تلاش ما در اين نوشتار، گردآوري آيات و احاديثي بوده است که به گونه اي به موضوع «فراغت» مربوط اند . نخست اين نمونه ها را به عناوين فرعي و سپس در زير اين عناوين، متن آيات و احاديث را عرضه مي کنيم.

الف) اقسام فراغت:

1. فراغت گوارا

امام سجاد(ع)
اللهم!... فان قدرت لنا فراغا من شغل فاجعله فراغ سلامه لاتدرکنا فيه تبعه و لا تلحقنا فيه سأمه حتّي ينصرف عنّا کتاب السيّئات بصحيفه خاليه من ذکر سيّئاتنا و يتوّلي کتاب الحسنات عنّا مسرورين بما کتبوا من حسناتنا. (1)
خداوندا!... اگر براي ما فراغتي از کارهاي دنيا مقدّر فرموده اي، پس آن را فرصتي همراه با سلامتي قرار ده که در آن، رنجي حاصل نشود و ملالتي به وجود نيايد، تا اين که فرشتگاني که به ثبت گناهان ما مأمورند، با صحيفه اي خالي از گناه از پيش ما بروند و فرشتگان مأمور به نيکي ها، خوشحال از اعمالي که از ما نوشته اند، از نزد ما برگردند.
امام علي(ع):
سهر العيون بذکر الله فرصه السعداء و نزهه الأولياء. (2)
شب زنده داري با ياد خدا، فرصتي است براي افراد سعادتمند، و تفريح و آسايشي است براي اولياي خدا.

2. فراغت ناگوار

امام علي(ع):
مع الفراغ تکون الصبّوه. (3)
همراه با بيکاري و فراغت، تمايل به خواسته هاي شيطاني حاصل مي شود.

ب) ويژگي اوقات فراغت:

1. قسمتي ازعمر باارزش انسان ها هستند

رسول اکرم (ص):
الّيل و النّهار مطيتان فارکبوهما بلاغا الي الآخره. (4)
شب و روز، دو مرکب رهوارند. پس براي رسيدن به آخرت، از آنها بهره بگيريد.
رسول اکرم در سفارشي به علي (ع):
يا علي! بادر باربع قبل اربع: شبابک قبل هرمک، و صحتک قبل سقمک، و غناک قبل فقرک، و حياتک قبل موتک. (5)
اي علي! قبل از رسيدن به چهار چيز، در [ قدرداني از] چهارچيز، شتاب کن: قبل از رسيدن پيري ، از جواني ات بهره گير ؛ قبل از بيماري ، از سلامتي ات استفاده ببر؛ قبل از نيازمندي ات، توانگري ات را و قبل از مرگت، زندگي ات را قدر بدان.
امام علي(ع) در تفسير آيه ي شريفه «لا تنس نصيبک من الدنيا» (6) مي فرمايد:
لا تنس صحتک و قوتک و فراغک و شبابک و نشاطک ان تطلب بها الآخره. (7)
فراموش نکن که با بهره گيري از سلامتي و نيرو و فراغت و جواني و شادابي ات، آخرت را به دست مي آوري [يکي از بهره هاي انسان از اين دنيا، سلامتي و فراغت و ... است].

2. زودگذرند

امام علي (ع):
الفرصه شريعه الفوت. (8)
فرصت ها به سرعت از دست مي روند.
الفرصه تمر مر السحاب.(9)
فرصت ها مانند ابرها در گذرند. [با وجود فايده ي بسيار زيادي که دارند، با سرعت، درحرکت اند؛ ولي براي انسان، کند و بي حرکت مي نمايند].

3. به آساني به دست نمي آيند

امام علي (ع):
غافص الفرصه عند امکانها فانک غير مدرکها بعد فوتها.(10)
فرصت هاي پيش آمده را صيد کنيد که اگر از دست بروند، ديگر آنها را به دست نمي آوريد.
عود الفرصه بعيد مرامها. (11)
بازگشت فرصت ها بعيد است [وکم اتفاق مي افتد].
الفرصه سريعه الفوت، بطيئه العود. (12)
فرصت ها به سرعت از دست مي روند، ولي به کندي باز مي گردند.

4. از دست دادن آنها موجب ناراحتي و پشيماني است

امام علي(ع):
اذا أمکنک الفرصه فانتهزها فان اضاعه الفرصه غصه. (13)
اگر فرصتي برايت پيش آمد، به سرعت از آن بهره بگير؛ چرا که از دست دادن فرصت ها اندوه، در پي خواهد داشت.
ان الفرص تمر مر السحاب ؛ (14) فانتهزوها اذا أمکنت في أبواب الخير و الا عادت ندما.
فرصت ، مانند ابر زودگذر است . پس اگر فرصتي براي انجام دادن کارهاي خير پيش آمد ، به سرعت آن را دريابيد [و از آن استفاده کنيد ] و الا پشيماني و ندامت ، به دنبال خواهد داشت.

ج) بهترين کارها دراوقات فراغت:

1. بندگي خدا

قرآن کريم:
فاذا فرغت فانصب والي ربک فارغب. (15)
پس چون فراغت يافتي، به طاعت درکوش و با اشتياق، به سوي پروردگارت روي آور.
رسول اکرم:
يقول الله سبحانه: يابن آدم! تفرغ لعبادتي أملأ صدرک غنّي و أسد فقرک و ان لم تفعل ملأت صدرک شغلا و لم أسد فقرک. (16)
خداوند سبحان مي فرمايد: خود را به بندگي من مشغول ساز تا سينه ات را از بي نيازي پر سازم وتهي دستي ات را برطرف کنم و اگر چنين نکني، دلت را به کارهاي مختلف مشغول مي سازم ونيازت را برآورده نمي کنم.
امام علي(ع):
اللهم! فرغني لما خلقتني له و لا تشغلني بما تکلفت لي به، و لا تحرمني و انا أسألک، و لا تعذبني و أنا استغفرک. (17)
خداوندا! براي رسيدن به هدفي که مرا براي آن خلق نمودي [فکر و تأمل در هدف خلقت و رسيدن به کمال]، به من فرصت بده و مرا فقط به تکاليفي که امر کرده اي مشغول مفرما. محرومم نساز، و حال آن که من خواهان توام. و کيفرم مده؛ در حالي که عذرخواه درگاهت هستم.

2. دوستي با خدا

امام سجاد(ع):
اللهم! صل علي محمد و آل محمد وفرغ قلبي لمحبتک و اشغله بذکرک. (18)
خداوندا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و دلم را براي دوستي خودت فارغ گردان و آن را به ياد و ذکر خود، مشغول بدار.

3. اشتغال به کار آخرت

امام علي (ع):
أعرضوا عن کل عمل بکم غني عنه، و اشغلوا أنفسکم من أمر الآخره بما لابدّ لکم منه. (19)
[اي مردم!] از هر عمل بي فايده اي که حاجتي را برطرف نمي سازد، روي گردانيد و خود را به امور آخرتي که گريزي از آن نيست، مشغول سازيد.
کن مشغولا بما أنت عنه مسؤول. (20)
به کاري مشغول باش که از آن، مورد سؤال و بازخواست واقع مي شوي.

4. حسابرسي نفس

امام علي(ع):
ما أحق الانسان أن تکون له ساعه لا يشغله عنها شاغل، يحاسب فيها نفسه، فينظر فيما اکتسب لها و عليها في ليلها و نهارها. (21)
چه قدر شايسته است که انسان در ساعتي از زندگي خود از مشغوليت هاي زندگي چشم بپوشد و به حساب نفس خود برسد و در آنچه که در روز و شب خود به دست آورده و يا از کف داده، انديشه نمايد.
امام صادق(ع):
اف للرجل المسلم أن لا يفرغ نفسه في الأسبوع يوم الجمعه لأمر دينه فيسأل عنه.(22)
اف بر مسلماني که براي کار دين خويش و پرس و جو درباره ي آن، [دست کم] روز جمعه ي هر هفته، خود را از [کارهاي ديگر] فارغ نمي سازد.

5. انجام دادن کارها و حلّ مشکلات آينده

امام علي (ع):
اجعل زمان رخائک عده لأيّام بلائک. (23)
زمان فراغت و آسايشت را براي روزگار گرفتاري ات سرمايه و توشه قرار ده .

6. پرداختن به کارهاي مهم

امام علي (ع) :
من اشتغل بغير المهم ضيع الأهم .(24)
هر که خود را به کارهاي بيهوده و غير مهم مشغول سازد، عمر گرانمايه ي خويش را [که سرمايه ي با ارزش اوست]، از دست داده است.

د) اقدامات شايسته درباره ي اوقات فراغت

1. انتظار کشيدن براي اوقات فراغت

امام حسن(ع) در پاسخ به سؤال پدر بزرگوارش که پرسيد:«دورانديشي چيست؟»، فرمود:
ان تنتظر فرصتک و تعاجل ما أمکنک. (25)
[دور انديشي اين است که] رسيدن اوقات فراغت را انتظار بکشي و سپس به سوي هر کار خيري که برايت ممکن شد، بشتابي.
امام حسن(ع) وقتي که درباره ي عقل، مورد سؤال واقع شد، فرمود:
التجرع للغصه حتي تنال الفرصه. (26)
[عقل اين است که] جرعه نوش غم ها و غصه ها باشي تا فرصتي برايت پيش آيد و از آن استفاده ببري.

2. شتاب درانجام دادن کارهاي نيکو

رسول اکرم:
من فتح له باب خير فلينتهزه فانه لا يدري متي يغلق عنه. (27)
هر کس انجام کار خيري برايش ممکن شود، بايد به سرعت آن را دريابد؛ چرا که نمي داند چه وقت، اين توفيق ازاو سلب مي شود.
بادروا بالأعمال الصالحه قبل أن تشغلوا.(28)
قبل از اين که به کارهاي مختلف مشغول گرديد [و فراغت خود را از دست دهيد]، به اعمال نيک، روي آوريد.
امام علي (ع):
التثبت خير من العجله الّا في فرص البر. (29)
آرامش در انجام دادن کارها بهتر از عجله کردن است؛ مگر درفرصت هايي که براي کارهاي خوب، پيش مي آيد.
بادروا و الأبدان صحيحه و الألسن مطلقه و التوبه مسموعه و الأعمال مقبوله. (30)
تا وقتي که بدن ها سالم و زبان ها گوياست، و توبه پذيرفته و اعمال، قبول مي شود، به انجام کارهاي خير، پيشي گيريد [و فرصت ها را ازدست ندهيد].
بادروا العمل و أکذبوا الأمل و لاحظو الأجل. (31)
در انجام کارهاي خير، شتاب ورزيد و آرزوهاي دور و دراز را دروغ بدانيد و اجل را در نظر داشته باشيد.

3. جلوگيري از هدر رفتن فرصت ها

امام علي(ع):
حصن خلواتک من الاضاعه. (32)
خلوت و تنهايي ات را از تباه شدن، محافظت نما.
هيهات من نيل السعاده السکون الي الهوينا و البطاله. (33)
کسي که به سستي و تنبلي دل بندد، از رسيدن به سعادت، دور است.
شر ما شغل به المرء وقته الفضول. (34)
بدترين چيزي که يک فرد، وقت خود را با آن پر مي سازد، امور بيهوده و گزاف است.
الأباطيل موقعه في الأضاليل. (35)
کارهاي بيهوده و باطل، انسان را به گمراهي مي کشاند.

4. پرهيز از بيکاري

رسول اکرم:
ان الله تعالي لا يحب الفارغ الصحيح؛ لا في عمل الدنيا و لا في عمل الآخره. (36)
خداوند متعال، انسان آسوده و تندرستي را که نه در پي کار دنياي خود است و نه براي آخرت خويش مي کوشد، دوست ندارد.
امام صادق(ع):
ان الله – عزوجل- يبغض کثره النوم و کثره الفراغ. (37)
خداي متعال، زياد خوابيدن وزياد بي کار بودن را دوست ندارد.
امام علي (ع)، در بيان صفات مؤمن فرمود:
مشغول وقته. (38)
تمام وقتش مشغول است [و به بيکاري نمي گذرد].

پي نوشت ها :

1. صحيفه سجاديه، دعاي 11.
2. غررالحکم، ح 5642.
3. همان، ح 9743.
4. الجامع الصغير، ج 4، ص 475.
5. من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 352.
6. سوره ي قصص، آيه ي 77.
7. معاني الأخبار، ص 325.
8. بحارالأنوار، ج 78، ص 112.
9. نهج البلاغه، حکمت 21.
10. غررالحکم، ح 6443.
11. همان، ح 6340.
12. بحارالأنوار، ج 78، ص 112.
13. غررالحکم، ح 4124.
14. همان، ح 3598.
15. سوره ي انشراح، آيه ي 7 و 8.
16. سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1376.
17. شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 20، ص 348.
18. صحيفه ي سجاديه، دعاي 21.
19. غررالحکم، ح 2558.
20. همان، ح 7143.
21. همان، ح 9684.
22. الخصال، ص 393.
23. غررالحکم، ح 2380.
24. همان، ح 8607.
25. بحارالأنوار، ج 72، ص 193.
26. همان، ج 1، ص 116، ح 9.
27. عوالي اللآلي، ج 1، ص 289.
28. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 343.
29. غررالحکم، ح 1949.
30. همان، ح 4373.
31. همان، ح 4364.
32. شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 20، ص 318.
33. غررالحکم، ح 10028.
34. همان، ح 5697.
35. همان، ح 1274.
36. تنبيه الغافلين، ص 453.
37. الکافي، ج 5، ص 84.
38. نهج البلاغه، حکمت 333.
منبع: نشريه ي زندگي، سال دوم،شماره چهار، فروردين وارديبهشت 1381، ص ص 54-57.

منبع: مجله ي حديث زندگي