شيخ محمد حسن رازي معروف به حاج آقا بزرگ تهراني يا صاحب ذريعه، يکي از علما و مورخين بزرگ شيعه در قرن اخيراست. ايشان که عالمي فقيه و محدثي رجالي بود، در يازدهم ربيع المولود سال 1292 در تهران متولد شد و پس از پيمودن مقدمات علوم و سطوح فقه و اصول، در سن بيست و يک سالگي عازم نجف اشرف گرديد و به مراتب اجتهاد و علم رجال متبحر گشت.
حاج آقا بزرگ سال ها در بررسي و تحقيق از کتاب خانه هاي بزرگ اسلامي، نسخ متعددي جمع آوري نمود و کتاب الذريعه تصانيف الشيعه يا( اعلام الشيعه) را به رشته تحرير درآورد. در اين اثر معروف تمام مصنفات شيعه گرد آوري شده است. اين عالم رباني سرانجام در اسفند سال 1348 ه.ش در نجف اشرف وفات نمود.

نام
 

در ميان تهراني ها از ديرباز رسم بود که پسري را به نام جد بزرگ خانواده نام گذاري کنند و به اسم « آقا بزرگ» صدا کنند. محمد محسن، هم به همين ترتيب آقا بزرگ خوانده شد. گويي خانواده ملاعلي تهراني نمي توانست از اين قاعده و عادت، مستثني باشد. با اين تفاوت که آقا بزرگ اين دفتر، به راستي « آقايي بزرگ » شد و با همين نام شهره آفاق گشت.

در گلشن قرآن
 

مولد پامنار از همان روزهاي نخستين حيات با سرچشمه زلال نور آشنا شد. وي در حالي که تنها چهار يا پنج بهار از آغاز سبز زندگي را پشت سر مي گذاشت، دل پاک و جان تشنه اش را هر روز با قرآن و آوازهاي آهنگين و روح نواز آن جلا مي داد. او هر بامداد نزد بانويي که در آموزش قرآن به کودکان شناخته شده بود، مي رفت و همه روزه سرود سبز زندگي را با خواندن آيات الهي ترنم و تهجي مي کرد. آقا در سن 7 سالگي( 1300 ق) در محله خود، پامنار به مکتب رفت و در مکتب هاي اين محله مقداري فارسي و ديوان شعر خواند. آن گاه پاره اي از علوم ديني و حساب بيآموخت.

روحاني ده ساله
 

فرزند ملاعلي تهراني کم کم داشت بزرگ مي شد. تازه تنها ده سال از عمرش مي گذشت، اما او در اين مدت به خوبي توانسته بود استعدادهاي نهفته اش را شکوفا سازد و با آموختن قرآن و زبان فارسي، رويش و رشادت را به روايت نشيند.
و پدر که اين همه را در طول ده سال ديده بود، دلش مي خواست فرزندش را هرچه بيش تر و بهتر تشويق کند و او را بيش تر از پيش به تحصيل علم و کمال راغب سازد. بنابراين بهتر آن ديد که براي همين منظور مجلسي ترتيب دهد و پسرش را ملبس به لباس دانش و دين سازد.

اخلاص و ارادت به اهل بيت اطهار عليهم السلام
 

اين موهبت الهي از آن تقريظ بلندي که شيخ براي کتاب الغذير اثر گران بهاي علامه اميني نوشته به وضوح پيداست. محقق تهراني در بخشي از آن تقريظ مي نويسد: من قاصرم از توصيف اين کتاب گران بها، و ستايش آن. الغدير بالاتر و بزرگ تر از آن است که آن را توصيف کنند و ثنا گويند. من تنها کاري که مي توانم کرد اين است که دعا کنم تا خداوند عمر مؤلف کتاب را طولاني کند و به او فرجام نيک بخشد. اين است که با خلوص دل، از درگاه خداي متعال مسئلت مي کنم که بقيه عمر مرا، بر عمر شريف او بيفزايد، تا او بتواند به همه آرمان خويش دست يابد.

نستوه و پر تلاش
 

درباره کوشش زياد و تلاش و تکاپوي بسيار شيخ کافي است تا عمر او را با آثارش بسنجيم؛ آن وقت خواهيم ديد که هر ساعتش با سعي و اهتمام و هر لحظه اش با اجتهاد و جهاد گذشته است. چيزي که شيخ به آن نمي انديشيد راحتي و رفاه بود. محقق تهراني حتي فرصت شام خوردن را در شب ها نداشت و مي گفت: چهل سال است که شام نمي خورم.

نيک عهد و حسن پيمان
 

در اين مورد به نقل از استاد آيت الله شيخ غلامرضا عرفانيان نوشته اند: شيخ آقا بزرگ راجع به وفاي به عهد حساس بود. به طوري که به بنده توصيه مي کرد که کتابي در اين باره بنويسم و علامه نصرالله شبستري کتاب« وفادار باشيد» را به اشاره و امر مکرر ايشان نوشته اند.

تواضع و تکريم مهمان
 

از خصوصيات اخلاقي او يکي هم تواضع و فروتني بود. از اين که ديگران حتي فرزندان و نوادگانش دستش را ببوسند به سختي دوري مي جست و اين کار در حق خود روا نمي ديد و نمي پسنديد. مهمان را هر چند جوان، کوچک و ناشناس گرامي مي داشت و هنگام رفتن تا درب خانه مشايعتش مي کرد. سادات را گرامي مي داشت و آنان را هرچند جوان و نوجوان محترم مي شمرد.

انتقاد پذيري و سعه صدر
 

از صفات بارز انديشمندان بزرگ و دانشمندان موفق و پاک دل يکي هم سعه صدر و انتقاد پذيري است. آنان به هيچ وجه خود را مطلق يا مصون از سهو و خطا نمي دانند و حرف حق را از هرکه باشد، مي پذيرند. چرا که خودبزرگ بيني و خودپرستي را بدترين بت پرستي مي دانند و از اين گناه در حد شرک، با تمام توان دوري جسته و به شدت اجتناب مي کنند. شيخ آقا بزرگ هم بي گمان از همان انديشمندان بزرگ و پاک دل بود و از هر گونه استبداد رأي و خودخواهي پاک و منزه بود و براي اين سخن، دليل ها و شواهد بسياري مي توان ارائه نمود. ما تنها به يک قضيه که در زندگاني علمي شيخ اتفاق افتاد اشاره مي کنيم: زماني محقق تهراني پس از ماه ها شايد هم پس از سال ها کتابي را با زحمت فراوان و تحقيق طاقت فرسايي به رشته تحرير کشيد و آماده چاپ ساخت حتي به پسرش نيز دستور داد که آن را به فارسي ترجمه کند. ولي با وجود آن همه سعي و تلاش هنگامي که با انتقاد و اعتراض دوستش علامه کاشف الغطاء رو به رو شد و انتقاد همراه با احترام و استدلال او را نسبت به انتشار کتابش ديد، خم به ابرو نياورد و به کلي از انتشار متن و ترجمه کتاب چشم پوشيد.

آگاهي از اخبار روز
 

در اخبار و احاديث پيشوايان معصوم عليهم السلام سخني است که مي فرمايند: کسي که آگاه به زمان خويش باشد در زير هجوم شبهات و اشتباهات گوناگون خرد نمي شود. محقق تهراني نيز بر همين مبنا آگاهي از اخبار روز را بر خود ضروري مي ديد. يکي از فرزندان محقق در اين مورد مي نويسد: پيش از آن که مرا به تهران بفرستد، هر شب در کتاب خانه عمومي نجف از من مي خواست تا روزنامه ها را برايش بخوانم، پس از مدتي به من دستور داد که اهم اخبار را استخراج کرده و در دفتري ثبت کنم تا خود همه روزه هر وقت که فرصت کرد مطالعه کند. از همين جا بود که خلاصه و مهم اخبار آن روزها را در ضمن يک مجله گرد آوردم و پدرم دستور داد که آن را جلد کنند و اکنون در کتاب خانه ام در تهران موجود است.

خبير و بيدار
 

محقق تهراني تنها سرگرم پژوهش هاي علمي نبود تا از اجتماع و نيازهاي امت اسلامي غافل بماند. او در عين حال که پژوهش گري سخت کوش و نويسنده اي پر کار بود، دانشوري آگاه و زمان شناس و انديشمندي بيدار و دورانديش هم بود. در نهضت مشروطيت، به پيروي از استادش آخوند خراساني از عالمان مشروطه خواه و ضد هرگونه استبداد بود. در اين راه از کارهايي که کرد يکي هم ترجمه کتاب« اسلام و تمدن» بود. در نهضت عراق هم که به رهبري استاد ديگرش آيت الله محمد تقي شيرازي آغاز شد و به استقلال عراق منجر گشت شرکت چشم گيري داشت. زماني که مدارس جديد، يکي پس از ديگري در شهرهاي مسلمان نشين تأسيس مي شد، خرسندي خويش را اعلام داشت و مردم را به شرکت در اين کار خير و عمومي فراخواند.

کبوتر کتاب خانه ها
 

کارهاي علمي او به ويژه تدوين دو دوره دائره المعارف بزرگ ( الذريعه و طبقات) ايجاب مي کرد که بيش تر عمرش را در کتاب خانه ها بگذراند. تازه آن تنها منحصر به کتاب خانه هاي عمومي نبود، بلکه محقق تهراني هرجا که از وجود گنجينه اي از کتاب هاي چاپي و خطي خبر مي يافت، به هر قيمتي بود به سراغشان مي رفت تا در تکميل تحقيقات خويش از آن ها سود جويد. چنين است که مي بينيم در پايان بعضي از جلدهاي الذريعه فهرست قسمتي از آن کتاب خانه ها همراه با تاريخ تأسيس و بعضي مسائل مربوط به آن ها به چشم مي خورد و شامل نزديک به هفتاد کتاب خانه مي شود.

کتاب خانه شيخ آقا بزرگ
 

شيخ آقا بزرگ تهراني خود نيز کتاب خانه اي داشت که آن را در طول ده ها سال گردآورده بود. پس از آن که از سامراء به نجف منتقل شد، آن را در سال 1354 ق براي استفاده عموم تأسيس کرد و در سال 1375 ق، روز 25 ذي الحجه به صورت رسمي وقف عموم کرد و توليت آن را به دامادهاي فاضلش حاج شيخ حسين تهراني و سيدمهدي مدرسي و فرزندان ذکورش که در تهران سکونت داشتند، واگذار کرد و شرط نمود که هرگاه اداره آن براي متولي اش مشکل شد به کتاب خانه اي که پيش ترها علامه اميني تأسيس کرده بود( کتاب خانه امام اميرالمؤمنين عليه السلام) منتقل و به آن کتاب خانه منضم شود.
کتاب هاي اين کتاب خانه که بيش تر از کشورهاي مختلف به ويژه از ايران و مصر گردآوري شده بود در مجموع 5 هزار کتاب چاپي نفيس و نادر و صد نسخه کمياب خطي مي شد که ده ها جلد آن به خط خود شيخ آقا بزرگ استنساخ شده بود.
منبع:منبع: نسيم وحي، شماره 23.
ae