمکش‌هاي کودک با خواب با افزايش جنب و جوش او در گهوار به پايان مي‌رسد و به اشکال ساده‌تري همچون پس از گريه کردن، امتناع از پذيرش، تغذيه ساعت 3 نيمه شب، کابوس و نياز به نوشيدن آب شکل مي‌گيرد. اينکه به چه شيوه کودکان را به واسطه گريه، جيغ و داد، بدخلقي او به خواب مي‌بريد و يا و نحوه پاسخگوئي شما به نيازهاي او در نيمه‌هاي شب، همچنين ميزان خواب مفيد براي وي، همگي به سن کودک شما بستگي دارد.
? چه ميزان خواب کافيست؟
نمودار ساعات خواب اطفال تا سن 2 سالگي، منتخب ميانگين ارقام گزارش شده گروه‌هاي بي‌شماري از کودکان مي‌باشدکه بدون احتساب هم نوعان آنان با شرايط استثنائي و يا ويژه تهيه شده است.
در اين نمودار به هيچ وجه عدد اعجاب‌انگيزي از ساعات گزارش شده توسط کليه اطفال در گروه سني خاصي وجود ندارد. ممکن است کودک 2 ساله‌اي بين ساعات 8 شب تا 8 صبح روز بعد به خواب رود، در حالي که کودک 2 ساله ديگري بعد از خوابيدن بين ساعات 10 شب تا 5 صبح روز بعد کاملاً هوشيار به‌نظر آيد.
از آنجا که خواب براي آسايش جسم روان کودک بسيار مهم است وليکن رابطه ميان کمبود خواب با رفتارهاي کودک هميشه آشکار نيست، به همين دليل که وقتي بزرگسالان خسته هستند، بدخلق، عبوس و يا کم طاقت به‌نظر مي‌رسند در حالي‌که کودکان مي‌توانند در چنين شرايطي پر سر و صدا، ناسازگار و حتي رفتاري افراطي بروز دهند.
با توجه به اينکه هر کودک به‌عنوان يک شخصيت واحد، نيازهاي اختصاصي خويش را براي به‌خواب رفتن دارا مي‌باشد ليکن خواب قريب به اتفاق کودکان براساس سن آنا در يک گسترده (محدوده) خاصي از ساعاتشبانه روز اتفاق مي‌افتد.
? کودک در 6 ماه اول تولد
براي اين نوزادان فرمول خاصي براي به‌خواب رفتن وجود ندارد زيرا ساعت فيزيولوژي (دروني) آنها هنوز تکامل نيافته است. آنها عموماً باري مدت 16 تا 20 ساعت که در طول شبانه روز به دفعات تقسيم مي‌شود يا مي‌خوابند و يا چرت مي‌زنند با اين حال نوزدان را در دو هفته اول تولدشان مي‌بايست هر 3 يا 4 ساعت يکبار به لحاظ تثبيت وزن حاصل شده در آنها بيدار نمود، و بعد از آن مهم نيست که کودک براي مدت طولاني به‌خواب رود.
طولاني‌ترين زمان خواب نوزادان بين 4 تا 5 ساعت مي‌باشد که اين بستگي به ميزان تغذيه‌اي دارد که بتواند معده کوچک آنها را پوشش دهد. اگر نوزادان براي مدت طولاني به‌خواب روند به‌طور حتم در طول روز دچار گرسنگي مفرط شده و تناوب نياز به شير خواري و يا دريافت شيشه حاوي مواد غذائي مناسب را احساس خواهند نمود.
درست زماني که والدين احساس مي‌کنند کودکشا در طول شب به خواب رويائي و دور دستي فرو رفته است، از آن زمان است که مي‌توان دريافت که ساعات خواب طفل از روز به شب در حال تغيير و شکل‌گيري است. در 3 ماهگي خواب کودک با 5 ساعت در طول روز و 10 ساعت در شب و غالباً بايک يا دو وقفه صورت مي‌پذيرد که حدود 90 درصد اطفال در اين سن در طول شب به‌طور تقريبي 6 تا 8 ساعت به خواب مي‌روند.
اما مهم است بدانيم که اگر کودکان در طول زمان خواب به نوعي گريه کردند و يا انواع صداها را از خود درآورند، الزاماً نبايد بيدار باشند، حتي اگر در طول شب تنها براي چند دقيقه بيدار شوند دوباره به خواب خواهند رفت. بهتر است که اجازه دهيم کودکان چگونه به خواب رفتن را خود بياموزند و تجربه نمايند. با اين‌حال اگر کودک زير 6 ماهه به دفعات گريه کردن را ادامه دهد زماني است که بايد به او پاسخ داد، شايد کودک شما به درستي گرسنه، مرطوب، سرد و يا حتي بيمار باشد، بيدار نمودن شب هنگام کودک به واسطه تعويض البسه و يا تغذيه وي بايستي فوري و به آرامي، بي‌هيچ گونه تحريک و صبحت با وي و يا روشن نمودن چراغ‌ها که باعث اختلال در آرامش او گردد، صورت پذيرد. با علم به اينکه کودک براي اجابت خواسته‌هايش به زمان توجه ندارد، وليکن مي‌بايست اين نظريه را که شب هنگام زمان مناسب براي خوابيدن مي‌باشد را در او تقويت نمود. ايده‌آل اينست که کودک شما به منظور خوابيدن در گهواره خود قرار گيرد. نيازي نيست که شما زمان مقرري را براي به خواب رفتن به او القاء کنيد. هر فعاليت آرام کننده و تسکين دهنده که پيوسته و بدين منظور در طول شب صورت پذيرد، مي‌تواند عادي گشته و نه تنها اين روش‌ها به خواب کودک شما کمک خواهد کرد بلکه او نيز با اين سبک انس گرفته و حتي اگر در طول نيمه‌هاي شب از خواب برخيزد، با استفاده از اين روش‌ها خواهد توانست که مستقلاً مجدداً به خواب رود.
? از 6 ماهگي تا يکسال
در شش ماهگي ممکن است کودک در حدود 3 ساعت در طي روز و 11 ساعت در شب بخوابد، در اين سن شما مي‌توانيد عکس‌العمل خود را نسبت به رفتار کودکي که در طول شب بيدار شده و گريه مي‌کند تغيير دهيد. شما مي‌توانيد به مدت 5 دقيقه او را به آرامي در گهواره‌اش نوازش کرده تا مجدداً به خواب رود و اگر موفق نشديد بدون اينکه کودک را از جايش بلند کنيد.
با کلماتي آرام و نيز با مالش دست بر پشت او، کودک را آرام نمائيد وس پس همانجا رها کنيد مگر آنکه کودک شما علائم بيماري را از خود بروز نمايد، که در اين صورت طفل بيمار را مي‌بايست و از جايش برداشته و آرام نمائيد و اگر به گريه کردن ادامه مي‌دهد شما اجازه داريد کمي بيش از 5 دقيقه و به آرامي به نوازش او بپردازيد، به‌همين ترتيب طفل بعد از چند روز به خواب رفتن مجدد را در محل مناسب خويش خواهد آموخت وليکن اگر از خواب برخاستن‌هاي مکرر او بيش از 5 يا 6 نوبت در طول شب اتفاق افتد، حتماً بايد با پزشک کودک خويش مشاوره نمائيد.
بين سن 6 ماهگي تا يکسال، هيجان‌هاي متفرقه عامل بزرگي براي بيدار شدن کودکان از خواب به شما مي‌آيند، اما روش کلي براي مقابله با اين بيداري‌هاي نابه‌هنگام در طول شب همان روش برخورد با کودکان در ماه‌هاي نخستين تولدشان مي‌باشد: به هيچ وجه آنان را از گهواره‌شان بلند نکنيد، چراغ‌ها را روشن ننمائيد، آواز نخوانيد، با آنان صحبت و يا بازي نکنيد و حتي اقدام به تغذيه آنها ننمائيد که تمام اين اعمال کودکان را در تکرار رفتارشان تشويق مي‌نمايد.
اگر کودک شما در طول شب با گريه کردن از خواب برخاست، او را صرفاً به‌خاطر عدم ابتدا به بيماري و يا تعويض البسه مرطوب مورد بررسي قرار دهيد و در غير اين‌صورت شما مي‌توانيد شکم و يا پشت کودک را با دست به آرامي مالش داده و حتي استفاده از پستانک و يا مکيدن انگشت شصت مي‌تواند کودک را در اين سن به آرام گرفتن عادت دهد و اگر طفل به گريه کردن بيش از اين ادامه دهد مي‌توانيد به مدت 5 دقيقه به مراقبت ازوي اقدام نمائيد.
? يک تا سه سالگي
اغلب کودکان در بين سنين 1 تا 3 سالگي حدود 10 تا 13 ساعت مي‌خوابند. هيجانات گوناگون و يا تمايل به بيدار ماندن با پدر و مادر و غافل نشدن ازجرياناتي که در پيرامون خود مي‌گذرد و مي‌تواند عاملي براي عکس‌العمل متقابل کودک در برابر خواب و بيدار ماندن تلقي گردد. زمان شروع علائم به خواب رفتن کودکتان را در شب هنگام يادداشت کرده و سعي نمائيد که آن‌را در شب‌هاي آتي به‌عنوان زمان تقريبي به‌خواب رفتن او اعمال کنيد. به استراحت نمودن اطفال 2 يا 3 ساله خود در طول روز اصرار نورزيد مگر سستي و خستگي بر آنها فائق آيد.
والدين گه‌گاه به اشتباه فکر مي‌کنند که بيدار نگه داشتن کودکان به‌طرق مختلف آنان را براي به خواب رفتن در ساعت مقرر کمک مي‌نمايد. در حقيقت اگر کودکان بيش از حد خسته شده باشند ساعت مشخصي براي خوابيدن نخواهند داشت. برقراري ساعت معمول خواب به کودکان کمک مي‌نمايد تا آنان آرامش داشته و براي خواب مهيا گردند. براي اطفال 1 تا 3 ساله حدود 15 تا 30 دقيقه زمان نياز دارد تا با خواندن داستان، دوش گرفتن و يا شنيدن يک موسيقي آرام به خواب روند.
هرآنچه که عادات، تشريفات و مراسم شبانه شما باشد، کودک نيز در شب‌هاي ديگر اصرار به تکرار آن دارد، سعي کنيد عادات شبانه خود را طولاني‌تر يا پيچيده‌تر ننمائيد. در حد امکان اجازه دهيد کودکتان با همان عادات هميشگي خود از قبيل پوشيدن پيجامه، همراه داشتن اسباب‌بازي حيوانات مختلف پارچه‌اي و يا با گوش کردن به موزيک دلخواه خود به خواب روند. اين روش به کودک شما کمک مي‌کند تا حس کنترل بر عادات دائمي خود را تقويت نمايد.
دندان در آوردن کودک ممکن است باعث بيدار شدن و به رويا رفتن او گردد. روياهاي فعالي در اين سنين بروز مي‌نمايد. براي بچه‌ها ديدن رويا و خواب مي‌تواند هشداري جدي تلقي گردد. کابوس‌ها غالباً براي کودکان ترسناک بوده زيرا با واقعيت دنياي بيروني آنها سازگاري نداشته و مطابقت نمي‌نمايد. بنابراين والدين مي‌بايست در خصوص تماشاي برنامه‌هاي تلويزيوني براي کودکان دقت عمل بيشتري بنمايند.
در صورت بروز کابوس بر کودک، مي‌بايست به او آرامش بخشيد و اجازه دهيد آنان درباره هر آنچه که در رويا و کابوسشان ديده‌اند براي شما تعريف نمايند، صبر کنيد تا کودک کاملاً آرام گيرد و سپس به آرامي او را براي خواب مجدد تشويق نمائيد.
? کودکان پيش دبستاني
کودکان پيش دبستانيدر حدود 10 تا 12 ساعت در هر شب مي‌خوابند اما دليلي وجود ندارد که به‌طور کلي در اين حد آنها در خواب باشند. کودک 5 ساله‌اي که در طول شب به‌قدر کافي استراحت نموده است نيازي به‌خواب در طول روز ندارد، با اين حال اغلب مربيان مدارس و مهدها کودک زمان خاصي را براي استراحت کردن کليه کودکان در نظر مي‌گيرند. براي کودک 5 ساله‌اي که معمولاً دچار کابوس شبانه گرديده و به خواب رفتن مجدد او کمي با مشکل همراه مي‌باشد بهتر است‌که از مجموعه لوازمي که بدين منظور آماده گرديده است کمک گرفت. اين لوازم شامل اسباب بازي‌هائي است که به‌جهت سپري نمودن وقت کودک و ايجاد آرامش در او گردآوري شده است مانند چراغ قوه،کتاب بازي‌هاي کامپيوتري، نوارهاي داستاني و.
.. اين مجموعه مي‌بايست در اتاق کودک و در دسترس وي باشد تا هر زمان از نيمه شب که کودک اراده نمايد بتواند به آنها دسترس داشته و با آنها سرگرم گردد تا به آرامش رسيده و مجدداً به خواب رود.
? کودکان در سنين مدرسه
کودکان در بين سنين 6 تا 9 سالگي حدود 10 ساعت را در خواب بسر مي‌برند.
مشکلات اين کودکان در زمان خواب مي‌تواند نشأت گرفته از نياز آنان به خلوت کردن با والدين خود، بدون حضور ديگر افراد خانواده و بستگان نزديک باشد.
سعي نمائيد قبل از به خواب رفتن کودک با او خلوت کنيد و با گفتگوئي کوتاه به آنان درباره همه چيز اطمينان خاطر بخشيد، که اين کار خود در به آرامش رسيدن کودک و ادامه آن در طول خواب کمک فراوان مي‌نمايد. فقدان و يا کمبود خواب در کودکان باعث تندخوئي، انواع رفتارهاي افراطي و همچنين بيماري اختلال کم توجهي و بيش فعالي در کودکان (ADHD) را فراهم مي‌آورد.
در نگاهي کوتاه به آنچه گفته شد بدين نتيجه خواهيم رسيد که:
1) زمان معيني ر براي خوابيدن کودکتان مقرر بنمائيد.
2) به‌زمان خواب مقيد با شيد و کودک خود را به ترتيب از نيم ساعت و 10 دقيقه قبل از فرا رسيدن آن زمان آگاه نمائيد.
3) اجازه دهيد که کودک شما هر لباس راحتي را که براي خواب مي‌پسندد، انتخاب نموده و آن را بپوشد.
4) اجازه دهيد هر عروسکي را که کودک شما مايل است با خود به‌همراه داشته باشد انتخاب نمايد.
5) انتخاب موسيقي‌هاي ملايم را مورد توجه قرار دهيد.
6) به‌منظور خواباندن کودک به هيچ وجه از طريق تغذيه مخصوصاً استفاده از شيشه‌هاي مخصوص شير اطفال حاوي مايعات شير و يا هرگونه نوشيدني حاوي شکر و قند اجتناب ورزيد زيرا تجمع اين مايعات در دهان کودک از عوامل جدي در تخريب دندان‌هاي کودک به‌شمار مي‌آيد.
7) به‌منظور حس امنيت و آسايش در کودک، وي را در نهايت دقت و به آرامي در جاي خود مستقر نمائيد.
با اين‌حال نسخه کاملاً پيچيده نهائي براي فراهم نمودن زمينه و شرايط ايده‌آل خواب کودکان مهيا نيست، ليکن والدين را بايد تشويق نمود که بدانند اکثر کودکان قابليت و استحقاق يک خواب خوب و آرام را دارا مي‌باشند و رمز موفقيت آن به تلاش والدين از روزهاي ابتدائي تولد فرزندشان وابسته است و ايجاد اين روش‌ها، عادات و الگوهاي رفتاري متضمن ارتقاء سطح بهبود و سلامت کودکان در طول زندگي خواهد بود.
منبع: ماهنامه کودک