سيرى كوتاه در سلوك علمى استاد مطهرى و جست وجو از رمز و راز موفقيت ايشان، وسعت و عمق تاثير استاد بر انديشه معاصر را قابل فهم تر مى سازد. با وجود گزارش هاى مختلف از زندگى پر فراز و نشيب استاد مطهرى هنوز محتاج گزارش و تحليل جامع مى باشيم.
آنچه در مطالعه زندگى استاد اهميت دارد جست وجو از علل و عوامل موفقيت ايشان در عرصه مطالعات دينى است. استاد مطهرى از پركارترين فيلسوفان جامعه ما بود. فعاليت هاى سياسى و اجتماعى، او را از پژوهش مستمر باز نداشت. عادت نيكوى استاد به يادداشت بردارى منسجم و نظام مند كه سابقه آن به دوره جوانى ايشان بر مى گردد، بر غناى كمى و كيفى آثار وى افزوده است. آثار استاد را به دو گروه عمده مى توان تقسيم كرد: مدون و غير مدون. آثار مدون وى شامل كتب، مقالات و نوارها مى گردد. آثار غيرمدون نيز شامل يادداشت هاى متنوع ايشان است. علاوه بر آنچه بيان شد، فعاليت هاى دانشگاهى استاد در خصوص هدايت و راهنمايى پايان نامه هاى دكترى و فوق ليسانس نيز در شمار پژوهش هاى مشاركتى وى محسوب مى شود.
نخستين ويژگى آثار استاد مطهرى مقبوليت عام آنها است. آثار ايشان به تعبير امام خمينى (ره) براى عارف و عامى سودمند و فرحزا است. علت اصلى اين موفقيت را در خود اين آثار از جهت موضوع، مسايل، روش و زبان بايد جست وجو كرد و آن چيزى جز كارايى و اثربخشى نيست. دومين ويژگى آثار ايشان، تنوع گسترده و خيره كننده است. استاد در بسيارى از زمينه ها قلم زده است: اصول، ادبيات، تفسير، تاريخ، عرفان، علم الحديث، كلام، فلسفه، فقه، احيا و تصحيح متون و آثار خطى و ….
تنوع آثار استاد دو عامل عمده دارد: عامل نخست، تعلق به حكمت صدرايى است كه استاد را متاله اى برخوردار از روى آورد چند رشته اى بارآورده است، عامل دوم توجه به نيازهاى گوناگون جامعه مى باشد كه تلاش علمى وى را به رفع نيازهاى پژوهشى معطوف مى كند. سومين ويژگى آثار استاد مطهرى، مساله محورى است. آنچه تولد يك اثر، اعلم از كتاب، مقاله يا گفتار، را سبب مى شد صرفا موضوع نبود تا استاد به نحو اطلاع رسانى به بحث پيرامون آن مبادرت ورزد بلكه مساله اى بود كه در جامعه علمى يا فرهنگ عمومى به ميان آورده است و استاد خود را ملزم و متعهد مى داند تا با آن مواجهه كرده و به حل آن بپردازد.
ويژگى چهارم آثار استاد، كارايى است. برخوردارى از زبان روان، موثر و در عين حال مستحكم و ساده منجر به كارايى آثار استاد شده است. همچنين عطف توجه به زمينه هاى فكرى و علايق فرهنگى مخاطبان و استفاده از استدلال روشن و برهان قاطع آن را صد چندان كرده است.
پنجمين ويژگى آثار استاد مطهرى اثربخش است. دو مفهوم متمايز اما مرتبط كارايى و اثربخشى مولفه هاى بهره ورى است. تعبير ساده در نشان دادن تمايز اين دو مفهوم اين است كه استاد هم خوب سخن مى گفت ( كارايى) و هم سخن خوب مى گفت ( اثربخشى) شناخت عميق از نيازهاى واقعى و عينى مخاطبان، دورى از هرگونه مواجهه منفعلانه در قبال موضوعات مد شده و عطف توجه به نيازهاى فكرى و پژوهشى نسل آينده از مهم ترين عوامل افزايش اثربخشى آثار وى است.
بنابراين، آثار استاد مطهرى از حيث مقبوليت عام و خاص، تنوع و گستردگى، مساله محورى، كارايى و اثربخشى متمايزند
توجه به تاريخ دقيق آثار استاد مطهرى در تحليل ديدگاه وى و نقش تحولى آثارش اهميت فراوان دارد. به ويژه در تحليل انديشه هاى جديد كلامى، توجه به تاريخ دقيق گفته ها و نوشته ها اهميت زيادى در فهم آنها دارد. اما ارايه سال شمار دقيق و كامل از آثار استاد به گونه اى است كه شامل آثار مدون و غيرمدون باشد امرى صعب و محتاج زمان فراوان است. تداخل در آثار نيز بر صعوبت امر مى افزايد. مرورى بر آثار استاد مطهرى و تاثير ژرف و پردامنه انديشه وى موفقيت ايشان را در سراسر زندگى آشكارا نشان مى دهد. آنچه محتاج تامل است، تبيين دقيق و رهگشا از موفقيت ايشان است. زندگى استاد در تعلم، تعليم، پژوهش و مبارزه سپرى شد. عده اى از فعاليت هاى ايشان را در دو مرحله قابل گزارش مى دانند: زندگى او كه در حقيقت سراسر سازندگى بود به دو مرحله تقسيم مى گردد: ساختن خود و ساختن جامعه؛ زندگى وى هيچ گاه از يكى از اين دوگونه سازندگى نبود، بلكه مانند همه مردان خدا و مصلحان راستين، غالبا به هر دو نوع سازندگى اشتغال داشت. استاد مطهرى يا براى خودسازى علمى و علمى (تحصيل، مطالعه، پژوهش، مجاهده با نفس) تلاش كرد و يا براى ساختن جامعه و خدمت به خلق خدا، در هر دو ساحت نظرى و عملى (تدريس، راهنمايى و هدايت دانشجويان و طلاب، سخنرانى، مبارزات سياسى و فعاليت هاى اجتماعى) همت گماشت. اما اين سخن را بايد به صورت منع خلو صادق دانست و نه مانع جمع. هرگز چنين نبوده است كه عمر شريف استاد به دو بخش منقطع ( يك تعلم؛ دو تعليم و نه تعلم) تقسيم گردد، بلكه تشنگى او به يادگيرى كه در سن پنج سالگى شبانه او را به مكتب خانه مى كشاند و بر در مكتب خانه به انتظار صبح مى نشاند، تا واپسين لحظات زندگى مهم ترين سائقه حركت علمى استاد بوده است. وى در تحصيل علم موفق بود، در انتخاب استاد هوشيار، در استفاده از آنها زيركى و كياست نشان داد و بركارآيى و اثربخشى پژوهش و مطالعه تاكيد مى كرد. جست وجو از علت موفقيت استاد در حيات علمى و تبيين روش شناختى است، زيرا جست وجو از عوامل روش شناختى موفقيت در الگو قرار دادن ايشان رهگشا است و نيز در فهم نوآورى هاى وى به ويژه در انديشه كلامى، موثر است. بنابراين پرسش عامه رمز و راز موفقيت استاد را به مساله مشخص روش شناختى موفقيت ايشان تحويل مى دهيم.مهم ترين عوامل موفقيت استاد بهره جستن از استادان توانمند بوده است. ايشان در انتخاب استاد، سخت گير بود و پس از اطمينان كامل از روشمندى، تسلط علمى و زهد و تقوى استاد، خود را به وى مى سپرد. جايگاه اجتماعى، شهرت، داشتن استادان فراوان ملاك ايشان در انتخاب استاد نبود. استاد دغدغه خود در انتخاب استاد شايسته را در موارد متعدد بيان مى كند. دغدغه اى كه آن را از روايات اهل بيت (ع) اخذ كرده است. كتاب استاد مطهرى و كلام جديد نوشته دكتر احد فرامرز قرامكى، توسط انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى منتشر شد.