اشاره
حادثه عظيم كربلا از جمله حوادث مهم تاريخ بشري است، حادثه‌اي كه پس از قرن‌ها در يادها و خاطره‌ها ماندگار و جاويدان است. اساس قيام امام حسين(عليه السلام) با هدف مبارزه با تحريف و بدعت در دين و معارف نبوي شكل گرفت؛ قيامي كه چهره بسياري از بدعت‌هاي وارد بر دين را آشكار ساخت، زمينه‌ساز شكل‌گيري قيام‌ها و نهضت‌هايي در جهان اسلام گرديد و چهره حكومت‌هاي جور را برملا ساخت. با اين‌همه، اين واقعه به دليل اهميت، گرفتار چالش‌ها و ابهاماتي شده است. اين نوشتار، نيم‌نگاهي به برخي شبهه‌ها و سؤال‌هاي اين واقعه دارد.1
منظور از «السلام علي علي بن الحسين(عليه السلام)» در زيارت عاشورا كيست؟
از آن‌‌جا كه ما در زيارت عاشورا، به اصحاب كربلا سلام و درود مي‌فرستيم و از فرزندان امام حسين(عليه السلام) تنها علي اكبر(عليه السلام) در كربلا به شهادت رسيدند، از اين رو، منظور از السلام علي علي بن الحسين(عليه السلام) در زيارت عاشورا «علي اكبر» است. البته، علي اصغر ديگر فرزند آن حضرت نيز در كربلا شهيد شده است كه نام وي در مقتل‌هايي كه نوشته شده است، عبدالله رضيع (شيرخوار) است، نه علي اصغر2.
علاوه بر اين، وقتي ابن‌زياد در دارالاماره چشمش به امام سجاد(عليه السلام) افتاد، پرسيد ايشان چه نام دارند؟ حضرت پاسخ داد: «علي‌ابن الحسين (عليه السلام)». ابن زياد گفت: مگر خدا علي بن الحسين(عليه السلام) را نكشت؟ امام پاسخ داد: برادر بزرگ‌تري داشتم كه اسم او علي بود و مردم او را كشتند.»3
اين دليلي است بر اين‌كه منظور از «علي بن الحسين(عليه السلام)» در زيارت عاشورا، علي اكبر است، نه امام سجاد(عليه السلام).
آيا ليلا ـ (مادر علي اكبر)ـ و شهربانو، در واقعه عاشورا زنده بودند و يا در كربلا حضور داشتند؟
ليلا ـ مادر علي‌اكبر ـ به گفته كتاب‌هاي تاريخي و نيز شهيد مطهري، در كربلا نبوده و همه افسانه‌ها و قصه‌سرايي‌ها درباره ايشان، تحريف واقعه عاشوراست. محدث قمي مي‌نويسد:
«ظاهر آن است كه ليلا در كربلا نبوده و من در كتب معتبر نديدم.» 5
هم‌چنين مرحوم دكتر محمد ابراهيم آيتي مي‌نويسد: از مادر علي‌اكبر، يعني ليلا هم، نامي در جريان واقعه كربلا به ميان نيامده است و هيچ نمي‌دانم كه ايشان در آن تاريخ زنده بوده است يا نه؟ از همسران امام، تنها كسي كه در اين سفر همراه امام بوده، رباب دختر امرؤالقيس است. 6
بنابراين، باتوجه به قرائن و شواهد موجود، ليلا در كربلا نبوده است. در نتيجه، آن داستان‌ها كه در جريان حادثه كربلا به او نسبت داده مي‌شود بي‌اساس و غير واقعي است.
اما شهربانو، گرچه بنا بر نقل مشهور بين مورخان، مادر امام سجاد(عليه السلام) دختر يزدگرد سوم پادشاه ايران بود و نامش شهربانو، اما در اين شهرت تاريخي برخي مورخان معاصر ترديد كرده‌اند؛ لذا در اين‌كه نام مادر امام سجاد(عليه السلام) شهربانو و دختر پادشاه ايران باشد، ترديد وجود دارد، چه برسد به زنده بودن او در واقعه كربلا. 7 و بنابر برخي اخبار، مادر امام سجاد(عليه السلام) هنگام وضع حمل آن حضرت از دنيا رفته است و بر فرض پذيرفتن اين‌كه مادر امام سجاد(عليه السلام) فرزند پادشاه ساساني و نامش شهربانو باشد، مانند ليلا در واقعه كربلا در قيد حيات نبوده است.
آيا امام حسين(عليه السلام) دختري به نام «رقيه» داشته است؟
مورخان و مقتل نويسان در ميان فرزندان امام حسين(عليه السلام) به ذكر دو دختر به نام‌هاي «فاطمه» و «سكينه» بسنده كرده‌اند:8 برخي نيز نام زينب را بر آن‌دو افزوده‌اند، اما هيچ يك از منابع اوليه، از دختري خردسال براي امام(عليه السلام) مانند رقيه، فاطمه صغري و يا ... نامي نبرده‌اند و اين جريان كه هنگام اقامت كاروان اسيران، در شام دختري خردسال از امام حسين(عليه السلام) در فراق پدر شيون مي‌كرده و هنگام مواجهه با سر بريده پدر جان داده، به چشم نمي‌خورد، ولي برخي كتاب‌هاي متأخرين، شرح حال جان‌سوز دختر كوچك او را در خرابه شام، بيان كرده‌اند9 و بيش‌تر اين نويسندگان اين واقعه را از كتاب كامل شيخ بهايي نوشته قرن هفتم هجري نقل كرده‌اند.
شواهد موجود براي وجود چنين دختري را مي‌توان اين‌گونه بيان كرد:
1. هنگامي كه زينب(عليه السلام) در كوفه با سر بريده امام حسين(عليه السلام) مواجه شد، اشعاري سرود كه ضمن آن آمده است: «برادرم! با فاطمه كوچك سخن بگوكه نزديك است قلبش تهي گردد.» 10 اين عبارت بيانگر وجود دختري خردسال است كه در فراق پدر بي‌تابي مي‌كند.
2. امام حسين(عليه السلام) در آخرين لحظات حيات خويش و هنگام مواجهه با شمر فرمود: «الا يا زينب! يا سكينه! يا ولدي! من ذايكون لكم بعدي الا يا رقيه! يا ام كلثوم! انتم وديعه ربّي اليوم قد قرب الوعد.»11 و تنها در اين‌جاست كه امام حسين(عليه السلام) نام رقيه (عليه السلام) را بر زبان جاري ساخته‌اند.
پي‌نوشت‌ها
1. اين مقاله برگرفته از «تحقيق در نهضت عاشورا» مركز مطالعات و پژوهش‌هاي فرهنگي حوزه علميه قم، جمعي از محققان،1381، با اندكي تلخيص و تصرف است.
2. شيخ مفيد، ارشاد، ص 253
3. عبدالرزاق، مقتل الحسين(عليه السلام)، مقرم، ص 325
4. علامه شهيد مطهري، حماسه حسيني،ج 1، ص 27 ـ 26
5. شيخ عباسي قمي، منتهي الامال، ص 375
6. محمد ابراهيم آيتي، بررسي تاريخ عاشورا، ص 12
7. سيدجعفر شهيدي، زندگاني علي بن الحسين(عليه السلام)، ص 12 ـ 9
8. شيخ مفيد، ارشاد ج 2، ص 135
9. شيخ عباس قمي، نفس المهموم،ص 415 ـ 166
10. بحارالانوار، ج 45، ص 115
11. موسوعه كلمات الامام الحسين، ص 511