شيخ نجم الدين کبري يکي از پر آوازه ترين عارفان قرن ششم و اوايل قرن هفتم هجري است که از جهاتي چند حائز اهميت است. او هرچند ادامه دهنده ي راه عارفان پيش از خود است، امّا روش و نگرش خاصّ خود داشته و تعاليم و آموزه هاي او به هيچ وجه تکرار سخنان و مطالب پيشينيان نيست و به ويژه در رساله ي فوايح الجمال و فواتح الجلال نظريات بديعي ايراد کرده و شايد بتوان اين اثر را يکي از آثار منحصر به فرد در بيان تجربه هاي عرفاني دانست. افزون بر آن اين اثر از لحاظ رنگ شناسي عرفاني نيز مهم است.
از ديگر ويژگي هاي نجم الدين کبري و برخي عارفان مکتب او، ارتباط و نزديکي آموزه ها و تعاليم آنان با آموزه ها و تعاليم مکتب تشيع است، به ويژه آنکه سلسله ي عرفاني ذهبه که در قرن هشتم و نهم هجري از اين مکتب منشعب شد، کاملاً رنگ و بوي تشيع دارد.
آموزه ها و تعاليم نجم الدين را علاوه بر آثار خود او، از کتاب ها و رساله هاي عارفان کبرويه نيز مي توان به دست آورد که از آن ميان مي توان به آثار شيخ علاء الدوله سمناني اشاره کرد. مهمترين تحقيقات معاصران درباره ي نجم الدين کبري عبارت است از: 1) مقدمه فريتس ماير بر فوايح الجمال و فواتح الجلال (ويسبادن، 1957 م؛ 2) مقاله ي ماريژان موله (m.mole) تحت عنوان:
"Trait's Minears de Nagm al-din Kubra, annoles - Islamologiques, IV, Le Caire, 1963/1-78.
3)تأليفات مرحوم محمد قزويني بر شدّ الازار في حط الاوزار عن زوّارالمزار تأليف جنيد شيرازي (تهران، 1328، ش؛ 4) تحقيقات مرحوم دکتر عبدالحسين زرّين کوب با عنوان شيخ کبري و خلفايش در کتاب دنباله ي جستجو در تصوف ايران (تهران، 1369 ش).
يکي از آثار مهم شيخ نجم الدين کبري، رساله ي الي الهائم الخائف من لومة اللائم است، که چنانچه از عنوان آن آشکار است و شيخ نيز خود در مقدّمه بدان اشاره کرده، در اصل رساله اي است براي سالک و طالب حيران که در باديه ي طريقت، سرگردان و از ملامت ملامتگران ترسان مانده است و شيخ در طي اين رساله سعي کرده است طرق رهايي از وسواس شيطاني و هوائس نفساني را بدو بياموزد. برخي با توجه به عنوان اين... رساله لومة اللائم سعي کرده اند که طريق او را به طريق ملامتيان نزديک کنند و اساساً اقتباس اين عنوان را دليلي بر تمايلات ملامتي شيخ بدانند (1) امّا چنان که شيخ در مقدّمه متذکر شده (ص 10)، به نظر مي رسد در تسميه ي اين اثر به آيه ي «فسوف يأتي الله بقومٍ بحبّهم و يحبّونه... و لايخافون لومة لائمٍ... »(مائده /54) نظر داشته است. نجم الدين اين رساله را در يک مقدمه و ده شرط تدوين کرده و اين شروط يا امور دهگانه را از شروط اساسي و مهم در رهايي سالک از وسواس شيطاني خوانده است. وي قبل از شروع به بر شمردن اين شروط، مسالک را با عنوان «مريد صادق و طالب مخلص» مورد خطاب قرار مي دهد. اين امر نشان دهنده ي آن است که هر سالک قبل از پرداختن به اين شروط مي بايست در ارادت خود، صادق و در طلبش، اخلاص داشته باشد (نک.ص 11). به گفته ي مؤلف آن کس که شايسته ي"حضرت قدسيه" و "حضرت ربانيه " است که ظاهر و باطني پاک و طاهر داشته باشد و طهارت ظاهر و باطن نيز کامل نشود مگر به اين امور و شروط ده گانه "که عبارت اند از:
1)طهارت بدن. نجم الدين ميان طهارت باطني و طهارت ظاهري ارتباط مستقيمي مي يابد و بر آن است که طهارت ظاهري به مرور گرد و خاک را از چهره " روح قدسي " پاک مي گرداند و اگر دوام طهارت عادت دائم شود، انوار ربّاني در درون شخص و سپس در آيينه ي خيال او منعکس مي شود و سرانجام نيز به آن مرتبه نايل مي گردد که انوار ربّاني را با چشم دل مشاهده مي کند (ص 13). وي در اينجا، مرتبه ي خيال را ميان دو مرتبه ي درون يا دل و مرتبه ي عين اليقين يا مشاهده دانسته است.
2)خلوت. دومين شرط، خلوت و عزلت از همه ي شواغل دنيا و پناه جستن در خانه و اتاقي تاريک که هيچ گونه روزنه اي به سوي نور و روشنايي نداشته باشد. در اين روش، شخص تمامي راه هاي حواس را بر خود مي بندد. به گفته ي نجم الدين شرط فتوحات قلبي، نبستن راه حواس ظاهري است.
3)دوام سکوت و فقط پرداختن به ذکر خداوند تعالي. شيخ نجم الدين در توضيح اين شرط، همچون شروط قبلي، به آيات قرآن و احاديث نبوي استناد جسته و البته در مباحث اخلاقي اين شرط نيز توجه کرده است (ص17- 19).
4)دوام روزه. روزه بنابر حديثي از رسول اکرم (ص) همچون سپر است و سالک در جنگ و مبارزه ي خود با نفس و شيطان نيازمند به سپري است که تير در آن اصابت نکند (ص20-21).
5)دوام ذکر رباني البته همراه با حضور قلب. به گفته ي نجم الدين برترين ذکر، ذکر لا اله الّا الله است. اين ذکر هم تقي است و هم اثبات؛ نفي ما سوي الله و اثبات وحدانيت حق (ص22-23). نويسنده در ادامه به تأويلات عرفاني دست يازيده و به شيوه ي پيشينيان به تفسير استنباطي برخي آيات قرآن پرداخته است. به گفته ي وي سلطان حق داراي سپاهي است که عبارتند از: قلب، علم، قرآن، سنّت و الهام به هنگامي که سلطان حق و سپاهش بر دلي مستولي مي شوند، آن دل از چاه طبيعت به فضاي قرب حق نايل مي گردد و چيزي را مي بيند که هيچ چشمي نديده و هيچ گوشي نشنيده است. به اعتقاد نجم الدين منظور از حبل در آيه ي واعتصموا بحبل الله جميعاً (آل عمران/103)، قرآن و سنّت است (ص27).
پيشينه ي تفسير استنباط و تأويل عرفاني آيات قرآن به قرن دوم هجري بر مي گردد و چنان که پل نويا ثابت کرده است، مي توان زمينه هاي تفسير عرفاني - استنباطي را در تفسير امام صادق (ع) - يا به تعبيري منسوب به آن حضرت، جستجو کرد.(2) نجم الدين ذکر را به نوري تشبيه کرده که هنگامي که بر قلب چيره مي شود، قلب و نيز ديدگان روشنايي مي يابند و چيزهايي را مي بيند که تا پيش از اين نمي ديده است. دوام ذکر، بنده را به مقام ولايت مي رساند در اين مقام شخص، وليّ خداوند مي شود و خداوند وليّ او (ص 29).
6)تسليم. در اين شرط، رضا و توکل نيز گنجانده شده است. از جمله شرايط تسليم، راضي بودن به قدر مقدور و قضاء مبرم الهي است. خواه فقر، خواه غنا، خواه حزن. خواه خوف... (ص 33-34).
7)نفي الخواطر. به گفته ي نجم الدين اين شرط دشوارترين شروط است؛ زيرا چنان که آيات الهي نيز اشاره دارند، شيطان از جوانب مختلف و با حيله هاي متعدّد سعي در نفوذ در شخص و فريب او دارد (ص 39-43).
وي خواطر را بر پنج دسته دانسته است: 1- خاطر حق، که خاطر اول است. به گفته ي نجم الدين، منظور از خاطر اول آن است که براي آن علّت و سبب پيشين و سابقي نيست بلکه خاطر مضاف به آن و يا حکمي براي آن است و بدون هيچ سببي ناگاه بر قلب درآيد. اين خاطر بر دو نوع است: نوعي که در قلب باقي و مطمئن باشد همچون اعتقاد فرد مومن به توحيد، و هيچ خاطري نمي تواند در آن تزلزلي وارد کند؛ نوع دوم که به آن الهام مي گويند و آن حق و خاطر حق است. حقيقت الهام، علمي است که خداوند در دل ملهم پديد مي آورد. 2- خاطر قلب. خاطر قلب آن گاه معتبر است که قلب از استيلاي شيطان و هواء نفس در امان باشد و به مشاهده ي جمال حق و جلال او مهذّب شود و از خصلت هاي ذميمه و پست و گناهاني که بر دلهاي کافران مستولي است خالي گردد. 3- خاطر فلک که با آن سکينه نيز بر دل وارد مي شود. اين خاطر، بسيار نزديک به خاطر قلب است و تفاوت آنها بسيار دقيق و باريک است. 4- خاطر شيطان، که به گمراهي فرا مي خواند و هرگاه که به گناهي فرا مي خواند مريد اجابت نکند، فوراً او را به نوعي ديگر از گناه دعوت کند. شيخ نجم الدين در اين بخش به يکي از تجربه هاي شخص خود اشاره مي کند که در طي آن شيطان خواست او را از سير و سلوک باز دارد.
به گفته ي او خواطر همچون سيل و باران هاي شديد بر سالک و مجاهد فرود مي آيند. در آغاز وظيفه ي سالک نفي خواطر است و در مراحل بعدي، تمايز ميان آنهاست.
5- خاطر نفس. اين خاطر همچون کودکي است که عقل و قدرت تمييز ندارد و هر گاه چيزي را طلب کند تا آن را به دست نياورد، آرام نگيرد. به گفته ي نجم الدين اين خاطر سخت ترين خاطر بر مريدان است؛ زيرا نفس در درون انسان، چون پادشاهي است که سپاهيان او، روح حيران، بشريت، طبيعت، هوي و شهوت است. نفس ذاتاً نابيناست و مهالک را نمي بيند و توانايي تمييز ميان خير و شر را نيز ندارد مگر آنکه خداوند با لطيف حمت و جميع صنع و سعه ي رحمتش، بصيرت آن را نوراني گرداند؛ آن گاه است که ديده ي حقيقت بين او روشن مي شود و خوبي را از بدي تشخيص مي دهد (ص 39-53). نجم الدين بر آن است که اين مرتبه، مرتبه ي نفس لوّامه است و هر آن گاه که تمامي بديها و دشمنان را از خود دور کرد که به مرتبه ي نفس مطمئنه دليل مي آيد. حالت استقامت و تمکين است و در اين هنگام است که آن را قلب نيز مي نامند (ص54-56).
8- ربط القلب بالشيخ يا دل بستن به شيخ. شيخ کسي است که طريق حق را پيموده و از مخاوف و مهالک آگاه است و مريد را در سير و سلوک راهنمايي و هدايت مي کند و او را از آنچه برايش سودمند يا مضر است آگاه مي سازد. وي مصاحبت شيخ را با مجالست صالح که در احاديث بر آن تأکيد شده مقايسه کرده است (ص57-61).
9- جلوگيري از غلبه ي خواب. سالک مي بايست در همين سلوک از غلبه ي خواب جلوگيري کند، زيرا غلبه ي خواب موجب تشويق فکر مي شود. نکته اي که مؤلف در اينجا به آن اشاره مي کند آن است که اساساً شب، موعد ديدار است؛ و به همين سبب خداوند فرمود، "و واعدنا موسي ثلثين ليله"(سوره بقره /..)
10- رعايت تعادل و ميانه روي در خوردنيها و نوشيدنيها. نجم الدين برخلاف برخي از زهّاد نخستين که بر رياضت و نوعي زهد افراطي تأکيد مي ورزيدند؛ برآن است که ميانه روي پسنديده ترين روشهاست و در اثبات اين مطلب به آيات قرآن و احاديث رسول اکرم (ص) استناد جسته است و در ادامه به بر شمردن برخي مضرّات و آفات سيري زياد پرداخته است، که از آن جمله مي توان به موارد زير اشاره کرد: قساوت قلب، ايجاد موانع و حجاب هاي سخت، رفع و انتقاي مشاهده و در نهايت بازداشتن از قرائت قرآن و نماز (ص 67- 70).
رساله ي الي الهائم الخائف من الومة اللائم در اصل به زبان عربي است و نويسنده در زمان حيات خود به درخواست برخي تحريري از آن به انجام رساند و آن را السائر الحائر الواجد الي الساتر الواحد الماجد ناميد. ترجمه ي ديگري نيز از آن به قلم يکي از مريدانش به نام موفّق بن مجد الخاصّي صورت گرفته است. اصل عربي اين کتاب يعني رساله ي الي الحائم الخائف من لومة اللائم همراه با ترجمه ي موفق بن مجدد به کوشش دکتر توفيق سبحاني به همّت انتشارات کيهان در سال 1363 ش به چاپ رسيده است. مصحّح در تصحيح نسخه ي عبري از همه نسخه بهره برده بود که عبارت اند از: نسخه ي شماره ي 2052 ايا صوفيه، که ميکروفيلم آن به شماره ي 270 و عکس آن به شماره ي 527 در کتابخانه ي مرکزي دانشگاه تهران موجود است؛ نسخه ي شماره ي 598 کتابخانه ي مجلس شورا؛ و نسخه ي شماره ي 2910 اياصوفيه که ميکروفيلم آن به شماره ي 1422 و عکس آن به شماره ي 3861/4 در کتابخانه ي مرکزي دانشگاه تهران نگهداري مي شود. در تصحيح نسخه ي فارسي (ترجمه ي اين رساله) نيز از نسخه ي شماره ي 1184/12 کتابخانه ي حسين چلپي در بروسه (بروسا) ترکيه بهره گرفته است. وي در بالاي صفحه... ترجمه فارسي و در پايين اصل عربي رساله ي الي الهائم الخائف را آورده و در پاورقي نيز اختلاف نسخه ها را ذکر کرده است. آقاي سبحاني افزون بر مقدّمه ي مختصري که در معرفي شيخ نجم الدين و آثار او آورده، در پايان کتاب فهرست هاي گوناگون و مفيدي افزوده است که عبارتند از: فهرست آيات، فهرست احاديث، سخنان بزرگان و امثال، اشعار عربي و فارسي، توضيحات و فرهنگ لغات و اصطلاحات.

پي نوشت ها :
 

*استاديار دانشگاه آزاد اسلامي - واحد اسلامشهر.
1. نک؛ زرّين کوب، دنباله ي جستجو در تصوف ايران، ص 96.
2. نويا، پل، تفسير قرآن و زبان عرفاني، ترجمه ي اسماعيل سعادت، مرکز دانشگاهي، 1373 ش، ص 128 به بعد.
 

منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 9و8