موضوع مقام والدين و حقوق آنان، از ديرباز مورد توجّه پيشوايان علم و دين بوده و در اين زمينه، مباحث زيادي از سوي علما و دانشمندان هر دوره به رشته تحرير در آمده است. مقاله اي که از نظر خوانندگان عزيز مي گذرد، شامل دو بخش است:
بخش اوّل، شامل بيان مقام پدر و مادر در اسلام است و صرفا مسائلي را مطرح مي سازد که درباره مقام و منزلت پدر و مادر از نظر قرآن و روايات است.
بخش دوم، شامل مسائل مربوط به حقوق پدر و مادر نسبت به فرزندان و همچنين حقوق فرزندان نسبت به والدين و مطالب مربوط به عقوق والدين و احکام اولاد است که روي هم رفته، اين بخش به گونه اي تنظيم شده است که مي تواند پاره اي از مسائل تربيتي را هم ارائه دهد و بنماياند که والدين در تربيت فرزندان، چه وظايفي را بر عهده دارند.
اهمّيت اين بحث به اندازه اي است که خداوند متعال در بيش از 23 آيه در قرآن مجيد، صراحتا و يا به طور ضمني فرزندان را به احسان و نيکي نسبت به پدر و مادر، امر نموده است:

وَ قَضي رَبُّک اَلاّ تَعْبُدُوا اِلاّ اِياهُ وَ بِالْوالِدَينِ اِحْسانا.(1)

پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستيد و به پدر و مادر، نيکي کنيد.
خداوند متعال در اين آيه شريف، بعد از اصل توحيد (که از اساسي ترين اصول اسلام است)، به يکي ديگر از تعليمات انبيا، يعني نيکي به پدر و مادر اشاره مي کند. خداوند در آيه اي ديگر مي فرمايد:

وَ وَصَّينَا الاِْنْسانَ بِوالِدَيهِ حُسْنا.(2)

ما به انسان توصيه کرديم که به پدر و مادرش نيکي کند.
همان طور که ملاحظه مي شود، احسان و تکريم به پدر و مادر، يک قانون کلّي براي تمام انسانهاست که اين قانون، مخصوص دسته يا گروه خاصّي نيست.
و نيز در گفتار و بيانات زيادي که از ائمّه معصومين عليهم السلام نقل شده، به فرزندان سفارش زيادي درباره نيکي به والدين شده است و لذّت زندگي و رونق نظام خانواده در خدمت به والدين است. پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:

نظر الولد الي والديه حبّا لهما عبادة.(3)

نگاه با محبّت و دوستانه به پدر و مادر، عبادت است.
اهمّيت اين عمل، به قدري است که بزرگترين واجب شمرده شده است و همچنين باعث افزايش عمر و زيادي روزي دانسته شده است و در دنيا موجب راحتي انسان و خشنودي خداوند و به هنگام مرگ، باعث راحت جان دادن و در آخرت، سپر آتش جهنّم و سبب رحمت خداوند است. رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد:

رحم اللّه امرءً أعان والده علي برّه.(4)

خداوند، رحمت کند کسي را که پدرش را بر نيکي، کمک کند.

به اميد آنکه اين نوشتار، مورد رضاي حق قرار بگيرد و ذخيره اي باشد براي «يوْمَ لا ينْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ اِلاّ مَنْ اَتَي اللّه بِقَلْبٍ سَليمٍ».(5)

بخش اوّل: نيکي به پدر و مادر
دين مبين اسلام، براي زنده ماندن ملّتها همبستگي خاصّي را بين افراد آنها لازم دانسته است و از افراد جامعه، نسبت به پدر و مادر که شعاع بستگي انسان به آنها نزديک تر است، بيشتر سفارش شده است.
پروردگار عالم در وجود فرزندان، عاطفه و علاقه خاصّي نسبت به والدين قرار داده است. اين علاقه خاص را ممکن نيست که بتوان از انسان سلب نمود و خداوند در آيات قرآن، به محبّت فرزندان نسبت به پدر و مادر، سفارش نموده است.
هيچ فداکاري يي بالاتر از خدمت نسبت به پدر و مادر نيست و خدمت به آنان بزرگترين خدمتي است که فرد مي تواند درباره کسي انجام دهد.
در کشورهاي غيراسلامي، بر اثر کم بودن عواطف، فرزندان بعد از بلوغ، محيط خانواده را ترک مي کنند و جدا از پدر و مادر زندگي مي کنند و اين چنين زندگي يي، کانون خانواده ها را سرد نموده است و گاه زماني طولاني، پدران و مادران روي فرزندان خود را نمي بينند. لذا سپردن
فرزندان به کودکستان(6) و يا محيطهاي ديگر، ريشه عواطف را مي سوزاند و از رشد و نموّ آنها جلوگيري مي کند.
متأسفانه مي بينيم که بعضي از جوانان، پدر و مادر پيرِ خود را مزاحم و دست و پا گيرِ زندگي خويش مي بينند و سعي در دور شدن از آنها دارند.
در قطب مخالف اين بي حرمتي ها افرادي بوده اند و هستند که در سايه تربيت قرآني، حتي والدين خود را در سنين پيري بهتر از فرزندان خود نگه مي دارند که اين خود، يک نوعي از احساسات و عواطف الهي است. حتي اين روابط پس از مرگ هم با انسان همراه است و از پرجوش ترين احساسات انساني، روابط والدين و اولاد است و همه اينها بدون جلب منفعت است،(7) و همين ويژگي است که قداست خاصّي به اين علاقه مي بخشد.
هر چند فرزندان نمي توانند حق احترام به پدر و مادر را ادا کنند؛ ولي بايد به مقدار امکان، سعي کنند تا رضايت آنها را که رضاي الهي است، کسب کنند.

سيماي والدين در قرآن

اکنون براي روشن شدن چهره فروزانِ والدين، قبل از هر چيز دستِ مدد به سوي قرآن دراز مي کنيم؛ همان کتابي که رهگشاي زندگي انسانها در دنياست و اگر مسلمانان در تمام امور، چه فرهنگي و چه اقتصادي يا امور ديگر، قرآن را سرلوحه زندگي خود قرار بدهند، از سعادت دنيا و آخرت برخوردار خواهند شد.
قرآن مجيد، در آيات متعددي دستور مي دهد که به والدين نيکي کنيم که همه اينها به مقام والاي والدين اشاره دارد. اينک به برخي از اين آيات اشاره مي کنيم.

1 - وَ اِذْ اَخَذْنا ميثاقَ بَني اِسْرائيلَ لا تَعْبُدُونَ اِلاَّ اللّه وَ بِالْوالِدَينِ اِحْساناً وَ ذِي الْقُرْبي...(8)

و به ياد آوريد زماني را که از بني اسرائيل پيمان گرفتيم که جز خداوند يگانه را پرستش نکنيد و نسبت به پدر و مادر و نزديکان و يتيمان، نيکي کنيد.

احسان به پدر و مادر بعد از پرستش خداوند

اينکه بعد از امر به عبادت خداوند، نيکي به پدر و مادر ذکر شده است، به چند جهت است.
اوّل نعمتهاي خداوند، بالاترين نعمتها بر بنده است و بعد از پروردگار عالم، پدر و مادر، سبب وجود فرزند هستند.
دوم خداوند، مؤثّر واقعي و حقيقي در وجود انسان است و پدر و مادر به حسب ظاهر در وجود او مؤثّرند. در جايي که مؤثّر حقيقي ذکر شده است، بعد از آن، مؤثّر ظاهري ذکر مي شود.
سوم خداوند، در مقابل نعمتهايش از بنده اش چيزي نمي خواهد. پدر و مادر هم در مقابل نعمت خود، از فرزند چيزي طلب نمي کنند؛ حتي پدر و مادر غير مسلمان به فرزند خود مهرباني مي کنند. لذا اين نعمت آنها شبيه نعمت خداوند است.
چهارم خداوند نعمت خود را از بنده اش دريغ نمي کند؛ اگر چه بنده داراي گناهان زياد باشد؛ همچنين پدر و مادر، فداکاري هاي خود را از فرزند دريغ نمي دارند، اگر چه به آنها بد کرده باشد.
پنجم پدر مهربان، در مال فرزند تصرف مي کند تا سود بيشتري عايد فرزندش شود و از ضايع شدن مال او جلوگيري مي کند. خداوند نيز اعمال عبادي بنده اش را از آفت دور مي سازد و زياد مي کند و اعمال فاني او را جاوداني مي سازد.
ششم نعمت وجود خداوند، بالاتر از نعمت پدر و مادر است و با دليل و برهان، ثابت مي شود؛ امّا نعمت والدين از جهت ضرورت، معلوم و مشهود است؛ امّا در مقايسه به نسبتِ نعمت خداوند، کم است.(9)

2 - وَ اعْبُدُوا اللّه وَ لا تُشْرِکوا بِهِ شَيئاً و بِالْوالِدَينِ اِحْساناً.(10)

و خداوند را بپرستيد و هيچ چيز را شريک او قرار ندهيد، و به پدر و مادر نيکي کنيد.
خداوند متعال، نخست، مردم را به عبادت و بندگي پروردگار، دعوت مي کند. سپس به حقّ پدر و مادر اشاره مي کند که نسبت به آنها نيکي کنيد.
حقّ پدر و مادر، از مسائلي است که در قرآن مجيد، بسيار روي آن تکيه شده است و در چند مورد، در قرآن بعد از دعوت به توحيد قرار گرفته است.
از اين تعبيرهاي مکرّر استفاده مي شود که ميان اين دو، ارتباط و پيوندي است؛ چون بزرگترين نعمت، نعمت هستي و حيات است که در درجه اوّل، از ناحيه خداست و در مراحل بعد به پدر و مادر بر مي گردد. پس ترک حقوق پدر و مادر، همدوش شرک به خداست.

3 - ألاّ تُشْرِکوا بِهِ شَيئاً وَ بِالْوالِدَينِ اِحْساناً.(11)

چيزي را شريک خدا قرار ندهيد، و به پدر و مادر نيکي کنيد.
پروردگار عالم، از تحريم شرک شروع کرده است که در واقع، سرچشمه همه مفاسد اجتماعي و محرّمات الهي است و بعد بلافاصله، بعد از مبارزه با شرک، حقّ پدر و مادر در دستورهاي اسلامي آمده است. در اين آيه به جاي تحريمِ آزار پدر و مادر (که هماهنگ با ساير تحريمهاي اين آيه است) موضوع احسان و نيکي کردن ذکر شده؛ و جالب تر اينکه کلمه احسان به وسيله «ب» متعدي شده و آمده: و «بالوالدين احسانا» که معناي آن، نيکي کردن به طور مستقيم و بدون واسطه است. اين آيه تأکيد مي کند که موضوع نيکي به پدر و مادر، آن قدر اهمّيت دارد که شخصاً و بدون واسطه به آن اقدام شود.

4 - وَ قَضي رَبُّک اَلاّ تَعْبُدُوا اِلاّ اِياهُ وَ بِالْوالِدَينِ اِحْساناً.(12)

پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستيد و به پدر و مادر، نيکي کنيد.
در اين آيه هم خداوند متعال بعد از فراخواندن به اصل توحيد، به يکي از اساسي ترين تعليمات انساني انبيا، يعني نيکي به پدر و مادر اشاره مي کند. که «قضي»، مفهوم مؤکدتري از «امر» دارد و فرمان قطعي و محکم را مي رساند و قرار دادن توحيد در کنار نيکي به پدر و مادر، تأکيدي است بر اهمّيت اين دستور اسلامي.
مطلق بودن احسان که هرگونه نيکي را در برمي گيرد و همچنين اطلاق والدين که مسلمان و کافر را شامل مي شود، اينها همه تأکيد در اين مسئله را مي رساند و نکره بودن احسان در اين گونه موارد (احساناً) براي بيان عظمت آيه مي آيد. قرطبي در تفسير خود، در ذيل آيه شريفه 23 سوره اسراء شانزده مسئله را بيان کرده که ما بعضي از آنها را به طور اختصار بيان مي کنيم:
1 - کلمه «قضي» در آيه به معناي امر و لزوم و وجوب است. پس «قضي» به معناي امر است و خداوند، امر فرموده که نسبت به پدر و مادر، احسان و نيکي کنيد.
2 - در اين آيه شريفه، خداوند سبحان به عبادت و توحيد امر فرموده و نيکي به پدر و مادر را قرين اين امر مهم قرار داده؛ کما اينکه شکر والدين را قرين شکر خودش قرار داده است:
ان اَشکر لي و لوالديک الي المصير.
و در روايتي آمده است:
سئلت النبي صلي الله عليه و آله : «أي العمل احبّ الي اللّه عزّ و جلّ؟» قال:
«الصلاة علي وقتها»، قال: «ثم اي؟»، قال: «ثم برّ الوالدين»، قال: «ثم اي؟»، قال: «الجهاد في سبيل الله»؛ فأخبر صلي الله عليه و آله اَن برّ الوالدين أفضل الأعمال بعد الصلاة التي هي أعظم دعائم الاسلام، و رتّب ذلک «ثم» التي تعطي الترتيب و المهلة.
شخصي از پيامبر صلي الله عليه و آله سؤال کرد: «محبوبترين عمل نزد خداوند متعال کدام است؟». فرمود: «خواندن نماز در وقت خودش و بعد از آن، نيکي به پدر و مادر و بعد از آن، جهاد در راه خدا است»؛ و پيامبر صلي الله عليه و آله خبر داد که نيکي به پدر و مادر، افضل اعمال است بعد از نماز که نماز از بزرگترين ارکان اسلام است.
3 - از نيکي به پدر و مادر و احسان نسبت به آنان، اين است که فرزند، آنان را دشنام نگويد و مورد عاق قرار ندهد که اين عمل، از گناهان کبيره محسوب مي شود.
4 - نيکي و احسان به پدر و مادر، فقط به اين نيست که آنها مسلمان باشند، بلکه اگر کافر هم باشند، بايد به آنها مهرباني نمود.
5 - محبّت و مودّت به والدين در سن پيري بايد بيشتر باشد، چون در اين زمان به نيکي فرزند بيشتر نياز دارند.
6 - گرچه در اين آيه خطاب به نبي اکرم صلي الله عليه و آله است؛ ولي مراد، امّت پيامبر صلي الله عليه و آله است.
7 - در اين آيه، خداوند، تربيت فرزند را متذکر شده تا تذکري باشد براي فرزند که پدر و مادر در تربيت او زحمت و مشقّت هاي زيادي متحمّل شده اند.
اهمّيت اين موضوع تا آنجاست که هم قرآن و هم روايات، توصيه مي کنند که اگر پدر و مادر کافر هم باشند، رعايت احترام آنها لازم است:
وَ اِنْ جاهَداک عَلي اَنْ تُشْرِک بِي ما لَيسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفَاً.(13)
اگر آنها به تو اصرار کنند که مشرک شوي، اطاعتشان مکن؛ ولي در زندگي دنيا به نيکي با آنها معاشرت نما.

5 - وَ وَصَّينَا الاِْنْسانَ بِوالِدَيهِ حُسْناً.(14)

ما به انسان توصيه کرديم که به پدر و مادرش نيکي کند.
خداوند متعال، نيکي به پدر و مادر را به صورت يک قانون کلّي براي همه انسانها بيان مي کند. لذا تعبير به انسان در اين آيه مي فهماند که اين قانون، مخصوص مؤمنان نيست؛ بلکه بر همه انسانهاست احترام و نيکي به آنها را در برنامه زندگي خود قرار دهند، هر چند با اين اعمال هرگز نمي توانند دِين خود را به آنها ادا کنند.
در دنبال اين آيه براي اينکه تصوّر نشود که پيوند با پدر و مادر مي تواند بر پيوند انسان با خدا حاکم گردد، يک استثنا را در اين زمينه روشن شده که:
وَ اِنْ جاهَداک لِتُشْرِک بي ما لَيسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما.(15)
اگر آنها (پدر و مادر) تلاش کنند که براي من شريکي قائل شوي که بر آن علم نداري، از آنها اطاعت مکن.
در شأن نزول آيه مذکور آمده است که سعد وقّاص، نسبت به مادر خود خيلي مهربان بود و به او نيکي مي کرد. وقتي که خورشيد تابناک اسلام ظاهر شد، سعد هم از کساني بود که برخلاف آيين مادرش بتها را ترک کرد و مسلمان شد؛ ولي باز هم به خدمت و نيکي به مادرش ادامه مي داد؛ امّا مادرش که از مسلمان شدن فرزندش ناراحت شده بود، هر چه اصرار کرد که پسرش دست از اسلام بردارد، سودي نبخشيد. او سرانجام دست به ابتکار تازه اي زد.
مادر سعد، وقتي ديد پسرش از اسلام بر نمي گردد، ولي نسبت به او خيلي مهربان است، از راه تحريک عواطف او وارد شد و دست به اعتصاب غذا زد و ديگر نه آب مي آشاميد و نه غذا مي خورد.
روز اوّل و دوم گذشت و چيزي نخورد و چون از گرسنگي بي حال شد، گفت: فرزندم! اکنون که از اسلام بر نمي گردي، من چيزي نمي خورم تا بميرم. آن وقت مردم تو را ملامت کنند که باعث مردن مادرت شده اي.
سعد که نور اسلام در دلش تابيده بود و سخت به اسلام علاقه داشت، با لحني جدّي گفت: مادر جان! اگر صد جان داشته باشي و در اثر غذا نخوردن همه آنها را از دست بدهي و بميري، من دست از اسلام بر نمي دارم.
مادر سعد وقتي اين استقامت فرزندش را در راه اسلام مشاهده کرد، اعتصاب خود را شکست و آب و غذا خورد. آن گاه اين آيه نازل شد.(16)
اساس دعوت انبيا بر اين است که انسانها را به توحيد و خداشناسي دعوت کند و آنها را از پرستش غيرخدا بپرهيزند. در مقام و عظمت پدر و مادر مي بينيم که خداوند، در چند جا پس از دستور به يکتاپرستي، مسئله نيکي به پدر و مادر را پيش مي کشد و به آن فرمان مي دهد.

پي نوشت ها :
 

1 - سوره اسراء(17)، آيه 23.
2 - سوره عنکبوت(29)، آيه 8.
3 - بحارالأنوار، ج 71، ص 81.
4 - همان، ص 65.
5 - سوره شعراء(26)، آيه 88 - 89.
6 - البته منظور ما آن است که والدين، فرزندان خود را از محيط خانواده دور نگه دارند و مراقب تعليم و تربيت آنها نباشند، و گر نه سپردن فرزندان به کودکستان، در صورتي که منافاتي با نظارت و تربيت پدر و مادر نداشته باشد، اشکالي ندارد.
7 - احترام به پدر و مادر، زماني از قداست برخودار است که بر پايه اسلام و به نيت رضاي الهي انجام گيرد، نه اينکه خداي ناکرده طمع مال دنيا و محروم نماندن از ارث به والدين احترام و احساسات ظاهري نشان دهد.
8 - سوره بقره (2)، آيه 83.
9 - تفسير فخر رازي، ج 1، ص 100.
10 - سوره نساء (4)، آيه 36.
11 - سوره انعام (6)، آيه 151.
12 - سوره اسراء (17)، آيه 23.
13 - سوره لقمان (31)، آيه 15.
14 - سوره عنکبوت (29)، آيه 8.
15 - سوره عنکبوت (29)، آيه 8.
16 - مجمع البيان، ج 8، ص 430 (ذيل آيه 7 سوره عنکبوت).

منبع:www.hawzah.net
ادامه دارد
/ع