روشي براي گسترش فضاي سبز شهرمان
وقتي از کوچه‌پس‌کوچه‌هاي وسط شهر رد مي‌شوي، خانه‌هاي قديمي زيادي را مي‌بيني که تبديل به آپارتمان‌هاي نونوار و زيبا شده‌اند. اگر چه اين ساختمان‌هاي جديد، سر و شکل زيباتري پيدا کرده‌اند ولي يک چيز نسبت به آن خانه‌هاي قديمي و کلنگي کم دارند. در حياط هيچ‌کدام از اين خانه‌ها ديگر درخت‌هاي بزرگي که از روي ديوار به کوچه سرک کشيده باشد وجود ندارد. در پياده‌روي جلوي اين ساختمان‌ها هم ديگر خبري از آن باغچه‌هاي باريک و بلند نيست.
گسترش شهرنشيني، نياز به افزايش فضاهاي مسکوني و معابر و ساخت و سازهاي غيراصولي به تدريج موجب کاهش فضاي سبز و محيط‌هاي طبيعي در جوامع شهري شده است. با توجه به اهميت و لزوم وجود فضاي سبز در سلامت جسم و روان افراد، در چند سال اخير راهکارهاي متفاوتي براي جبران کمبود اين فضاها در کشورهاي مختلف در اصول شهرسازي و مهندسي سازه‌ها انديشيده شده است. يکي از اين راهکارها که مدتي است در کشور ما نيز مورد توجه قرار گرفته، ايجاد فضاي سبز روي بام‌ها يا بام‌سبز (roofgarden) است که البته هنوز تا عملي شدن و همه‌گيري راه زيادي مانده است.
کمبود فضاي سبز شهري
دکتر رضا عزتيان، متخصص مهندسي محيط‌زيست ، سرانه فضاي سبز را در محيط‌هاي شهري و به خصوص شهر تهران ناکافي مي‌داند و در اين باره مي‌گويد: «در شرايطي که در شهرهاي بزرگ تمام اولويت‌ها و ساختارهاي طبيعي قرباني تردد و ساخت و سازهاي شهري مي‌شوند بايد اين وضعيت را به گونه‌اي جبران کرد. در شهر تهران زماني در معابر چند باغچه براي کاشت درختان وجود داشت که آن هم به شيوه مطلوب مورد رسيدگي قرار نمي‌گرفت ولي امروز اين تعداد انگشت‌شمار باغچه‌ها هم در حال از بين رفتن هستند و روي آوردن به جايگزين‌هايي مثل فضاهاي سبز عمودي مي‌تواند يکي از راه‌حل‌ها در اين مورد باشد.»
دکتر عزتيان همچنين به وجود نداشتن قوانين مدون درباره گسترش فضاي سبز شهري اشاره مي‌کند و مي‌افزايد: «اگر چه در وزارت بهداشت و سازمان‌هاي مربوط به اين حوزه مانند شهرداري اقداماتي در زمينه فرهنگ‌سازي گسترش فضاي سبز انجام شده است ولي هيچ‌يک از اين اقدامات جنبه الزام‌آور نداشته و بيشتر به سفارش در اين مورد اکتفا کرده‌اند.»
اثرات جانبي بام سبز
دکتر عزتيان در خصوص تاثيرات و ويژگي‌هاي ايجاد فضاي سبز روي بام‌ها، اين ويژگي‌ها را از سه جنبه جانبي مورد بررسي قرار مي‌دهد و مي‌گويد: «فرهنگ‌سازي، زيبايي منظر، ايجاد ايمني و فرهنگ آپارتمان‌نشيني از اثرات جانبي بام سبز هستند. در بحث فرهنگ‌سازي، اعضاي خانواده درگير ايجاد فضاي سبز مي‌شوند. اين کار مي‌تواند در افراد ايجاد علاقه کند و بيگانگي آنها به خصوص کودکان را با طبيعت از بين ببرد. در بعد زيبايي منظر نيز به دليل تطابق بيشتر چشم با برخي از رنگ‌ها ايجاد آرامش رواني بيشتري مي‌کند. نکته ديگري که مي‌توان از آن به عنوان اثر جانبي فضاي سبز روي بام نام برد گسترش فرهنگ آپارتمان‌نشيني و تعامل گروهي است که متاسفانه در برخي موارد همچنان در آن با مشکلات عمده‌اي روبه‌رو هستيم. هنوز در فرهنگ برخي از خانواده‌ها، راهروهاي فوقاني ساختمان به عنوان انبار کالاهاي بدون مصرف در نظر گرفته مي‌شوند که اين مساله هم از نظر زيبايي‌شناسي و هم از بعد ايمني مشکل‌ساز است. استفاده مکرر از بام و رفت و آمد در راهروهاي طبقات فوقاني در سيستم بام سبز نيز مي‌تواند عاملي براي کم شدن اين مساله باشد.»
اما چرا فضاي سبز روي بام؟!
محمد مطلبي، کارشناس ارشد مهندسي طراحي محيط و دبير انجمن متخصصان فضاي سبز و منظر ايران که از جمله طرح‌هاي او طراحي فضاي سبز مجموعه يادمان (فضاي سبز پيرامون برج ميلاد) بوده است در مورد روي آوردن جوامع شهري به ايجاد فضاي سبز روي بام‌ها مي‌گويد: «به غير از مساله سلامت جسمي از لحاظ رواني و اجتماعي، در استانداردهاي شهرسازي بايد در سطح تمام محله‌ها پارک‌هاي محله‌اي وجود داشته باشد و به غير از آن در مقياس‌هاي کوچک‌تر، وجود پارک‌هاي همسايگي نيز در نظر گرفته شود. پارک همسايگي در فرهنگ شهري، فضايي با مساحت کمتر از پنج هزار مترمربع است که بتوان از منزل به فاصله زماني کمتر از 10 دقيقه يا 300 تا 400 متر پياده‌روي به آن رسيد، بدون اينکه نياز به عبور از خيابان اصلي وجود داشته باشد.»
وي مي‌افزايد: «در بسياري از شهرها، از جمله در بيشتر شهرهاي کشور ما، مشکلاتي مانند قيمت بالاي زمين به خصوص در نقاط مرکزي شهر وجود دارد که امکان ايجاد اين پارک همسايگي را از بين مي‌برد، بنابراين يکي از راه‌هاي مناسب براي تامين اين فضاي سبز، ايجاد سيستم بام سبز است که به خصوص در مورد بلوک‌هاي ساختماني و آپارتماني مي‌تواند به جاي پارک همسايگي کاربرد داشته باشد.»
چه گياهاني مناسباند؟
بهادري در مورد گياهاني که براي بام سبز مناسب‌تر هستند، مي‌گويد: «ما در سيستم بام سبز نياز به گياهان با رشد سريع نداريم زيرا در اين محيط گياهاني بيشتر کاربرد دارند که ارتفاع آنها از لبه‌هاي محافظ بام چندان بلندتر نباشد تا در مقابل باد مقاومت بيشتري داشته باشند. لبه‌هاي محفاظ بام در اين مورد به عنوان يک بادگير طبيعي عمل مي‌کنند و جلوي آسيب رساندن باد به گياهان را مي‌گيرند. نکته ديگري هم که در خصوص گياهان مورد استفاده در بام سبز بسيار اهميت دارد، استفاده از گياهاني است که نياز کمتري به آب و آبياري داشته باشند.»
محمد مطلبي در مورد گياهان مناسب براي کاشت در سيستم بام سبز مي‌گويد: «از لحاظ اکولوژيکي درختان تاثير بيشتري بر محيط دارند، به‌خصوص اينکه اقليم کشورها به گونه‌اي است که نياز به سايه داريم ولي در عين حال بايد اين نکته را هم در نظر بگيريم که کاشت درختان مرتفع روي بناهاي کوتاه از لحاظ زيبايي‌شناسي چندان جالب نيست و اين نوع پوشش گياهي بيشتر براي بناهايي با ارتفاع زياد مثل بناي کتابخانه ملي مناسب است ولي در کل گياهاني براي پوشش گياهي بام سبز مناسب تلقي مي‌شوند که داراي چند ويژگي باشند: به آب نياز چنداني نداشته باشند، در برابر تغييرات جوي مثل سرما و گرما مقاوم باشند، نياز به مراقبت و نگهداري کمي داشته باشند و در برابر نور خورشيد مقاوم باشند.»
در مورد فضاي سبز خلأ قانوني وجود دارد
مهندس مطلبي نيز معتقد است که بام سبز در کشور ما داراي قانون مدوني براي الزام‌آور بودن اجراي آن نيست ولي اين نقص را تنها در مورد فضاي سبز بام‌ها نمي‌داند و مي‌گويد: «ما در کل در مورد فضاي سبز با مشکلات قانوني مواجه هستيم و در اين مورد خلأهاي قانوني داريم که اين مشکلات حتي شامل پارک‌ها و فضاهاي سبز داخل شهري نيز مي‌شود.»
وي در توضيح اين مورد با اشاره به قوانين موجود مربوط به ساخت و ساز در شهرهاي کشور مي‌گويد: «در شهرهاي مختلف کشور و حتي در مناطق مختلف شهر تهران قانوني براي نسبت فضاي ساخته شده و فضاي باز در سازه‌هاي شهري وجود دارد که اين نسبت در برخي موارد 50-50 و در اکثر موارد 40 تا 60 است. به اين معني که 60 درصد از مساحت زمين موردنظر بايد به عنوان بخش ساخته شده و 40 درصد آن به عنوان فضاي باز در نظر گرفته شود. اگر چه در کشور ما براي 60 درصد فضاي ساخته شده قوانين محکم و بدون نقصي وجود دارد ولي به نظر مي‌رسد در مورد فضاي باز هنوز مشکلات زيادي وجود داشته باشد.»
مطلبي در اين مورد به قوانين موجود براي فضاهاي باز در بناها در کشورهاي مختلف اشاره مي‌کند و مي‌گويد: «در بيشتر کشورها براي اين فضاهاي باز هم قوانين جامعي موجود است و حتي در برخي کشورها اين فضاها نيز بايد داراي طراحي باشد و طرح آن توسط يک مهندس فضاي سبز يا معمار منظر مورد تاييد قرار گيرد. اين مساله در کشور ما چه براي ايجاد فضاي سبز روي بام‌ها و چه در مورد فضاهاي سبز هم‌سطح وجود ندارد. در قوانين موجود تنها بحث الزام آور، باز يا بسته بودن مساحت مورد نظر مطرح است و اين يک ضعف است.»
مطلبي مي‌گويد: «به دليل وجود نداشتن همين طرح جامع است که ما در جاهايي که براي فضاي سبز هم اختصاص يافته است برنامه خاصي نداريم و تنها به کاشت چند گياه بوته‌اي بدون هدف و برنامه‌ريزي خاص مي‌پردازيم و اين نمي‌تواند چندان صحيح باشد.»
حسين بهادري، کارشناس گل و گياه هم در مورد انواع گياهي مورد بهره‌برداري در فضاهاي شهري اين نظر را تاييد مي‌کند و مي‌افزايد: «با وجود اينکه در فرهنگ ما توجه خاصي به گياهان شده و از دوره باستان تا امروز تأليفات زيادي در اين مورد انجام گرفته است اما اطلاعات عمومي مردم ما درباره گياهان و ايجاد فضاي سبز بسيار ناچيز است و حتي در برخي موارد ديده مي‌شود که افراد به دليل ناآگاهي از گياهاني براي ايجاد فضاي سبز استفاده مي‌کند که سمي هستند و استفاده از آنها در برخي کشورهاي اروپايي در مکان‌هاي عمومي ممنوع شده است.»
سابقه بام سبز
مهندس مطلبي در مورد طرح بام سبز مي‌گويد: «در چند سال اخير در بسياري از کشورها روي ايجاد فضاي سبز عمودي و از جمله ايجاد فضاهاي سبز روي بام‌ها مطالعات بسياري انجام شده است و يکي از فعال‌ترين کشورها در اين زمينه ايالات‌متحده است که با مشارکت انجمن معماران منظر آمريکا نزديک به دو سال است که در اين زمينه فرهنگ‌سازي مي‌کند و حتي مسابقاتي را نيز در طراحي‌هاي بام سبز برگزار کرده است.»
مطلبي با اشاره به فعاليت‌هايي که در کشورها روي ايجاد فضاهاي سبز عمودي انجام شده است مي‌افزايد: «در ايران هم بحث ايجاد اين نوع فضاهاي سبز نزديک به هفت سال است که مطرح است و در حال حاضر سازمان پارک‌ها و سازمان زيباسازي روي آن کار مي‌کنند ولي در بعد اجرايي هنوز به آن پرداخته نشده است.»
هزينه‌هاي مربوط به ايجاد بام سبز
آقاي بهادري در مورد هزينه‌هاي مربوط به اجراي بام سبز اين طور عنوان مي‌کند: «ما براي ايجاد فضاي سبز روي بام از لحاظ هزينه چندان دچار مشکل نخواهيم بود و چون هدف اول ما، ايجاد فضاي سبز است حتي مي‌توانيم از گياهاني مانند يونجه که هزينه کاشت و نگهداري خاصي نيز ندارند در اين زمينه استفاده کنيم. ضمن اينکه مي‌توان گونه‌هايي مثل گوجه‌فرنگي و فلفل را نيز در اين محيط پرورش داد که داراي محصول و زيبايي‌هاي خاص خود است.»
محمد مطلبي اين موضوع را ريشه‌اي‌تر بررسي مي‌کند و معتقد است: «هزينه‌هاي مربوط به ساخت و تجهيز بام سبز چندان بالا نيست و شايد کمتر از 5 درصد هزينه‌هاي مربوط به ساختمان را به خود اختصاص دهد، ضمن اينکه هر چه تعداد واحدهاي مسکوني در يک مجموعه که اقدام به احداث بام سبز مي‌کنند بيشتر باشد، هزينه‌هاي آن بين خانوارهاي بيشتري تقسيم مي‌شود و فشار مالي کمتري را به هر خانوار وارد خواهد کرد.»
وي مي‌گويد: «اما در عين حال هزينه‌هاي مربوط به نگهداري اين فضاها نيز بايد در نظر گرفته شود. وظيفه نگهداري فضاي سبز روي بام بر عهده چه کسي است؟! در مورد فضاهاي سبز داخل شهري و پارک‌ها اين مساله داراي ضوابط خاص خود است و مشکلي در اين زمينه وجود ندارد ولي در مورد فضاي سبز روي بام اين ضابطه‌ها وجود ندارد و اين خلأ قانوني در طولاني‌مدت مي‌تواند ايجاد مشکل کند. اگر در اين زمينه ضوابط خاص وجود داشته باشد و هزينه‌هاي نگهداري و مسووليت آنها مشخص شود، مي‌توان به دامنه‌دار بودن اين طرح اميدوار بود.»
مطلبي با اشاره به نقش سيستم بام سبز در بناهاي شهري مي‌گويد: «البته استفاده از اين سيستم در ساختمان‌هايي که يک مالک دارند يا تعداد واحدهاي موجود در آن کم است چندان با صرفه نيست ولي در مجتمع‌هاي مسکوني با تعداد واحدهاي زياد به دليل ايجاد زيبايي براي بنا، مي‌تواند در قيمت آن نيز موثر باشد.»
چه گياهاني را انتخاب نکنيم؟
مطلبي در مورد آسيب‌هاي احتمالي گياهان به بنا مي‌گويد: «در مورد بام سبز بايد از گياهاني استفاده کرد که سيستم ريشه‌اي آنها به بنا صدمه نزند. استفاده از برخي از گياهان مناطق کوهستاني که سيستم ريشه‌اي قوي‌اي دارند مي‌تواند موجب تخريب تدريجي بنا و وارد آمدن صدمات به آن شود. مثلا ژوني پروس‌ها و گياهان سوزني برگ به دليل اينکه داراي ريشه عمودي هستند، نياز به عمق بيشتري دارند و به همين دليل از ميان شکاف‌هاي کوچک موجود در بنا هم عبور مي‌کنند و باعث تخريب تدريجي آن مي‌شوند ولي اگر انتخاب گياهان و مسايل فني در اين مورد به خوبي اجرا شود، به دليل وجود تکنولوژي اين کار در کشور، مشکل چنداني براي بنا به وجود نخواهد آمد.»
حسين بهادري نيز در اين مورد مي‌گويد: «اگر چه پيش از ايجاد فضاي سبز روي بام، سطح بام کاملا ايزوله مي‌شود ولي بايد به اين نکته توجه داشت که کاشت گياهان نامناسب حتي در کنار بنا، مي‌تواند به آن آسيب برساند و پيش از کاشت، حتما بايد در اين زمينه کار کارشناسي صورت گيرد.»
سيستم جعبه‌اي
گرچه راه‌اندازي سيستم بام سبز متمرکز روي بسياري از بام‌ها وجود ندارد و به دليل ايزوله نبودن بام و نيز عدم محاسبه بار وزن اضافي اين سيستم روي بنا خاک‌ريزي روي بام با مشکلات و خطرات بسياري مواجه است، ولي مي‌توان از يک سيستم جايگزين براي تامين فضاي سبز روي بام‌ها استفاده کرد.
اين روش که به flower box يا سيستم درون جعبه موسوم است، نياز به ايزولاسيون بام ندارد و به دليل فشار کمتر به ساختمان مي‌تواند جايگزين مناسبي براي سيستم متمرکز بام سبز باشد. در اين روش گياهان مورد نظر در جعبه‌هاي گلکاري کاشته مي‌شوند و با آرايش‌هاي گوناگون روي بام قرار مي‌گيرند. يکي از مزيت‌هاي اين روش نسبت به حالت متمرکز، قابليت انتقال و جابه‌جايي آسان گياهان است.
مهندس مطلبي در مورد اين روش مي‌گويد: «استفاده از اين سيستم روي بام ساختمان‌هايي که roofgarden در آنها قابليت اجرا ندارد، بسيار مناسب است. ضمن اينکه استفاده از اين روش به دليل صرف هزينه‌هاي کمتر، براي واحدهاي ساختماني‌اي که يک مالک دارند بسيار مناسب‌تر هستند. آبياري در اين سيستم نيز به وسيله يک آبياري قطره‌اي ساده امکان‌پذير است.»
منبع: http://www.salamat.com