جان پرور است قص? ارباب معرفت
رمزي بيا بپرس و حديثي بيا بگو ( حافظ شيرازي )
يکي از ويژگي هاي روان شناختي انسان ها ، آرماني ساختن است ؛ به اين معنا که گاهي شخصيت ممتاز ، بي مانند و برجست? فردي ممکن است انسان ها را مجذوب و شيفت? خود کرده ، در چشم و دل و ذهن آن ها به صورت يک انسان آرماني جلوه کند . اين آرماني ساختن شخصيت هاي ممتاز مي تواند اثرات فراوان ، مفيد و سازنده اي در افراد يک جامعه داشته باشد ؛ به اين ترتيب که افراد آن جامعه با الگو قرار دادن آن شخصيت برجسته ، سعي نمايند در رفتار و گفتار و کردار ازاو پيروي کنند که در اصطلاح روان شناسي به اين عمل « همانند سازي » گفته مي شود . عالمان و انديشه مندان دين از جمل? اين شخصيت هاي بي مانند مي باشند که صفحات تاريخ زندگاني آنان مملو از افتخارات و ويژگي هايي است که بيان گر روشن بيني و شخصيت سازند? آنان درجهت تحقق آرمان هاي حيا تبخش و سعادت آفرين اسلام است . چهره هاي يکايک آنان هم چون ستاره اي فروزنده در آسمان پر فروغ اسلام مي درخشد و انسان را به سوي خود سازي و رسيدن به مقام والاي انساني سوق مي دهند و بهترين الگوي رفتاري ، گفتاري و کرداراي مي باشند . در اين شماره ، سخن از کسي مي گوييم که هم? حق جويان او را به واژگان زيباي « محقق » و « مقدس » توصيف مي نمايند و ضرب المثل زهد و تقوا مي دانند . احمد بن محمّد اردبيلي نجفي ، معروف به مقدس اردبيلي از مفاخر علماي اماميه در قرن دهم هجري از دوران حکومت صفويه است . وي در شهر اردبيل1 چشم به جهان گشود و پس از رشد و شکوفايي و گذران مراحل علمي نزد بزرگان و به دست آوردن معنويت و عرفان قله هاي رفيع انسانيت را يکي پس ازديگري طي کرد . مقدس اردبيلي ، علوم منقول ( فقه – حديث ) را در نجف و از علماي عراق از جمله سيد علي صائغ ، محدث و محقق بزرگ ، که همگي از شاگردان شهيد ثاني بودند ، فرا گرفت و علوم معقول را در شيراز نزد مولانا جمال الدين محمود شيرازي2 کسب فيض نمود . محقق اردبيلي افزون بر علوم معقول و منقول به علم هيئت ، نجوم و افلاک و رياضيات علاق? زيادي داشت و دراين علوم از مولي الياس اردبيلي که خود از دانش مندان قرن دهم و دايي مقدس اردبيلي بود ، استفاده کرد .3 توان علمي مقدس اردبيلي از مراجع بزرگ تقليد شيعيان در آن زمان بود که مردم در مسائل عبادي ، اجتماعي ، اخلاقي به وي مراجعه و پاسخ مي گرفتند . وي متکلم ، فقيه عظيم الشأن و مفسري بزرگ بود . مقدس اردبيلي در مسائل اصولي ، بسيار دقيق و در مسائل فقهي نيز کالبدشکافي مي نمود که تأليفات ايشان بهترين دليل اين مدعا است . وي که فقيهي ژرف نگر بود ، در مسائل علمي نظرات بسيار دقيق و در مواردي آراي جديد و نادري4 داشت که اين دقت نظر علاوه براين که از خصايص و ويژگي هاي انکار ناشدني ايشان بود ، به مسائل فقه ، اصول ، تفسير و کلام نيز رونق و جلو? خاصي مي بخشيد به طوري که علما به آرا و نظرات دقيق ايشان اهميت زيادي مي دادند و حتي هم اکنون نيز نظرات ايشان نزد علماي معاصر از اهميت خاصل برخوردار است . نحوه مطالعه و تدريس يکي از ويژگي هاي بارز عالمان ديني مهم شمردن تحصيل ، مطالع? زياد ، تحقيق عميق و کوشش در تدريس است . مقدس اردبيلي به مطالعه اهميت زيادي مي داد . وي ثلث اول شب را مي خوابيد ، سپس بيدار شده و پس از خواندن نماز شب به مطالعه مي پرداخت . اکثر عالمان همين ساعت را جهت مطالعه انتخاب مي کردند . محقق اردبيلي هنگام مطالعه فکرش را متمرکز در موضوع مي نمود ، غالباً مدت زمان مطالع? او طولاني بود و تا به عمق مطلب نمي رسيد دست از مطالعه نمي کشيد . زماني محقق اردبيلي بر کرسي تدريس تکيه زد که حوز? نجف اشرف شاهد شهادت شهيد اول و شهيد ثاني بود و به سکوتي غريب فرو رفته بود ، ديگر صداي مباحث? طلاب چندان به گوش نمي خورد ، حوز? نجف ديگر رونقي نداشت . مقدس در اين انديشه فرو رفت که چگونه مي تواند اين سکوت را بشکند ، او مي بايست انقلابي در حوزه به وجود مي آورد و حوز?نجف دوباره چهر? متحرک و پر خروش خود را به دست مي آورد . از اين رو آستين همت خويش را بالا زد و مجدانه کوشيد تا حوز? نجف را به جنب و جوش سابق خويش درآورد . در اثر انديش? بلند و فکر پوياي وي بود که دوباره کوچ علمي به نجف آغاز شد ، حوزه قوت يافت و مردم از ديگر شهرها و بلاد به آن جا روي آوردند و آن شهر به صورت بزرگ ترين مرکزعلمي درآمد . باز مباحثات علمي رونق گرفت و حوز? نجف فعاليت و تحرک و زندگي دوبار? خود را به دست آورد . انديشه سياسي محقق اردبيلي انديش? سياسي محقق اردبيلي را مي توان از مباحث مطرح شده در مجموع? آثار وي به ويژه در کتاب هاي فقهي او به دست آورد که در اين مجال کوتاه به سه مورد اشاره مي کنيم : الف ) اين فقيه ژرف نگر هم چون فقهاي پيشين خود يعني شيخ مفيد ، شيخ طوسي ، شهيد اول ، شهيد ثاني ، صاحب جواهر و ... ولايت فقيه را امري مسلّم دانسته و حدود اختيارات او را بسيار گسترده مي داند . وي معتقد است که اختيارات ولي فقيه در روزگاران غيبت همان اختيارات امام معصوم (عليه السلام) است و در اين باره مي گويد : « و لانه قائم مقام الامام عليه السلام و نائب عنه ».5 ب ) مقدس اردبيلي دربار? شورا براين باور است 6 که پيامبر (صلي الله عليه و آله ) ملزم به عمل به رأي و نظر طرف مشاوره نيست ، بلکه هر چه خود تصميم گرفت ، مي تواند به آن عمل کند . وي معتقد است که مشورت فايده هايي دارد ازجلمه : شخصيت دادن ، در امان بودن ازاعتراض – زماني که عمل نتيج? خوبي به دنبال نداشته باشد – تشويق مردم به مشاوره و ... . ج ) مقدس اردبيلي هم عصر دولت صفويه بود و اين سلسله از حکومت شاه اسماعيل ، شاه طهماسب ، شاه اسماعيل دوم و محمد خدابنده آغاز شد . وي که به عنوان سر سلسل? علماي بزرگ ايراني در تاريخِ فقاهت شيعه بود ، سلطنت اين پادشاهان را نامشروع مي دانست و به همين جهت پذيرفتن هديه و نيز اموال ديواني و خراج را تحريم نمود . از آن جايي که دولت مردان صفوي علاق? بسيار زيادي به حضور دانش مندان و علماي بزرگ شيعه در پايتخت خود که ابتدا شهر تبريز و سپس قزوين و در آخر اصفهان بود ، از خود نشان مي دادند و در اين راستا چندين بار به صورت رسمي و کتبي از مقدس اردبيلي که در آن زمان در حوز? علمي? نجف اشرف تدريس مي نمود ، جهت عزيمت به اصفهان دعوت کردند ولي هر بار از سوي مقدس اردبيلي اين تقاضا رد مي شد . اما محقق دور انديش که شاهد اقتدار دولت صوفيه در مرکزايران از يک سو و گرايش اقليت هاي مذهبي به مذهب شيعه ازسوي ديگر بود ، متوجه ضرورت احياي حوز? علمي? نجف شد تا خلئي را که در آيند? نه چندان دور پيش خواهد آمد ، مرتفع سازد . از اين رو در صدد تربيت فضلا و علما و دانش پژوهان برآمد . حوز? علمي? نجف که دريک رکود به سر مي برد با حرکت و انقلاب محقق اردبيلي روح تازه اي به کالبد آن دميده شد و رونق خاصي پيدا کرد که از نتيج? تلاش هاي بي وقف? او دانش مندان بسياري پرورش يافته و به کشورهاي لبنان ، سوريه ، هند و ايران مراجعت نموده و مرجعيت امور عامه را به عهده گرفتند . تأليفات و تدريس هاي مقدس اردبيلي نيز ، نقش مهمي را در احياي فقه شيعه و انديش? سياسي اسلام و رشد فرهنگ و هدايت و ارشاد مردم اين مرز و بوم ايفا کرد به طوري که به جرأت مي توان گفت هم? نتايج و دست آورد هاي گران بها ناشي از ژرف نگري و انديش? عميق و دور انديشي هاي او بوده است . خصوصيات اخلاقي زهد و تقوا زهد و تقوا معيار کرامت شخصيت الهي انسان و ميزان ارج و قرب او در پيشگاه رب المربوبين و هم چنين بهترين توشه و چراغ روشنايي در دنيا و آخرت است .
زهد و تقواي مقدس اردبيلي ريشه در سلامت نفس، طهارت باطن و تقواي پدر و مادرش داشت . فضايل نيکوي او نتيج? پرهيزکاري و ايمان قوي و عشق به فرزند و دور انديشي والدين خود بوده است . وقتي ازمادر مقدس اردبيلي که خود علويه بود ، دربار? مقام ارج مند فرزندش سؤال کردند ، وي گفت : « من هرگز لقم? شبهه ناک نخوردم و قبل از شير دادن بچه ، وضو مي گرفتم و ابداً چشم به نامحرم نينداختم و در تربيت کودک بعد از شير گرفتن کوشيدم و نظافت و طهارت او را مراعات داشتم و با بچه هاي خوب او را مي نشاندم .»7 محقق اردبيلي ، فقيهي پارسا و مجسم? زهد و تقوا بود . اگر به سخنان دانش مندان دربار? وي با دقت بنگريد ، خواهيد ديد که هم? آن ها اذعان به زهد و تقوا و ورع ايشان دارند و به اين نکته تأکيد ورزيده اند . محقق ، ترک دنيا کرده بود و به زرق وبرق دنيا بي اعتنا بود و به آخرت مي انديشيد و از خدمت به مردم و حوز? علمي? نجف يک لحظه غافل نبود . در بي بديل بودن تقوا و عبادت مرحوم اردبيلي همين بس که ضرب المثل زهد و تقواي وي نشأت گرفته از زهد و تقواي ائمه (عليهم السلام) است . تواضع مقدس اردبيلي بسيار متواضع بود ، طوري زندگي مي کرد و با مردم معاشرت داشت که بعضي از افراد او را نمي شناختند . مرحوم مقدس اردبيلي در مقابل شاگردان خود و در بر خورد با مردم نيز بسيار متواضع بودند . در مورد تواضع در مقابل شاگردان چنين بيان مي کنند . وي هنگامي که مشغول تأليف کتاب شرح ارشاد بود ، صفحات تأليف شده را در اختيار شاگردان قرار مي داد و نظرات آنان را مي خواست و به آن ها مي گفت : عبارت هاي غير فصيح را اصلاح کنند . دانش او هرگز حجاب اکبر براي او نبود . داستان شستن لباس ملا احمد مقدس اردبيلي در يکي از سفرهاي زيارتي با کارواني همراه بود . يکي از زائرين که آن جناب را نمي شناختند به وي گفت : جامه هاي مرا ببر نزديک آب و بشوي و چرک آن ها را بگير . ملا احمد نراقي قبول کرد و جامه هاي آن مرد را برد و شست و پس از خشک شدن آورد تا به او تحويل دهد ، در اين هنگام آن مرد وي را شناخت و خجالت کشيد ، مردم نيز آن مرد را توبيخ کردند . آن بزرگوار فرمود : چرا او را ملامت مي کنيد ؟! مسئله اي نيست ، حقوق برادران مؤمن بريک ديگر بيش از اين ها است .8 انقاق مقدس اردبيلي از نعمت هاي الهي به خوبي استفاده مي کرد و هميشه سعي داشت تا ديگران را از نعمت هاي خداوندي متنعم سازد . در دوران زندگي مقدس اردبيلي در عراق قحطي شد به طوري که مردم سخت فقير شدند . وقتي که مقدس اردبيلي اموال خود را بين فقرا تقسيم کرد ، همسرش به او اعتراض نمود که چرا هم? اموال ما را نزد فقرا تقسيم مي کني ، پس فرزندانمان چه بخورند ؟ اولاد ما نيز گرسنه هستند . مقدس اردبيلي توجهي به سخنان همسرش ننمود و راه مسجد را براي اعتکاف پيش گرفت . روز دوم اعتکاف مردي به در خانه مقدس اردبيلي آمد که همراه او حيواني با بار گندم و آردخوبي بود . مرد به همسر مقدس اردبيلي گفت : صاحب خانه که درمسجد در حال اعتکاف است ، اين بار را براي شما تهيه کرده است . همسر مقدس بار را تحويل گرفت . وقتي مقدس اردبيلي بعد از سه روز اعتکاف به منزل آمد ، همسرش مسئله را براي او باز گو کرد و از کيفيت گندم و آرد بسيار تعريف نمود . اما مقدس که مي دانست خودش اين گندم و آرد را نفرستاده و از جانب ديگري است ، خداي کريم را حمد نمود . مرحوم مقدس اردبيلي هر چه هديه مي گرفت ،هم? آن ها را به ديگران مي بخشيد و خود مقدار ناچيزي استفاده مي کرد . وي هميشه به فکر بيچارگان بود و سعي او در زدودن فقر اقتصادي و از بين بردن محروميت ها بود .9 عشق به ائمه (عليهم السلام ) مقدس اردبيلي به ائمه معصومين – عليهم السلام – بسيار عشق مي ورزيد حتي هنگامي که با مسائل پيچيده مواجه مي شد ، جهت حل آن ها به ائمه (عليهم السلام) خصوصاً امير المؤمنين (عليه السلام) روي مي آورد ، وارد حرم مطهر آن بزرگوار مي شد و جواب مسئله را دريافت مي نمود و گاهي امير المؤمنين (عليه السلام) او را به محضر بقيه الله ( ارواحنا له الفداء ) ارجاع مي داد . وي هم? کمالات علمي و معنوي خود را مديون لطف و عنايت ائمه (عليهم السلام) مي دانست . در يک جمله مي توان گفت که شيفتگي مقدس اردبيلي به مقام ولايت و دل بستگي وي به امامت و اهل بيت عصمت (عليهم السلام) از صفات بارز ايشان بود . مرحوم مقدس اردبيلي هرگاه به کربلا مشرف مي شدند ، از آب فرات نمي نوشيدند و حتي وقتي که هنگام فوتش آب فرات آوردند باز ايشان ننوشيد . و اين عمل به خاطر مصائب فراوان خاندان امام حسين (عليه السلام) و لب تشنه بودن حضرت سيدالشهداء(عليه السلام) و همراهانش در صحراي کربلا بود.10 مقدس اردبيلي از نگاه دانش مندان بزرگ اسلامي * مرحوم مجلسي : «محقق اردبيلي از حيث تقوا و پرهيزکاري و فضل و دانش به اوج کمال رسيد و من در ميان قدما و متأخرين مانند او را [ نديدم ].»11 * شيخ يوسف بحراني :« مولا احمد اردبيلي ، عالم عامل ، محقق مدقّق ،زاهد عابد و متورعي که در زهد و پرهيز کاري بي همتا و داراي مقاماتي بوده و از او کراماتي نيز نقل شده است .»12 * شيخ حر عاملي : « [ محقق اردبيلي ] عالم ، فاضل ، مدقّق ، عابد ، موثّق ، پرهيز کار ، عظيم الشأن ، جليل القدر [بود] . »13 * شيخ عباس قمي : « شيخ اجل ، عالم رباني و فقيه ، محقق صمداني معروف به محقق اردبيلي است که در مراتب علم و فضل و عبادت و زهد و کرامت و وثاقت و تقوا و ورع و جلالت به درجه [اي] رسيده که توصيف نشود و در قدس و تقوا به مرتبه[اي] رسيده که به او مثل زده شود و به راستي اشع? انوار جمال و پرتو حسن آن عالم مفضال چنان تجلي کرده که بر هيج ديده پوشيده نيست .»14 * علامه محمد بن علي اردبيلي : « شخصيتي متکلم ، فقيه عظيم الشأن ، جليل القدر ، بلند مرتبه و متورع ترين و عابد ترين و پرهيزکارترين اهل زمانش بوده است .»15 * سيد محمد باقر خوانساري : « احمد بن محمد اردبيلي معروف به مقدس اردبيلي ، عالمي فقيه و متکلمي صمداني بود . مقام وثاقت و جلالت و فضل و کمال و زهد و ديانت و پرهيزکاري و امانت داري او بالاتر از آن است که در حوصل? بيان ما باشد . مقدس اردبيلي در ذات قدسي و صفات ملکي ، مانند شجاعت نبي و ولايت وصي و سخاوت حاتم طائي ضرب المثل بوده و کم تر عالمي از آن جهت به پاي? او مي رسيده است .»16 * ميرزا محمد علي مدرس تبريزي : « احمد بن محمد آذربايجاني ، اردبيلي الاصل و
الولاده ، نجفي المسکن و المدفن ، از مفاخر علماي امامي? عهد صفويه مي باشد که بسيار جليل القدر و عظيم الشأن ، فقيه عابد ، متکلم زاهد [ است ] .»17 * شهيد مطهري : « احمد بن محمد اردبيلي ، معروف به مقدس اردبيلي ، ضرب المثل زهد و تقوا است و در عين حال از محققان فقهاي شيعه است .»18 آثار و تأليفات مقدس اردبيلي در مدت عمر خود در موضوعات مختلفِ علوم اسلامي قلم فرسايي نموده و خدمات ارزش مندي به يادگار گذارده است و هنوز هم عالمان از خرمن دانش وي خوشه ها مي چينند . تأليفات او در زمين? فقه ، اصول ، کلام و فلسفه مي باشند که نام تعدادي از آن ها را در زير مي آوريم : 1 . زبده البيان ( بحثي پيرامون آيات الاحکام ) . 2 . اثبات الواجب ( بحثي پيرامون اصول دين ). 3 . استيناس المعنويه ( بحثي در باره اصول دين ) . 4 . حاشيه بر شرح مختصر الاصول عضدي . 5 . حديقه الشيعه . 6 . رساله في الاجهاد و التقليد . 7 . الخراجيه ( پيرامون خراج و ماليات ) . 8 . مجمع الفائده و البرهان في شرح الاذهان ( دربار? مباحث فقهي ) .9. حاشيه شرح تجريد قوشچي . 10 . اثبات امامت . 11 . اصول الدين . شاگردان مقدس اردبيلي در شناخت هر شخصيت برجسته اي ، استاد ، آثار و شاگردان او از اهيمت خاصي برخوردارند و هر کدام معرِّف شخصيت بزرگ آن فرد مي باشند . يکي از مورادي که عالمان همواره آن را وظيف? خود مي دانستند و بدان همت مي گمارند و عموماً نيز در آن موارد موفق بودند ، پرورش فضلا و فقيهان بود . مرحوم مقدس اردبيلي نيز شاگردان بزرگي تربيت کرد و به جامع? اسلامي و حوزه هاي علميه تحويل داد . در اين جا به نام تعدادي از آنان اشاره مي کنيم : 1 . سيد محمد عاملي ، صاحب مدارک الاحکام في شرح شرايع الاسلام . 2 . شيخ حسن بن زين العابدين ، صاحب کتاب معالم الاصول ، فرزند شهيد ثاني ، صاحب شرح لمعه . 3. مولي عبدالله تستري. 4 . امير سيد فضل الله بن امير سيد محمد استر آبادي . 5 . امير سيد فيض الله بن عبدالقاهر حسيني تفرشي ( نقد الرجال ، ص 269 ) . 6 . غايه الله کوهپايه اي ( اصفهان ) . 7 . محمد علي بلاغي ( تکمله امل الآمل ، ص 386 ) . 8 . امير علاّم تفرشي . غروب آفتاب و بالاخره پس از سالها خدمت و تدريس و تأليف ، آفتابي که در اردبيل ايران طلوع کرد در صفر سال 993 هجري در نجف اشرف غروب کرد و اسو? تقوا سر بر خاک گذارد و به ديار ابدي شتافت . او که عاشق امير المؤمنين (عليه السلام) بود ، قبرش در ايوان طلاي حرم امير المؤمنين (عليه السلام) مي باشد .

پي نوشت ها :

1. اردبيل نام يکي از شهرهاي کهن ايران است که اکنون نام استان و مرکز آن مي باشد . اردبيل به نام هاي بادان پيروز ، باذان فيروز، فيروز آباد فيروز رام، فيروز گرد ، اردپيل نيز ضبط شده است . اشتقاق و معناي کلمه اردبيل به درستي معلوم نيست ؛ گاهي آن ر ا به معناي « روح قانون مقدس » و گاهي ترکيبي از ارد ( درستي ، راستي و پاکي ) و بيل يا ويل ( در آخر کلمات به معناي مکان و جايگاه ) دانسته اند ، ليکن قول معروف اين است که عده اي از مورخين ، کلم? اردبيل را ترکيبي از دو واژ? زرتشتي ( آرتا ) به معناي مقدس و ( ويل ) به معناي شهر
دانسته و آن را « شهر مقدس » معنا کرده اند . ( کيهان انديشه ، مرداد و شهريور 1375 ، شمار? 67 ، مقال? آقاي سيد مهدي جوادي با عنوان « زادگاه محقق اردبيلي » پي نوشت 11 و 12 ؛ مينورسکي ، مجل? آسيايي ، 1930 ، ص 68 ؛ آذربايجان ، ج 4 ، ص 214 ) .
2. مولانا جمال الدين محمود شيرازي از قوي ترين شاگردان مولانا محقق جلال الدين دواني بود که پس از رحلت استاد ، کرسي درس او را عهده دار شد و روز به روز به شاگردانش افزوده مي شد . ( رياض العلماء ، ج 1 ، ص 90 ؛ روضات الجنات ، ج 1 ، 82 ) .
3. تاريخ اردبيل و دانشمندان .
4. آيت الله جناتي به چند مورد در مقاله اي با عنوان « مقدس اردبيلي در عرص? اجتهاد » در کيهان انديشه ، شمار? 676 ، ويژه نام? محقق اردبيلي ، ص 29 اشاره مي کند .
5. محقق اردبيلي ، مجمع الفائده و البرهان ، کتاب المتاجر ، ج 8 ، ص 160 ، ( انتشارات اسلامي وابسته به جامع? مدرسين قم ) .
6. زبده البيان ، ج 1 ، ص 426 .
7. وفيات العلماء ، ص 70-71 .
8. شيخ عباس قمي ، فوائد الرضويه في احوال علماء المذهب الجعفريه ، ج 1 ، ص 24 .
9. همان ، ص 23 .
10. کنگر? بزرگ داشت مقدس اردبيلي ، شرح حال محقق اردبيلي و تأليفات او ، ص 435 .
11. الکني و الالقاب ، ج 3 ، ص 166 .
12. لؤلؤه البحرين ، ص 149 – 148 .
13. امل الآمل ، ج 2 ، ص 23 .
14. فوائد الرضويه في احوال العلماء المذهب الجعفريه ، ص 23 .
15. جامع الرواه ، ج 2 ، ص 23 .
16. روضات الجنات ، ج 5 ، ص 115 .
17. ريحانه الادب ، ج 5 ، ص 366 .
18. استاد مطهري ، خدمات متقابل اسلامي و ايران ، ص 116 ( چاپ دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامع? مدرسين حوز? علمي? قم ).

منبع: مجله معارف اسلامي