آنچه مىتواند براى پرورش دينى كودك، فضاى مناسب و محيط مساعد، فراهم دارد، عبارتند از:
فضاى اول - پدر و مادر، كه به منزلهى يك فضاى بعددار است (1) و فضايى كه فرزند با آن تقريبا همه وقت در تماس مىباشد؛ شب و روز، در تاريكى و روشنى، در خواب و بيدارى، همه گاه و در همه حال. رابطهاى افراد در اين فضا، محبت است و تدريجا بايد اين محبت خانوادگى را به محبتى خدايى تبديل كرد؛ تا صفاى بيشتر و نفوذى عميقتر و دوامى جاودانه داشته باشد.
فضاى دوم - نماز، اين فضا نيز ابعادى دارد و در جهات مختلف مىتواند نمايش تربيتى عرض كند؛ در اذكارش، باطن آدمى را با خدا رابطه دهد؛ در دعاهايش، روح نيازمند آدمى را استغنا بخشد و به فضل غنى مطلق متكى دارد؛ در تكرارش، بيدارى مداوم به انسان دهد و اين هشيارى و توجه را در او امرى فطرى و وجودى سازد و چون همهى اهل خانه بدين نماز مىپردازند، اين عمل، به همهى خانواده تلقين مىكند كه ما همه با يكديگر، هم جهت و هم نظر هستيم و آن جهت، جهت خدايى است و بس مقدس و بلندتر از حدود علم و عقل همهى ما و راهبر علم و افزايندهى عقل... و نماز با حفظ اين مقاصد، فضايى مساعد، جهت تربيتى دينى فرزند، به وجود مىآورد.
فضاى سوم - خانهى خدا، يعنى: مسجد (2) كه كودك را به اجتماعى آشنا مىسازد كه آنان را «هدفى مقدس» جمع داشته است (نه پول و مال و شهوات و امور دنيايى موقت و بىاساس) (3) و همه براى سالم بودن و بهتر شدن و بندگى حق و خير كردن، در آنجا گرد آمدهاند و نظام نماز جماعت و احترام به «بزرگتر علمى و عملى» و انضباطى كه در عمل دارند، همه آموزنده و آمادهساز پرورش وجودى فرزند خواهند بود و بنا به قولى «مسجد، روح دينى را از فردى كه متدين و مؤمن است به فردى كه مىخواهد متدين شود، منتقل مىنمايد».(4)
فضاى چهارم - مجالس مذهبى (اعم از مجالس سخنرانى، يا سوگوارى يا اعياد) كه حضور كودكان و نوجوانان در آنها، باعث مىشود كه روح دينى و فطرت مذهبىشان پرورش يابد؛ البته بدين شرط كه بزرگتران، مواظبت كنند كه در آن مجالس، مطلب خرافى و القاى نادرست مطرح نگردد.
فضاى پنجم - ديدار افراد سليم النفس و صاف دل، (گرچه عامى باشند و به هر شغل و كارى) و نيز ديدار افراد مؤمن و علماء و افراد خليق و عطوف و شجاع و كريم و منصف و مؤدب و باتقوى و نظير اينها، گرچه اكتفا به ديدار و نظارهى حال و حركت ايشان باشد، بس نافذ و اثربخش است.
فضاى ششم - نگاه به آسمان صاف در بلندىها قرار گرفتن در ميان دشت وسيع، نگاه به كبوتران، به گوسفندان، به سبزهها، به آبها به شبنمهاى صبحگاهى، به هرچه وسعت روح مىدهد، پاكى نظر و دل مىبخشد، تعالى عاطفه را موجب مىشود، عمق و دقت را سبب مىگردد، آرام جان، اعتدال درون، سادگى، كمتوقعى، بىخشمى، پرحوصلگى، ديرپايى و پرصفايى و قوت روح را ايجاد مىكند كه همه، براى پرورش مذهبى، فضاى مساعد هستند.
اصولا بايد دانست، آدمى وقتى خود را در مكانى مقدس حس كرد و آن را اهميت داد، موجب مىشود كه خود را پاك و بىخلاف بدارد و تا مىتواند و متوجه است به كار خلاف و حتى منافى ادب هم نپردازد و چنين است اثر شبهاى مقدس، در آن كس كه توجه و بينش دارد و آن شب را محترم مىدارد. همين اعتنا، اثرى خاص در پيشگيرى از رفتار نامناسب مىگذارد. (5)
حال، اگر اين «مكان مقدس و زمان مقدس» را تعميم دهيم و محل كسب را هم مقدس بدانيم و كوچه و بازار و مدرسه و... همه جا را «زمين خدا» بشناسيم و مقدس شماريم و همه وقت را چنان احساس كنيم كه «عنايت خاص الاهى» و توجهات او در همان زمان، معطوف ما و زندگى ما است؛ چه خواهد شد؟
آيا تصور غلطى كردهايم؟ نه، نه، فقط به حقيقتى، خود را متوجه داشتهايم كه هست و ما قبلا از آن غافل بودهايم.
آن گاه، بىشبهه در همه جا و همه وقت، ما همان حالت را خواهيم داشت كه در اماكن مقدسه و شبهاى مقدس داريم؛ خلاف نمىكنيم؛ بد نمىخواهيم؛ عطوفت مىورزيم؛ به كمالات، متمايل مىشويم؛ نگاه خدا را به سوى خود، احساس مىنماييم؛ هر جا مىرويم و هر گوشه مىنشينيم و هر كار مىكنيم، خود را زير پرتو مقدس خدايى و تحت نظارت او مىبينيم؛ در چنين حالت و موقعيتى است كه ديگر «فضاهاى مقدس» همه وحدت يافتهاند و زندگى و محيط زندگى، همه مقدس و مساعد شده است و بىشبهه، چيزى كه اين امر را واقعيت بخشيده، توجه ما است به خدا و احساس خدا در همه جا و همه وقت و ايمانى كه قلبا بدين امور يافتهايم.
پي نوشت :
(1) سخ، 150(مهندس مصحف).
(2) سخ، 150(مهندس مصحف).
(3) كه اگر اهداف دنيايى بر آن حاكم بود مسجد نيست؛ دكان است.
(4) سخ، 150(مهندس مصحف).
(5) رجوع شود به كتاب «ديباچهاى بر رهبرى» از دكتر صاحب الزمانى - صفحهى 333 - آمارى كه در روزهاى 19 تا 23 رمضان از ادارهى پليس و دادگسترى دريافته است.
منبع: گامي در مسير تربيت اسلامي از کودکي تا بلوغ / دکتر رجبعلي مظلومي
/س