عوامل موثر بر اثر معماري در انديشه شيخ بهايي
در ميان عموم مردم، شيخ بهايي معمولا به مهارت در رياضي و معماري و مهندسي معروف بوده و هنوز هم به همين صفت معروف است .طرفه آنکه زاد روزش را نيز به نام روز معماري نام نهاده اند. معماري مسجد امام اصفهان و مهندسي حصار نجف را به او نسبت مي دهند و نيز شاخصي براي تعيين اوقات شبانه روز از روي سايه آفتاب يا به اصطلاح فني ،ساعت آفتاب يا صفحه آفتابي و يا ساعت ظلي در مغرب مسجد امام(مسجد شاه سابق) در اصفهان هست که مي گويند وي ساخته است.
در احاطه وي به مهندسي مساحي ترديدي نيست و بهترين نمونه اي که هنوز در ميان است،نخست تقسيم آب زاينده رود به محلات اصفهان و قراي مجاور رودخانه است که معروف ا ست هيئتي در آن زمان از جانب شاه عباس به رياست شيخ بهايي مأمور شده و تربيت بسيار دقيق و درستي با منتهاي عدالت و دقت علمي در باب حق آب هر دِه و آبادي و محله و بردن آب و ساختن ماديها داده اند که هنوز به همان ترتيب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست.
ديگر از کارهاي علمي که به بهائي نسبت مي دهند طرح ريزي کاريز نجف آباد اصفهان است که به نام قنات زرين کمر،يکي از بزرگترين کاريزهاي ايران است و از مظهر قنات تا انتهاي آبخور آن 9 فرسنگ است و به 11 جوي بسيار بزرگ تقسيم مي شود.
تعيين سمت قبله مسجد امام به مقياس چهل درجه انحراف غربي از نقطه جنوب و خاتمه دادن به يک سلسله اختلاف ميان مفتيان ابتداي عهد صفوي راجع به تشخيص قبله عراقين در مدت يک قرن و نيم از ديگر کارهاي اوست. نکته حايز اهميت در آثاري که از او برجاي مانده اند، تبعيت اين آثار از اصولي است که ريشه در حکمت الهي شيخ دارد.معماري در نگرش او داراي اصولي است که مي توان در آن عواملي از قبيل عقل،آگاهي، شناخت ،علم و اراده را يافت که برپايه شبکه هستي بنا مي شود.
بر مبناي همين اصول از جمله کارهاي شگفتي که به بهايي نسبت مي دهند، ساختمان گلخن گرمابه اي است که هنوز در اصفهان برجاي مانده و به حمام شيخ بهايي يا حمام شيخ معروف است. اين بنا در ميان مسجد جامع و هارونيه در بازار کهنه نزديک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از ديرباز همواره عقيده داشته اند که گلخن گرمابه را بهائي چنان ساخته بود که با شمعي گرم مي شده و در زير پاتيل گلخن فضايي تهي تعبيه کرده و شمعي افروخته در ميان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود که شمع تا مدتهاي مديد همچنان مي سوخت و آب حمام بدان وسيله گرم مي شد و خود گفته بود که اگر روزي آن فضا را بشکافند، شمع فوراً خاموش خواهد شد و گلخن از کار مي افتد و چون پس از مدتي به تعمير گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، شمع فوراً خاموش شد و ديگر از آن پس نتوانستند آن را مجدداً بسازند.
با انتخاب اصفهان به پايتختي و گسترش شهر به طرف جنوب و احداث ميدان امام طرح استقرار کاخ هاي شاهي به وسيله شيخ بهائي ريخته شد.
انتخاب فضائي وسيع در مجموعه اي که درآن روزگار (دولتخانه)ناميده مي شد و بررسي هائي که براي آينده صورت مي گرفت تماماًحکايت از ذوق و استعداد و خلاقيت شيخ بهائي دانشمند بلند آوازه صفويه دارد.مجموع کاخ هائي که شروع آنها از عالي قاپو بود و تا ميدان اصلي و مرکزي چهار باغ عباسي ادامه داشت . در اين محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتي نيز مستقر بود عماراتي مانند تالار اشرف- جبه خانه- رکيب خانه، کشيک خانه،تالار طويله- کاخ هشت بهشت- توحيد خانه- و برخي عمارات ديگر ساخته شد.
تهيه نقشه شهر نجف آباد
در دوره صفويه ،شهر نجف آباد با طرح شيخ بهايي و به پيشنهاد او به عنوان يک شهر جديد با اهداف زير احداث شده است:
ـ توليد و گسترش صنايع نظامي تازه وارد شده به ايران توسط برادران شرلي تا صنعتگران در اين شهر گرد آيند و آمادگي دفاعي صفويان را از طريق ساخت انواع سلاح هاي آتشين افزايش دهند.
ـ ايجاد يک قطب کشاورزي: تهيه آذوقه شهر (اصفهان)و زيربناي زراعي استواري براي پايتخت جديد
ويژگي هاي شهر نجف آباد
اين شهر نقشه معماري و شهرسازي پيشرفته اي دارد که نسخ اصلي آن که توسط شيخ بهايي ترسيم شده است در موزه شهر ليسيون پايتخت پرتغال نگهداري مي شود.
طراحي کوچه ها و محلات از شيوه و روش بسيار پيشرفته علمي پيروي نموده به طوري که هنوز هم رفت و آمد در کوچه هاي عموماً شمالي -جنوبي و شرقي- غربي آن شهر به صورت ساده و راحت انجام مي شود.
محلات طوري طراحي شده که مشکلات رايج در شهر هاي مشابه را ندارد و اصولاً در اين شهر درگيري هاي قديمي و محله اي وجود ندارد. طراحي و معماري شهر نجف آباد بيانگر قدرت و دانش بي نظير شيخ در زمينه شهرسازي و معماري است.
نويسنده کتاب شيخ بهايي در کتاب آينده عشق ذکر کرده که طراحي و معماري و شيوه شهرسازي نجف آباد که بوسيله شيخ بهايي صورت گرفته نه تنها درآن زمان بي نظير بوده بلکه پس از گذشت قريب به 4 قرن همچنان مطلوب است. آندره زيگفريد در کتاب روح ملتها،مقاله سازگاري ايراني معتقد است نجف آباد تنها محل يا يکي از محلهاي نادري است که چون به منظور خاص و طبق نقشه عمومي با فکر واحد بوجود آمده است داراي نظام و قائده اي است.
کاريز نجف آباد
بزرگترين قنات ايران در زمان شاه عباس به نام قنات زرين کمر به طول 9 فرسخ توسط شيخ بهائي به 11 جوي بزرگ تقسيم مي شده که اين 11 جوي به فاصله چند صد متر از يکديگر و بصورت موازي غرب تا شرق شهر را طي مي کرد و باغهاي محاط به شهر را آبياري مي کرد.
تقسيم آب زاينده رود
مراحل مهندسي تقسيم آب زاينده رود به محله ها و باغات شهر اصفهان:
ـ محاسبه دقيق و بدست آوردن آمار بارندگي مناطق مختلف اصفهان حومه و کوهستانهاي اطراف و همچنين سرچشمه زاينده رود ،طرح دقيق نهرها و شيب و مقطع آنها و سهم استفاده آب هر باغ و محله و منزل
ـ تدوين يک رساله يا آئين نامه (مانند دفترچه مشخصات فني) و قانونمند نمودن تقسيم بندي و استفاده سهمي از آب زاينده رود، با توجه به حرکت و سرعت و کشش و شيب و حجم مناطق زراعي و باغها براي استفاده عامه مردم.
ـ بررسي و محاسبه فصل سيلابي زاينده رود طي 197 روز اوايل آذرماه و سپس مدت 168 روز. جالب آنکه اين مدت زمان تغييرات و نوسانات تا به امروز با آمار متوسط عوامل جوي اصفهان منطبق بوده و اصالت خود را حفظ کرده است.
شيخ بهائي آب زاينده رود را با توجه به محاسبات خيلي دقيق به 33 سهم تقسيم نموده که هر سهم معادل 5 شبانه روز قسمتي از آب رودخانه است که بايد آب موجود در رودخانه به هر محله سرازير شودکه امروزه با نصب دستگاه هاي مختلف آب سنج ها در نقاط مختلف زاينده رود به همان نتيجه رسيده اند که او در 420 سال قبل رسيده بود.
موزه چيني خانه در مقبره شيخ صفي الدين اردبيلي
به دستور شاه عباس بزرگ در زمان حيات خود براي وقف و حمل نسخه هاي فارسي ديوانهاي ادبي و کتب تاريخ و مصنفات اهل عجم به اضافه چيني آلات از لنگريهاي بزرگ فغفوري ، باديه ها ، و ديگر ظروف نفيسه غوري و فغفوري که در چيني خانه کاخ سلطنتي بود به بقعه شيخ صفي الدين در اردبيل ساخته شد.اين کتاب ها و ظروف چون جاي مخصوصي نداشت در مسجد جنت سرا نگاهداري مي شد. بعد از درگذشت شاه عباس و در زمان سلطنت شاه عباس ثاني ،در سال 1057 به منظور حفظ و نگهداري اين اشياء با ارزش بناي چيني خانه احداث گرديد.
در عهد شاه عباس دوم که تالار چيني خانه احداث گرديد کتابخانه بزرگي درآن تاسيس شد که حاوي تعداد زيادي کتاب به زبانهاي عربي و فارسي و ترکي بود...
ويژگي هاي بنا:
تالاري مربع شکل که قريب 18 متر قطر دارد و در خروجي سمت شمالي در ورودي چيني خانه قرار دارد. در ديوارهاي طرفين خروجيها و نيز در خود ديوارهاي اصلي شکافهاي ديواري با درهاي بلند و مجلل ساخته شده که کلمه الله با نقش زيبا زينت بخش آنها مي باشد اين شکافها در درون ديوارها احداث گرديده و به صورت قفسه هايي براي گذاشتن کتابها و چيدن ظروف درآمده است.
سقف چيني خانه گنبد بزرگ و مرتفع و وسيعي است و در آن گچبري هاي بي نظير و رنگ آميزي مخصوص و طلا کاري ظريف به صورت شاهکاري از صنعت و معماري و گچبري قرن يازدهم هجري خودنمايي مي کند. اين گچبري ها به طور مجوف و توخالي با ظرافت خاصي صورت گرفته و در آنها جاي ظروف از قبيل مرتبان (تنگ) و کاسه و بشقاب و پياله و غيره منظور گرديده است. گچ بريها و تزئينات داخلي چيني خانه ، با تقليد از اسلوب گچبري عمارت عالي قاپوي اصفهان ساخته شده ولي زيباتر ازآن کار درآمده است.
منبع: ويژه نامه روز اصفهان و کنگره بزرگداشت شيخ بهايي ضميمه روزنامه اصفهان زيبا / ارديبهشت 89.