ولادت و خاندان :
در شامگاه هفتم محرم سال 1313 ق. در نجف در خانواده اي اهل علم و معنويت كودكي پا به عرصة هستي نهاد كه او را «محمد هادي» ناميدند.
اجداد او همه از سادات حسيني شهر مدينه منوره و از فرزندان امام علي بن الحسين ـ عليه السلام ـ بودند كه به جهت شرافت علمي و معنوي از بزرگان مدينه به شمار مي رفتند محلة قديمي «بني هاشم» محل سكونت اين خاندان بود و همواره بزرگاني از قبيله هاي عرب و دانشوران اسلامي بدآنجا رفت و آمد داشته اند.
هجرت آنان در اواخر قرن يازدهم ق. از مدينه به آذربايجان ايران در پي دعوتي بود كه از جانب شيعيان اين ديار انجام گرفت. به دنبال اين دعوت سيد حسين (جد محمد هادي) و برادرش علي اكبر كه هر دو از جوانان فرزانه مدينه بودند به همراه زايرين خانة خدا وارد آذربايجان شدند و در منطقه «اسكوچاي» اقامت گزيدند و سيد حسين هم چنان در ميلان باقي ماند و از همان جا ازدواج كرد وي تا آخر عمر در ميان دوستداران اهل بيت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در منطقه آذربايجان به تبليغ و ترويج احكام اسلام پرداخت با رحلت سيد حسين فرزندان وي و بعدها نوادگانش اين رسالت عظيم را در منطقه آذربايجان دنبال كردند.
نياي مادري آية الله ميلاني آية الله شيخ محمد حسين مامقاني (متوفي به سال 1223 ق.) شاگردان شيخ مرتضي انصاري و شيخ مهدي آل كاشف الغطا است كه خود از فقهاي بزرگ اوايل قرن چهاردهم ق. به شمار مي رفت و در دوران زندگي به زهد و پارسايي شهرت داشت.
دوران تحصيل:
اولين مكتب تربيتي سيد محمد هادي دامان مادري از خاندان علم و فضيلت و پدر فرزانه و عالم وي بود. اساتيد علوم مقدماتي وي بزرگاني چون آقا ميرزا ابراهيم همداني و آخوند ملا محسن تبريزي، و در دروس سطح نيز استاداني چون آقا شيخ ابراهيم سالياني و آقا سيد جعفر اردبيلي و حاج شيخ ميرزا علي ايرواني و آقا شيخ غلامعلي قمي و آقا شيخ ابو القاسم مامقاني (دائي) او بودند. او هم چنين از محضر اساتيد بزرگي چون آية الله ابو الحسن اصفهاني، آية الله نائيني و آية الله آقا ضياء الدين عراقي بهره هاي وافر برده و پايه هاي علمي خود را در فقه و اصول استحكام بخشيده و در طول 23 سال حضور در دروس و محافل علمي اين بزرگان توانسته بود بر آراء و نظرات قوي ترين اساتيد مسلط گردد. وي در علوم عقلي نيز مهارت فراوان داشت و چندين سال ازعمر خود را در محضر اساتيد فلسفه گذرانده و در اين خصوص از شاگردان شيخ محمد حسين اصفهاني به شمار مي رفت.
آقاي ميلاني از جمله علومي كه ديگر در آن تبحر يافت و به استادي رسيد، دانش تفسير و علوم قراني بود كه از ايام تحصيل خود در نجف اين دانش را نزد استاد بزرگ شيخ محمد جواد بلاغي فرا گرفته بود و بعدها نيز همواره با اساتيد تفسير به ويژه با مفسر بزرگ علامه طباطبايي صاحب تفسير الميزان مباحثه و مناظره داشت. وي تفسير را در كنار فقه و اصول تدريس مي كرد و محصلين علوم ديني را با قرآن، اين منبع جوشان فيض الهي آشنا مي ساخت. و اين روش را كه نشانه اي از عشق ايشان به قرآن بود همواره در زندگيش حفظ كرده بود.
ايشان هشت سال نيز در علوم حديث با آية الله شيخ علي قمي مباحثه و مذاكره داشت و نسخة كتاب وسايل الشيعة خود را با نسخه اي كه به خط شيخ حر عاملي بود، مقابله كرده است.
تدريس:
رسيدن به مقام اجتهاد، تحمل رنجهاي طاقت فرسايي را مي طلبد. طالبان علوم اسلامي براي دست يافتن بدين منزلت علمي، راههاي بسيار سخت و دشواري را طي مي كنند. رنج سفرهاي سخت را به جان مي خرند. و ساليان دراز از عمر خود را در محضر بزرگان دانش و معارف به تحصيل علوم مختلفي چون: ادبيات عرب (تجزيه و تركيب، معاني و بيان و بديع) منطق، حديث شناسي، رجال، علوم قرآن، اصول و فقه و... صرف مي كنند. و در اين ميان پاي بندي به معنويات خود عامل در رسيدن به اين مقام و منزلت است چنان چه آية الله ميلاني بارها مي گفت:
«استادم مرحوم ناييني مي فرمود: نماز شب شرط اجتهاد نيست و لكن بي دخالت هم نيست»
جلسات درس ايشان در حوزة بزرگ نجف بسيار با شكوه و به امتيازاتي چون داشتن دقت عقلي و عرفي ايشان در تبيين مسائل، و تسلط به مباني فقهي و اصولي شهرت داشت. آية الله ميلاني هيجده سال در كربلا اقامت داشت و در اين مدت شاگردان فراواني را تربيت كرده است. بزرگاني چون آيات و حجج اسلام: حاج شيخ حسين وحيد خراساني، سيد ابراهيم علم الهدي سبزواري، سيد عباس صدر، حاج سيد حسين شمس، حاج شيخ محمد رضا مهدوي دامغاني، شيخ محمد تقي جعفري، مهدي نوقاني، محمود كلباسي، كاظم مدير شانه چي، سيد نور الدين ميلاني، سيد محمد شيرازي، شيخ محمد تقي عندليب سبزواري، سيد محمد باقر حجت طباطبايي، محمد علي علمي، سيد ابراهيم مهاجريان طبسي از شاگردان بر جسته ايشان هستند كه بعضي اجازة روايتي از ايشان نيز داشته اند.
آثار علمي :
آن چه امروزه از آنها به عنوان آثار ايشان نام مي بريم، ياد داشتهاي پراكنده و تقريرات درسهاي پربار ايشان است كه به همت شاگردان پركار و فرزندان گراميش جمع آوري شده و پس از تنظيم در عناوين و موضوعات مختلف به چاپ رسيده است و عبارتند از:
1. محاضرات في الفقه الاماميه: در ده جلد است كه در موضوعات مختلف فقهي به بحث و بررسي عميق پرداخته است كه نمايانگر وسعت فكري ايشان در زمينه هاي مختلف فقهي است.
2. قادتنا كيف نعرفهم؟: در 9 مجلد به زندگاني چهارده معصوم ـ عليهم السلام ـ و فضايل آنها با استفاده از مدارك شيعه و سنّي پرداخته است.
3. تفسير سورة جمعه و تغابن
4. مختصر الاحكام
5. مناسك حج
6. حاشيه بر قسمتي از عروة الوثقي
7. نخبة المسائل: رسالة عمليه ايشان در احكام اسلامي
8. ده پرسش: با پاورقيهاي آقاي سيد محمد علي ميلاني، در مباحث مختلف تفسيري
9. حاشية المكاسب
10. قواعد فقهيه و اصوليه
11. رساله اي در بيعه و مسائل بانكي
12. كتابي استدلالي در مزارعه و مساقات
13. كتابي استدلالي در اجاره
14. شرح استدلالي مباحثي از كتاب الصلوة «شرايع»
15. رساله اي در منجزات مريض.
شخصيت جهاني:
در طول مرجعيت آية الله ميلاني به ويژه در سالهاي اقامتش در مشهد مقدس شخصيتهاي بزرگ از كشورهاي مختلف اسلامي به ديدار ايشان شتافته اند شخصيت جهاني اين فقيه بزرگ موجب گرديده بود كه علماي شيعه و بزرگان اهل تسنن نيز براي گفتگو و مشاوره در مسائل مهم مذهبي رهسپار ايران شده و از نزديك از نظرات ايشان آگاهي يابند.
در سال 1380 ق. 1339 ش. بوي از دار التقريب بين المذاهب الاسلامي در قاهره شيخ محمد تقي از جامع الازهر با آية الله ميلاني ديدار كرد و لوحي نيز كه در آن فتواي علامه شيخ محمود شلتوت در رابطه با جواز عمل به مذهب تشيع نوشته شده بود تقديم ايشان نمود.
دكتر شيخ محمد ضحّام با جمعي از اساتيد علوم اسلامي جامع الازهر و شيخ خليل حصيري قاري قران به همراه سفير وقت مصر در ايران در سال 1350 ق. از مشهد ديدن كرده و در اين سفر به ديدار آية الله ميلاني نيز نايل آمدند.
در سال 1382 ق. شيخ علامه شيخ محمد جواد مغنيه ضمن سفر به مشهد با آية الله ميلاني نيز ملاقاتي داشت.
در سال 1382 كاردار سفارت روسيه (ويكتور اسيولينكوف) به نيابت از آقا ضياء الدين خان، رئيس ادارة دينية مسلمانان آسياي ميانه و قزاقستان با آية الله ميلاني ملاقات كرد و ضمن دعوت ازايشان براي ديدار از كشورهاي اسلامي واقع در آسياي ميانه، نظر شرع مقدس را در مورد خدمت در ادارات روسيه كه مشروط بر قبول مدام كمونيسم بود خواستار شده است.
علامه شيخ محمد جواد الشري در سال 1381 ق. به زيارت مرقد مطهر امام علي بن موسي الرضا ـ عليه السلام ـ نايل شد و در ضمن با آية الله ميلاني نيز ديدار كرد در اين ملاقات علامه الشري از وضعيت شيعيان و مسلمانان كشورهاي اسلامي به ويژه شيعيان آمريكا گزارشي تقديم آية الله ميلاني كرد.
در نهضت اسلامي ايران:
انقلاب اسلامي ايران بزرگترين حركتي است كه علي رغم توطئه هاي استكبار و استعمارگران به رهبري امام خميني شكل گرفت و در بهمن سال 1357 با پايان بخشيدن به حكومت 2500 سالة شاهنشاهي به پيروزي خود رسيد، و از آن پس نيز همواره چون آذرخشي بر پيكر استعمار فرود آمد.
اين انقلاب شكوهمند به آساني به دست نيامد. بلكه از جرقة اولية آن در سال 1341 تا به ثمر نشستن در سال 57 ملت ايران عزيزان بسياري را تقديم اسلام عزيز نمود و در اين ميان فرزانگان و بزرگان نيز در مسير به بار نشستن خون شهدا، آسايش و آرامش را بر خود حرام كرده و مردانه در مقابل نظام ستم شاهي قامت بستند آية الله ميلاني از جملة اين رادمردان خط مقدم مبارزه بود كه در شكل گيري نهضت بزرگ نقش بسيار مؤثر و اساسي داشت. وي كه در آن سالها از مراجع بزرگ تشيع بود، با پيامها، نامه ها و اعلاميه هايي كه خطاب به دولت وقت و ملت ايران صادر مي كرد، در هدايت و حركتهاي مردمي عليه رژيم شاه نقش عمده اي به عهده داشت در اين مختصر به نقش ايشان در شكل گيري انقلاب اسلامي اشاره مي شود.
ايشان در برابر لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي به شدت مقابله كرد، در اين خصوص در قسمتي از نامة ايشان آمده است:
وظيفه خود مي دانم با استمداد حضرت بقية الله ـ ارواحنا فداه ـ براي سومين بار صريحاً اعلام بدارم تصويب نامة دولت شما در مورد انجمن هاي ايالتي و ولايتي با عدم رعايت شرط اسلام در انتخاب شوندگان، و تبديل قسم قرآن مجيد، به قسم به كتاب آسماني، ملت مسلمان ايران و خاصه علماي اعلام را بي نهايت خشمگين ساخته است... تذكر مي دهم، به حكم موزاين شرعي و احترام به افكار و معتقدات ملت مسلمان ايران لازم است هر چه زودتر تصويب نامة مزبور را لغو و براي اطلاع عموم اعلام نمايد.
هم چنين در قسمتي از نامة ديگر ايشان كه در نوزده سال 41 ش. انتشار يافته مي خوانيم:
هم اكنون جمعي از علما و رجال متدين و استادان و دانشجويان دانشگاههاي مملكت در زندان به سر مي برند. از هر طرف ابتلا و فقر و گرسنگي ملت ما را تهديد مي كند. بيكاري و فساد و تجاوز عمال حكومت به حقوق انساني افراد، نقطه اي را خالي نگذاشته. تنها چيزي كه مورد توجه نيست حقوق ملت و مصالح آنهاست! معلوم نيست تا كي مهلت پيدا كنند و عاقبت كار به كجا برسيد.!
پس از هجوم وحشيانه مزدوران يهودي به مدرسه فيضيه آية الله ميلاني در پيامي پرده از چهره كريه حاكمان وقت ايران برداشت، او در ضمن پيام خود چنين نوشت:
... ما از حمله و يورش چنگيزانه، به ساحت حوزة علمية قم گذشتيم! از حبس و زجر رجال ديني و ملي گذشتيم! از حمله به دانشگاه و مراكز علمي ملت و سلب هر نوع آزادي فردي و اجتماعي چشم پوشيديم! از دزدي و فساد و تباهي و تجاوز به مردمان صالح و تقويت دزدان و خيانتكاران گذشتيم! از برادر كشي هايي كه در نقاط مملكت ترتيب داده اند، صرف نظر كرديم! اين ننگ را كجا ببريم كه مملكت اسلامي ما را دارند پايگاه اسرائيل و صهيونيست مي كنند، و نيز افرادي را كه با آنها هم دست اند، در رأس كارها قرار مي دهند...
آية الله ميلاني در سفري به تهران، ماهيت نهضت علماء و مردم را چنين بيان مي كند.
... من در اين مسافرت به جدّ خود حضرت سيد الشهداء ـ عليه السلام ـ تأسي كرده از جوار امن ثامن الحجج ـ عليه السلام ـ به تهران آمدم. تا به دنيا اعلام كنم اين قيام و نهضت به هيچ وجه صورت ارتجاعي ندارد بلكه نهضتي است كه ملتي مسلمان براي مقابله حكومت هاي جابرانه، با پيشوايي مقامات عالية روحاني تعقيب مي كند. هدف ملت مسلمان ايران اين است كه بيش از اين به مصالح دنيايي و ديني آنان تجاوز نشود. بايد حكومت مردم را به مردم سپرد و حق مردم را بايد به خودشان واگذار كرد.
ارادت به امام خميني :
اخلاص و ارادت آية الله ميلاني به امام خميني بر كسي پوشيده نبود چنان چه در نامه اش خطاب به امام خميني در دوران تبعيد امام در تركيه مي گويد: «خوشا به سعادت آن سرزمين كه حضرت عالي در آن تشريف داريد» اما در كنار اين آن چه بيشتر جالب توجه است ايشان اخلاص و ارادتش با انگيزه و جهت دار بوده و به جهت مصالح مسلمين از ايشان همواره پشتيباني كرده است. در اين خصوص به خاطرة شهيد سعيدي گوش مي سپاريم:
... روزي آية الله ميلاني هنگامي كه نزدشان نام امام خميني برده شد فرمودند: ـ سلام الله عليه ـ ... پس عده اي به آية الله اعتراض كردند. ايشان فرمودند: ساكت باشيد فلاني! اين جا مسئله تقليد در بين نيست كه گفته شود فلاني اعلم است يا من؟ اين جا بحث رهبري است و چنين نيست كه هر مجتهدي لياقت رهبري داشته باشد، لياقت رهبري را تنها فقيه سياستمداري داراست كه عالم به زمان خويش باشد و در راه خدا از ملامت ملامتگران هراس نداشته باشد و اكنون اين مشخصات در كسي جز آية الله خميني نيست...
خدمات ماندگار :
آية الله ميلاني با همة اشتغالات خود در مسند مرجعيت و زعامت حوزه هيچ گاه از مشكلات مردم غافل نشده است: به بعضي از تلاشهاي ايشان تنها اشارة مختصري مي شود.
1. او پس از زلزلة سال 1347 ش. در جنوب خراسان (منطقه كاخك) مردم را براي بازسازي و كمك به آوارگان بسيج كرد و بارها طلاب را جهت كمك به مردم به اين شهر اعزام داشت. مي گويند براي مردم بي خانمان خانه ها ساخت و حتي سند به آنها نوشت.
2. در بازسازي مسجد هامبورگ آلمان نقش بسيار مؤثري را ايفا كرد و در اعزام آية الله شهيد بهشتي به آن جا تلاش زيادي كرد. ايشان علاوه بر كمك به مسجد امام علي هامبورگ به مسلمانان و انديشمندان اروپا كمك مي كرد تا در نشر اسلام جدي باشند.
3. بازسازي مدارس علمي مشهد و مدرسة حقاني قم و كمك به ايجاد چندين مدرسة ديني در شهرستانها و دهها كار خير براي مسلمانان ايران و ساير كشورهاي اسلامي.
وفات :
جمعه هفدهم مرداد سال 1354 هجري شمسي اين اسوة فضيلت و پاكي چشم از جهان فاني فرو بست و به خانة بقاء شتافت و روح بلندش به عالم ملكوت پيوست. و پيكر مطهرش در روز شنبه هيجده مرداد پس از يك تشييع بي نظير، و با حضور شخصيتهاي بزرگ علمي و مذهبي (داخل و خارج) كشور و هزاران مؤمن عزادار در جوار مرقد مطهر امام علي بن موسي الرضا ـ عليه السلام ـ به خاك سپرده شد.
منبع:سايت انديشه قم