يكي از مسائلي كه توجه به آن براي عموم به ويژه جوانان لازم و ضروري است ، مسئلة آينده نگري است . همة انسان هايي كه به سعادت خويش مي انديشند و مي خواهند زندگي آرام و با نشاط داشته باشند ، بايد اصل آينده نگري را سر لوحة كارهاي خود قرار دهند تا بتوانند در ساية تدبير و مآل انديشي نتيجة مطلوب را به دست آورند . آينده نگري از منظر عقل آينده نگري يك خصيصة مقدس انساني و موهبتي الهي است كه روش زندگي انسان را از زندگي حيوان جدا كرده و به آن جنبة عقلاني و انساني مي بخشد و افق آينده را در پيش رويش روشن مي كند تا قدرت برنامه ريزي را براي رسيدن به اهداف عالي پيدا كند . تفاوت انسان با حيوان در مسئلة آينده نگري اين است كه چون سطح آگاهي حيوان محدود به زمان حال است ، به آينده نظر ندارد و تلاشي هم براي ساختن آينده نمي كند. اگر مي بينيم بعضي حيوانات كارهايي انجام مي دهند كه نتيجه اش در زمان آينده مشخص مي شود- مانند لانه سازي موريانه و مورچه و زنبور عسل و يا ذخيره سازي غذا و مهاجرت فصلي بعضي پرندگان – اين ها از روي علم و آگاهي نيست بلكه از روي الهام غريزي و جاذبة فطري است و توجهي به نتيجة كار خود ندارند ؛ اما سطح آگاهي انسان به قدري گسترده و افق انديشه اش به اندازه اي وسيع است كه زمان و مكان رادر مي نوردد ؛او هم مي تواند گذشته را مرور كند و از پيروزي ها وشكست ها تجربه و عبرت بياموزد وهم مركب انديشه را در ميدان آينده به جولان در آورد و بر افق هاي دور دست مسلط گردد . بدون ترديد هر اندازه نيروي عقل و اراده در انسان قوي تر باشد ، آينده نگري اش بيش تر و برنامه ريزي اش براي آينده دقيق تر خواهد بود ، زيرا انسان به علت داشتن عقل دور انديش بسياري از كارها را با تدبير و پايان انديشي و بررسي همة جوانب آن انتخاب مي كند و انجام مي دهد. اين عقل حساب گر است كه كارها را با توجه به مصالح و مفاسد نهفته در آن تجزيه و تحليل مي كند و از كارهايي كه ممكن است در آينده نتيجة نا مطلوبي براي انسان داشته باشد ، بر حذر مي دارد و به هر عملي كه نتيجة مطلوبي ، هر چند در دراز مدت ، داشته باشد توصيه و ترغيب مي كند و بر طبيعت جواني كه متمايل به تنبلي و استراحت و لذت جويي است ، غلبه مي كند و او را آينده نگر و پر تحرك مي سازد ؛ مثلاً يك جوان دانش آموز كه بر اساس طبيعت نو جواني و جواني علاقه مند به خواب و استراحت و خوراك و آسايش است و آينده نگر نيست ، وقتي به عقلش مراجعه مي كند ، مي بيند عقل با ترسيم عاقبت تلخ و نا خوشايند كساني كه به تنبلي و تن پروري خو كرده و در نتيجه به نكبت و فلاكت كشيده شده اند و نيز با مجسم كردن عاقبت عافيت آفرين و فرجام درخشان كار افرادي كه با سخت كوشي و بيدار ماندن و درس خواندن به سعادت و كمال رسيده اند ، با زبان وجدان و الهام فطري به او مي گويد: اگر مي خواهي آيندة خوبي داشته باشي ، بايد از لذت جويي هاي زود گذر و شهوت هاي فريبنده چشم بپوشي و با تلاش و كوشش ، راه رسيدن به آيندة روشن و موفقيت آميز را بر خود هموار كني و بدان كه آينده و خوش بختي و بد بختي در گرو انتخاب وتلاش امروز تو است . به قول شاعر :
زكوشش به هر چيز خواهي رسيد/ به هر چيز خواهي كماهي رسيد
و اگر تنبلي را پيشة خود سازي و از فعاليت و كوشش سر باز زني ، آيندة تاريكي خواهي داشت . به قول شاعر :
تنبلي آرد به چشمان تو خواب /مي شود آينده ات يك سر خراب
پس از تجزيه و تحليل عقلاني ، احساسات به جوش مي آيد و جوان براي رسيدن به هدف هاي عالي چنان مصمم مي شود كه سر از پا نمي شناسد ، مشكلات را نا ديده مي گيرد و سختي ها را به جان مي خرد و مي گويد :
چرخ بر هم زنم ار غير مرادم گردد /من نه آنم كه زبوني كشم از چرخ فلك
دست از طلب ندارم تا كام دل بر آيد /يا تن رسد به جانان يا جان ز تن بر آيد
همين انگيزه و ارادة قوي بود كه مخترعان و مكتشفان و دانشمندان بزرگ را در راه رسيدن به مقصود به حركت و تحمل سختي ها واداشت تا آثار ارزشمندي به يادگار بگذارند ، به طوري كه جامعة بشري را به اعجاب و تحسين وادار سازند . آينده نگري از نظر اسلام آينده نگري در تعاليم اسلام از جايگاه والايي برخوردار است . قرآن مجيد به پيروان خود توصيه مي كند كه عاقبت انديش باشند و فريفتة منافع زود گذر دنيا نشوند ، بلكه آخرت را در نظر داشته باشند ، و به گونه اي عمل كنند كه در آخرت سعادتمند گردند . 1 علي (عليه السلام) نيز در نهج البلاغه در موارد بسياري از جمله در خطبة 113 به اين موضوع اشاره كرده است . آن حضرت در سخن ديگري آينده نگري را از ويژگي هاي افراد با ايمان معرفي كرده و مي فرمايد: «المؤمنون هم الذين عرفوا ما أمامهم ؛ مؤمنان كساني هستند كه آيندة خويش را مي شناسند . » 2 وضعيت آيندة هر انساني وابسته به كارهايي است كه امروز انجام مي دهد . از اين رو لازم است در آغاز هر كاري نتيجة آن را بسنجد و ميزان تأثير آن را در سرنوشت خويش باز شناسد و اگر فايده اي به حالش ندارد انجام ندهد و هرگز بدون تأمل و دقت دست به كاري نزند . علي (عليه السلام) فرمود: « من تورط في الأمور بغير نظر في العواقب فقد تعرض للنوائب ؛ كسي كه بدون تدبر و پايان انديشي در كارها وارد شود ، خود را در معرض بلاها و مصيبت ها افكنده است . »3 نظامي در اين باره خوب سروده است :
در سر كاري كه در آيي نخست /رخنة بيرون شدنش كن درست
تا نكني جاي قدم استوار / پاي منه در طلب هيچ كار 4
ناصر خسرو نيز چنين سروده است :
دو روزة عمر در دنياي فاني / نكو كن خوي و خلق و زندگاني
به هر كاري سر رشته نگه دار / عنان يكبارگي از دست مگذار
علي (عليه السلام) ضمن وصيت به فرزندش محمد حنيفه مي فرمايد : كسي كه از انديشة ديگران [با مشورت آنان] استقبال كند ، موارد خطا را مي شناسد و كسي كه بدون تدبر و پايان انديشي در كارها وارد شود ، خود را در معرض بلا و مصيبت هاي سخت قرار داده است و پايان انديشي پيش از انجام كار تو را از پشيماني مصون مي دارد .6 همان طوري كه آينده نگري در امور معنوي و اخلاقي براي انسان فايده دارد ، در كارهاي مربوط به دنيا نيز مفيد است و بدون آن ممكن است آسيب هاي زيادي در زندگي دامن گير انسان شود .
امير مؤمنان علي(عليه السلام) فرمود : «حسن التدبير يُنمي قليل المال و سوءالتدبير يفني كثيره ؛ تدبير درست ، مال كم را مي افزايد و تدبير نا درست ، مال زياد را كم مي كند. » 7 و نيز فرمود: « آفه المعاش سوءالتدبير؛ عدم عاقبت انديشي ، آفت زندگي است .‌» 8 و در سخني ديگر فرمود: « سوءالتدبير مفتاح الفقر؛ تدبير غلط در زندگي ، كليد فقر است. » 9 از اين رو پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) تأكيد فراوان داشت كه پيروانش در آغاز هر كاري مآل و فرجام آن را بررسي كنند . امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه مردي به حضور پيغمبر اكرم (صلي الله عليه و آله) شرفياب شد و درخواست كرد كه به او سفارشي كند . حضرت پرسيد : آيا سفارش پذير هستي كه به تو سفارش كنم ؟ آن مرد جواب داد: آري . آن گاه پيامبر (صلي الله عليه و آله) به او فرمود: « فانّي أوصيك اذا أنت هممت بامر فتدبر عاقبته ، فان يك رشداً فامضه وان غياً فانته عنه ؛ به تو سفارش مي كنم هر وقت تصميم بر كاري گرفتي ، به پايان آن بينديش؛ اگر آن را درست و مطابق مصلحت ديدي انجام بده و اگر نا درست و گم راه كننده بود از انجام دادن آن خودداري كن. »10 واژة تدبير كه زياد در روايات به آن تأكيد شده است ، به معناي اين است كه انسان ببيند پايان كار و حركتش چه نتيجه اي دارد و به كجا منتهي مي شود. 11
به طور كلي آينده نگري و تدبير ، لازمة مديريت انسان در امور فردي و اجتماعي است و بدون آن در زندگي كامياب و موفق نخواهد شد ، زيرا آدمي در طول زندگي به ويژه در جواني همواره با مسائلي مواجه است كه نياز به انديشه و تدبر وپايان نگري دارد ؛ مانند انتخاب دوست ، انتخاب رشتة تحصيلي ، انتخاب شغل ، انتخاب همسر ، انتخاب محل سكونت و ده ها مسائل ديگر كه هر يك براي جوانان يك امر حياتي و سرنوشت ساز است . از اين رو هم خود جوانان بايد به فكر آيندة خويش باشند و هم مربيان لايق آنان را متوجه مسئوليت خطيرشان كرده وبه آينده نگري تشويق كنند. پيشوايان ديني ما نيز اين روش را به كار مي بستند و خطاب به نوجوانان آنان را به كسب دانش به منظور كسب کمال و موقعيت هاي آينده تشويق مي كردند . علي(عليه السلام) در اين با ره مي فرمود: « من لم يتعلم في الصغر لم يتقدم في الكبر ؛ كسي كه در كودكي دانش نياموزد در بزرگي از ديگران تقدم و پيشي نخواهد گرفت. » 11 امام حسن مجتبي(عليه السلام) نيز به فرزندان خود و فرزندان برادرش مي فرمود: « انكم صغار قوم و يوشك ان تكونوا كبار قوم آخرين فتعلّموا العلم فمن لم يستطع منكم أن يحفظه فليكتبه و ليضعه في بيته ؛ شما كودكان اجتماع امروز ، اميد مي رود از بزرگان جامعة فردا باشيد . پس در فراگيري دانش بكوشيد و هر كدام از شما هم قادر به حفظ آن نيستيد ، مطالب را بنويسيد و در منزل نگه داريد. » 12 البته نبايد آينده نگري را با ترس از آينده اشتباه گرفت ، زيرا ترس بي جا از آينده ، ماية نگراني و ركود است ؛ اما آينده نگري پذيرفتن واقعيت ها و برنامه ريزي براي موفقيت است .

پي نوشت ها :

1- ر.ك: اسراء (17) آية18 ؛ قيامت(75) آية 20 ؛انسان(76) آية27 .
2- بحار الانوار ، ج 78، ص25 .
3- مستدرك الوسائل ، ج2 ، ص380 .
4- سفينه البحار ، ج1 ، ص439 .
5- وسائل الشيعه، ج11 ، ص223 .
6- شرح غررالحكم و دررالكلم ، ج3 ، ص387 .
7- همان ، ج3 ، ص111 .
8- همان ، ج4 ، ص 557 .
9- وسائل الشيعه ، ج11 ، ص‌223.
10- شرح غررالحكم و دررالكلم ، ج5 ،ص 401.
11- مجمع البحرين ، ج1 ، ص8 .
12- بحارالانوار ، ج2 ، ص152 .