در ميان فقهايي که در قرن سيزدهم هجري، صفا بخش گلستان حيات انساني بوده اند و عالم بشريت را با وجود خويش زينت داده اند، نام گرامي شيخ مرتضي انصاري رحمة الله عليه مرجع ملا منازع عالم اسلام و تشيع بر تارک تاريخ مي درخشد.
او عالمي عظيم الشأن، مجاهدي متقي و اقيانوسي بي کران بود که يکي از بزرگ ترين تحولات علمي را در تاريخ فقه و اصول، پايه گذاري کرد. از فحول علما و اکابر فقها اماميه بود که با کوله باري از علوم خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام، سيل تشنگان دانش را به سوي خود مي خواند. انساني بود که شيريني بندگي خدا وانس با او را به خوبي چشيده بود و تنها به همين دليل توانست پرده هاي سنگين و ضخيم ماديت را کنار زند و به سراپرده ي حريم حق و بارگاه قدس حضرت رب العالمين راه يابد.
وي، در روز عيد غدير سال 1214 ق، در محله ي شيخ انصاري، شهر دزفول ديده به جهان گشود. پدرش شيخ محمد امين، از عالمان پرهيزگار دزفول بود. نسبت خاندان وي به جابر بن عبدالله انصاري - صحابي معروف پيامبر صلي الله عليه و اله -منتهي مي شود. مادرش «حنون» دختر شيخ يعقوب - از عالمان همين خاندان - بود که در زمره ي زنان پرهيزگار عصر خويش به شمار مي رفت و پيش از تولد فرزندش مرتضي در خواب ديده بود که امام صادق عليه السلام قرآني به او هديه مي کند.

در جست و جوي علم و دانش

در مقام تعبير خواب، به او مژده دادند: خداوند فرزندي دانشمند به تو خواهد بخشيد و شايد به همين دليل بود که بي وضوء به فرزندش شير نمي داد.
از همان کودکي، اثار نبوغ و بزرگي در چهره ي شيخ انصاري هويدا بود. نخست در مکتب خانه، به آموزش قرآن و خواندن و نوشتن پرداخت و پس از آن تحصيلات حوزوي را نزد پدرش آغاز کرد. ادبيات عرب و ديگر مقدمات علوم اسلامي را نزد فضلاي حوزه علميه دزفول فراگرفت و پس از پشت سر نهادن اين مراحل، به عتبات عاليات رفت و در محضر سيد محمد مجاهد که در آن هنگام رياست حوزه علميه کربلا را بر عهده داشت، زانوي تلمذ زد. حدود چهارسال از محضر ايشان و شريف العلما؛ استفاده ها نمود وي پس از آن به دزفول بازگشت. و باز آهنگ سفر به شهرهايي از ايران نمود.
سفرهاي علمي شيخ در ايران پنج سال به طول انجاميد و در اين مدت، از محضر بزرگاني چون ملااحمد نراقي، سيد محمد باقر رشتي، حجه الاسلام شفتي بهره ها برد.
از جمله ويژگي هاي اخلاقي ايشان، اين بود که چه در جواني و چه در دوران مرجعيت، بسيار ساده و زاهدانه مي زيست؛ از امکانات زندگي، به اندازه ي ضرورت استفاده مي کرد و از تجمل، اسراف و زندگي اشرافي به شدت پرهيز داشت.

شاگردان شيخ انصاري

سالهاي 1266 تا 1281 ق عصر درخشندگي شيخ اعظم مرتضي انصاري مرجع جهان تشيع است. شيخ، 52 ساله بود که مرجعيت عام شيعه به او سپرده شد که علت امر را مي توان در اموري چون شهرت و اشتهار او به ورع و تقوي و شهادت اساتيد او مثل شيخ علي کاشف الغطاء وملا احمد نراقي مبني بر اعلميت او، خلاصه کرد. او با ژرف انديشي و موشکافي علمي توانست روح تازه اي در کالبد فقه و اصول بدمد. و دو کتاب رسائل و مکاسب که سالها در حوزه هاي علميه تدريس مي گردد از همين عالم رباني است. در روزگار او بحث هاي فقهي به اوج گستردگي و نهايت دقت رسيد و فقه از حيث استدلال به صورت چشمگيري تطور يافت. او پيشوار دوره هشتم در ادوار فقه و طلايه دار دوره پنجم از ادوار کيفيت بيان فقه و پرچمدار دوره هفتم در ادوار اجتهاد و بنيانگذار بعضي مباني فقه به شمار مي رود. او نخستين مرجعي است که همه علماي شيعه بر اعلميت او اتفاق نمودند که ظاهراً چنين اجماع و اتفاقي از ناحيه علماء حتي بعد از شيخ انصاري هم براي کسي حاصل نشده است.
بيان شيوا و مستدل شيخ و توان فقهي و اصولي او به گونه اي بود که توانست حدود دويست مجتهد مسلم را تربيت کرده به حوزه هاي علميه شيعه تحويل دهد که از جمله آن ستارگان فروزان ميرزا محمد حسن شيرازي، ميرزا حبيب الله رشتي، شيخ محمد آشتياني، آخوند ملا محمد کاظم خراساني، شيخ جعفر شوشتري، ملا حسينقلي همداني، شيخ حسن نجم آبادي تهراني و ميرزا حسين نوري مي باشند.

ميراث هاي ماندگار علمي

گرچه شيخ انصاري رحمة الله عليه 27 سال در نجف، بالاترين کرسي تدريس فقه و اصول و نيز تربيت طلاب را در اختيار داشت و 15 سال، بار سنگين زعامت و مرجعيت شيعه را هم بر دوش کشيد، در عين حال، هرگز از تصنيف و تأليف غافل نشد و آثار ارزشمندي از جمله کتاب مکاسب و رسائل را پديد آورد.

در گذشت شيخ انصاري رحمة الله عليه

شيخ انصاري رحمه الله عليه پس از سال ها تلاش و کوشش بي وقفه در راه اعتلاي کلمه طيبه ي حق، نشر معارف اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام، هدايت و رهبري امت اسلام و تربيت صدها مجتهد و عالم ديني، تصنيف و تأليف ده ها کتاب گران سنگ و ديگر فعاليتهاي عام المنفعه، سرانجام در شب هيجدهم جمادي الثاني سال 1281 ق ، در سن 67 سالگي، چشم از جهان فروبست؛ چهره ي تابناکش در نقاب خاک پنهان شد و روح پاکش به عالم ملکوت پروازکرد. پس از غسل و تکفين، مرحوم سيد علي شوشتري استاد عرفان و اخلاق وي بر پيکرش نماز خواند و سپس در صحن حرم حضرت اميرامؤمنين، حضرت علي عليه السلام به آغوش خاک سپرده شد.
منبع:اقتباس از کتاب زندگاني و شخصيت شيخ اعظم انصاري رحمة الله عليه)
/س