مصرف در خانواده

«از امام رضا عليه السلام درباره چگونگي خرج در خانواده جويا شدم. آن حضرت فرمود:«حد وسط» بين دو روش مکروه و ناپسند، ...[بين]زياده روي و سختگيري.» (1)

روش صحيح مصرف در خانواده چگونه مي باشد؟

براي داشتن مصرف صحيح، برنامه ريزي اقتصادي لازم است. از آنجا که مصرف براي تأمين نياز مي باشد و نيازها هم هر روز تنوع و تعدد بيشتري مي يابد و از طرف ديگر منابع درآمدي خانواده محدود مي باشد، بايد نيازها را طبقه بندي و تعيين اولويت کرد تا بين درآمد و هزينه ها ايجاد تعادل شود.

اولويتهاي مصرف و مخارج خانواده

از يک ديدگاه نيازها دو گونه اند:نيازهاي واقعي و نيازهاي غير واقعي و جعلي به عبارتي برخي از نيازها برخاسته از وضعيت طبيعي وجود انسان است مثل نياز به خوراک، پوشاک، مسکن، آموزش و بهداشت، تفريح و سرگرمي، مسافرت، رفت و آمد و مصاحبت با ديگران و برخي ديگر نيازهايي است که انسان براي خودش
ايجاد و جعل مي کند مثل نياز به سيگار و يا وقتي براي گذران زندگي يک خانواده 3-4 نفري يک خانه 100 متري کافي است به دليل چشم و هم چشمي احساس نياز به يک خانه 300 متري مي شود که تازه بايد با انواع و اقسام وسايل و مبلمان هم آراسته شود.
انسان نمي تواند بدون برآوردن نيازهاي طبيعي و خواسته هاي مادي (در حد معقول ومتعادل) زندگي مطلوب و معنوي خود را تأمين کند، لذا در اسلام تلاش مرد براي تهيه معاش خانواده و تأمين سلامتي و آبروي آنها ستوده شده است.مثل سخن شريف امام کاظم عليه السلام که مي فرمايند:«هر کس روزي را از راه حلال، براي خود و خانواده اش فراهم آورد، مانند مجاهد در راه خدا است.» (2)
چه خوب و نيکو است که زن و شوهرهاي جوان از آغاز زندگي با همفکري و گفتگو براي وضعيت اقتصادي آينده ي خود برنامه ريزي داشته باشند تا بتوانند بهتر بر مشکلات اقتصادي فائق شوند و رفاه نسبي براي خود فراهم نمايند وحتي بيشتر از آن بتوانند به ديگران هم کمک کنند. در برنامه ريزي اقتصادي ابتدا بايد:
1-با تعيين هدف، اطلاعات لازم را جمع آوري کرد.
2-بودجه خانواده با پيش بيني نمود.
3-راههاي مختلف براي اجرايي نمودن بودجه خانواده در نظر گرفت.
هدف کلي در برنامه ريزي اقتصادي داشتن خانواده اي سالم وموفق از نظر جسماني ـ رواني مي باشد. خانواده اي که اعضاي آن از نظر رفتار اقتصادي عاقلانه و سنجيده و با حفظ تعادل بين دخل و خرج با آبرومندي و دور از افراط و تفريط، عمل نمايند. لذا گام اول جمع آوري اطلاعات است و براي اين امر هم مهمترين کار يادداشت نمودن هزينه ها و درآمد خانواده است. با اينکار علاوه بر مشخص شدن هزينه هاي انجام شده، امکان تحليل و بررسي آنها فراهم مي شود. تعيين اينکه
مهمترين رقم مخارج مربوط به کدام خريد و تا چه اندازه ضروري و حياتي بوده، کمک بزرگي براي برنامه ريزي بودجه خانواده مي باشد. در واقع با نوشتن مخارج و حساب و کتاب کردن ها، خانواده متوجه مي شود اگر بي جهت پول صرف مخارجي گرديده که بايد نمي شد در آينده از خرج آن جلوگيري کند.
چنانچه درآمد خانواده با مخارج موازنه ندارد نحوه خرج کردن درآمد بايستي تغيير کند، تا با تغيير هزينه و کمترين فشار به خانواده، کمترين احساس محروميت از مصرف کالاها و خدمات فراهم شود. علاوه بر اين از حسابها مي توان به عنوان اسنادي براي قانع کردن افراد مخالف در خانواده استفاده نمود تا مانعي براي زياده روي آنها باشد.
اگر خانواده داراي اصافه درآمد باشد بهتر است که آن را پس انداز نمايد و يا آن را با روش صحيحي سرمايه گذاري نمايد تا سود بازگشتي بيشتري را نصيب خانواده نمايد و يا در مسير سالمي به ديگران کمک گردد. بهر حال اضافه درآمد صرف ريخت و پاش و اسراف نشود. در روايتي از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله)وارد شده است که ايشان فرمودند:
«(از جمله نشانه هاي)مردانگي شکوفاسازي مال است.» (3)
امام رضا عليه السلام:
«خداي متعال هيچ خوردني و پوشيدني را جايز نکرد مگر آنچه که در آن سود و صلاح است وهيچ چيز را منع نکرده است مگر آنچه که در آن زيان و نابودي و تباهي است. پس هر چه سودمند و توان بخش جسم باشد و به بدن آدمي نيرو بدهد، حلال است...» (4)
از مهمترين نيازهاي انسان، نياز به خوراک به معني اعم آن شامل آب، غذا، ميوه، ... مي باشد. نياز انسان به غذا و آب چنان زياد است که بدون آن بيش از چند روزي را نمي تواند زنده بماند. لذا اولويت اول در تأمين نيازهاي مادي، تأمين نيازهاي غذايي است که بايد بدون افراط و تفريط به آن پرداخته شود چنانکه امام رضا عليه السلام مي فرمايند:
«اگر مردم حد ميانه را در خوراک رعايت مي کردند بدنهايشان پايدار مي ماند»(5)
بدون غذاي سالم، زنده ماندن امکان ندارد.براي فعاليتهاي مختلف بدن در سنين کودکي و جواني و پيري به مواد غذايي گوناگوني نياز است که عمدتاً به 4 گروه اصلي تقسيم مي شوند که عبارتند از:پروتئينها، ويتامينها، قندها و چربيها.البته مي توان در برخي شرايط جايگزين هايي را در سبد غذايي خانواده قرار داد مثلاً در مصرف گوشت مي توان از سويا و يا قارچ استفاده کرد و به جاي مصرف برنج و نان، سيب زميني يا ماکاروني را به کار برد.
در مورد نگهداري مواد غذايي بايد توجه داشت که مواد غذايي عمدتاً به دو گروه مي توان نگهداري کرد، درجه يخچال بايد بين 1 الي 4 درجه سانتي گراد باشد تا فعاليت ميکروبها را کند نمايد.دماي فريزر معمولاً حدود 20- درجه سانتي گراد مي باشد.
در مورد استفاده از يخچال و فريزر به نکاتي بايد توجه نمود:
01 بيش از حد معمول و ظرفيت آن پر نشود.
02 درب آنها بيش از مدت لازم باز نماند و زود بسته شود تا گرما وارد نشود.
03 ذوب کردن يخ يخجال به طور منظم موجب خنک شدن و کاهش مصرف برق مي شود.
4.از کنار هم چيدن و چسباندن مواد غذايي پرهيز شود چون باعث اختلال در جريان گردش هوا و افزايش مصرف برق مي شود.
05 غذاهاي در معرض فساد را بايستي در قسمت هاي بالايي يخچال که سردتر است نگهداري نمود.
در مورد غذاهاي فاسد نشدني بايد توجه نمود که اگر انبار مناسبي براي نگهداري آنها در خانه باشد مي توان براي مصرف چند ماه يکجا خريد. مثلاً غلات و حبوبات را مي توان در ظروف سربسته که به طور کامل هم پر شده باشد نگهداري کرد.برنج را تا 10% وزن آن مي توان نمک زد و با آن به خوبي مخلوط نمود تا نمک رطوبت موجود در محيط را جذب کند و حشرات نتوانند در آن رشد نمايند.
در مورد نگهداري سبزيحات و ميوه ها بايد سعي نمود که از يخ زدگي، پژمردگي و پلاسيدگي و سبز شدن آنها جلوگيري نمود. روش خشک کردن از بهترين روشهاي نگهداري طولاني مدت سبزيجات و ميوه ها است. فريز کردن (6) هم روش ديگري
است ولي عملاً ارزش غذايي مواد خشک شده بالاتر از مواد يخ زده است. به خصوص آنکه اصل در طبيعت انسان و سلامتي او آن است که غذاي فصل و تازه را بخورد و هر چه غذا به طبيعت اصلي خود نزديکتر باشد و از سرخ شدن و فريز شدن و دوباره آماده و گرم شدن حفظ شود مواد غذايي آن بيشتر و با کيفيت تر است.
براي رفع انجماد گوشت بايد سعي داشت که خونابه کمتري از آن خارج شود (چون خونابه اي که از آن خارج مي شود داراي مقدار زيادي ويتامين و املاح و پروتئينهاي محلول است).انجماد در فريزر سريع انجام شود زيرا گوشت بعد از ذوب شدن به ميکروبها بسيار حساس است و لذا زود بايد مورد استفاده قرار گيرد. براي پخت گوشت بايد از حرارت ملايم استفاده کرد تا گوشت به خوبي نرم و آبدار شود، زيرا حرارت بالا سبب سفتي گوشت مي شود. براي چرخ کردن گوشت بايد از ماشين تميز و خشک استفاده شود.
موارد ديگري که در اولويت مصرف مواد غذايي قرار دارند چنين مي باشد:
01 تغذيه زنان باردار بايد به طور جدي مورد توجه قرار گيرد. اين کار در درازمدت به نفع خانواده خواهد بود. تغذيه خوب علاوه بر تأثير مثبتي که بر زايمان دارد، موجب رشد کامل جنين خواهد شد و از آنجا که پيشگيري مقدم بر درمان است از هزينه هاي گزاف بيماريهاي احتمالي مادر و نوزاد بعد از زايمان و نيز تغذيه نوزاد با شيرخشک جلوگيري خواهد کرد.
02 تغذيه صحيح کودکان در سنين بلوغ (بخصوص دختران) عامل مهمي در صرفه جويي هاي درازمدت بهداشتي و درماني و دورانهاي بزرگسالي و پيري آنها خواهد بود.
03 بيماران و سالخوردگان هم در اولويت تغذيه اي قرار دارند. تغذيه خوب، دوران درمان بيماران را کاهش مي دهد و تغذيه مناسب سالخوردگان مانع ضعيف و بدتر شدن وضع آنها مي شود.
معمولاً صاحبان کالا و تجارت پيشگان براي فروش کالاهاي خود تبليغات وسيع و پر جاذبه اي انجام مي دهند، هم چنين بسته بندي زيبا و رنگارنگ کالاها که در طبقات مغازه ها و سوپر مارکتها بر روي هم چيده شده عامل مهمي براي مصرف بيشتر و بيشتر خانواده ها شده است. ولي اولياء خانواده به خصوص «زنان»نقش مهمي را در ايجاد و حفظ يا از بين بردن يک عادت غذايي خوب يا بد دارند، در خريد و مصرف کالاهاي تغذيه اي به شدت بايد مراقب بود که فريب زرق و برقهاي ظاهري را نخورده و به درصد تغذيه اي و بهداشتي کالا توجه نمود. مصرف غذاهايي چون کالباس، سوسيس، همبرگر و کلاً گوشتهاي مخلوط و هم چنين چيپس ها و پفکها از جانب هيچ کارشناس تغذيه اي توصيه نمي شود و براي مصرف کالاهايي مثل شکلاتها، شيريني ها و نوشابه هاي صنعتي بايد محدوديت قائل شد.
05 در مديريت آگاهانه ي خانواده خريد مواد غذايي به مقدار لازم و کافي انجام مي شود. به خصوص در ميهماني ها لازم است دقت شود که به عنوان ميهمان به اندازه و درست غذا بخوريم و به عنوان ميزبان نيز بيش از اندازه و با تنوع زياد غذا تهيه نکنيم، اين مسأله علاوه بر صرف هزينه ي مادي و زماني بيشتر، براي سلامتي هم مضر است و چنانچه غذا زياد آمد با نگهداري صحيح آن در يخچال يا فريزر يا اطعام به نيازمندان از اتلاف آنها جلوگيري کنيم. مي توان سالاد و ميوه هاي زياد آمده را در ظروف دردار يا کيسه هاي پلاستيکي در يخچال تا چند روز و غذاهاي اضافي را در ظروف محکم دردار تا مدتي در فريزر نگهداري نمود. سالاد را مي توان از ابتدا بدون سس سرو نمود تا در صورت زياد آمدن نگهداري آن تا 2-3 روز امکان داشته باشد.
06 امروزه که با مشکل تقريباً غير قابل گريزي به نام «آلودگي هوا»روبرو هستيم، بايد مراقب باشيم با مصرف غذاهاي چرب، شور و خيلي شيرين احتمال ابتلا به بيماري هايي مثل سرطانها، پوکي استخوان، ناراحتيهاي قلب و گوارش را افزايش ندهيم.
2-3-پوشاک
«اي فرزندان آدم براي شما لباس را آفريديم تا زشتي هاي بدن شما را بپوشاند و زينت شما باشد.» (7)
لباس، زينت بدن و پوشش و حفاظ آن از سرما و گرما مي باشد. نعمتي را که خداي لطيف و رحيم به وسيله ي ايجاد مواد اوليه و تهيه و استفاده، آن را در اختيار بشر قرار داده است. لباسهايي از کتان و پنبه و پشم و ابريشم و حرير براي حفظ و زينت بدن، لباسهايي مثل زره که براي دفاع از بدن در مقابل دشمنان است.
بايد توجه داشت که بخش ديگري از مصرف خانواده به تهيه پوشاک تعلق مي گيرد. هر چند که در بخش خوراک به دليل مصرف دائمي، درآمد پي در پي به مواد غذايي تبديل مي شود ولي اين سرعت در مورد تهيه ي لباس اين گونه نيست. به خصوص در سنين بعد از کودکي و بلوغ که رشد بدن تقريباً متوقف مي شود، مي توان لباسها را با مدت زماني بين چند ماه تا چند سال استفاده نمود.

نکاتي در مورد لباس

01 در نگرش اخلاقي لباس پوشيدن به قصد تفاخر و خودنمايي مردود شمرده شده است و اصلاً در شأن انساني که تمام هستي براي او آفريده شده است (8)نيست که با چند قطعه پارچه و مقداري وسايل زينتي بخواهد بر ديگران فخر بفروشد و مرتبه انساني خود را خوار نمايد و يا از اين جهت به ديگران با چشم حقارت بنگرد.
02 هر چند که اسراف در پوشاک مثل اسراف در هر امر ديگري صحيح نيست ولي بايد دقت نمود که داشتن چند دست لباس براي مصارف مختلف در زندگي، اسراف نيست.چنانچه شخصي از امام کاظم عليه السلام سؤال نمود. «انسان داراي ده
پيراهن باشد اسراف است؟ فرمودند:نه و اين بيشتر موجب نگاهداري لباسهاي اوست. ليکن اسراف آن است که لباس آبرومند (و قيمتي)خود را در جاهاي کثيف و يا به هنگام اشتغال به کار روزانه و گل و خاک بپوشي.»(9) لذا لباس متعدد داشتن، خود نوعي رعايت اقتصاد است، زيرا که اگر يک لباس مدام پوشيده شود زود کهنه و پاره مي شود و اگر چند لباس باشد و به نوبت پوشيده شود براي زمان بيشتري دوام مي آورد.
03 شخصيت اجتماعي افراد معمولاً به نوع لباس آنان ارتباط دارد. افراد جامعه بايد به اين توجه داشته باشند ولباسي که مايه آبرو و حيثيت اجتماعي است، در هر جا نپوشند و آن را درست نگهداري کنند تا دوام بيشتري داشته باشد و دوباره نياز به خريدن چنين لباسي پيدا نشود. و از آنجا که برخي از صاحبان عمده ي تجارت مايلند با سوءاستفاده از روحيه تنوع طلبي زنان مُد پرستي را ترويج نمايند با خرد ورزي و مديريت و استفاده صحيح از لباسها، مي توان از اين خطر بزرگ در امان ماند.
04 پوشيدن لباسي که باعث تحريک جنسي شود براي غير همسر حرام است. پوشيدن لباسهاي تنگ و چسبان وبدن نما صحيح نيست. اين نوع لباسها از آن جهت که حجم اندامهاي جنسي انسان را در معرض ديد همگان قرار مي دهد، باعث مي شود نگاه ديگران به خصوص جنس مخالف به انسان نگاهي پست و لذت جويانه باشد و از حيثيت و ارزش انسان بکاهد.
05 رنگ لباس به خصوص در محيط خانه؛ بهتر است شاد و روشن باشد تا به شادابي فرد و ساير افراد خانواده کمک کند ولي در منظر نامحرم لباس بايد از حيث طرح و رنگ به گونه اي باشد که جلب نظر نکند. از ظرافتهاي مدير خانواده، به کارگيري ترکيب شاد و مناسبي از رنگها در محيط خانه و به خصوص در مورد پوشاک است اين امر وقتي به کمال مي رسد که به دور از اسراف و تجمل گرايي باشد.
06 لباس نبايد غصبي باشد و پوشيدن لباس غصبي حرام است علاوه بر آن چنانچه کسي با لباس غصبي نماز بخواند، نمازش باطل است. يکي از موارد غصب
هم ندادن خمس اموال است بنابراين اگر لباسي از پولي تهيه شده باشد که خمس واجب آن پرداخت نشده باشد آن لباس غصبي است.
7.براي نگهداري لباس بايد توجه داشت که اتو زدن و تاکردن آن علاوه بر آراستگي لباس باعث ديرتر کثيف شدن آن مي شود و اگر لباس ها بعد از اتوشدن به چوب رخت آويزان شود بهتر حالت خود را حفظ مي کند. هم چنين براي راحت و بهتر اتوشدن لباس، کمي رطوبت کار را آسان مي کند در صورت عدم دسترسي به اتو بخار مي توان از آب پاشهاي کوچک استفاده نمود يا حتي قبل از آنکه لباس به طور کامل خشک شود زمانيکه رطوبت مختصري در لباس مانده آنها را اتو کرد.
08 براي نگهداري لباسها تا فصل آينده حتماً بايد آنها را با استفاده از مواد ضد حشرات مثل نفتالين يا در پوششي (پلاستيکي يا پارچه اي) پوشاند تا از گرد و خاک و آسيب حشرات در امان باشند و چنانچه لباس هايي باشند که زائد بر مصرف باشند مي توان به افراد نيازمند داد.چنانچه در روايت آمده است که پيامبر صلي الله عليه و آله چون لباس نو مي پوشيد لباسهاي کهنه خود را به فقير مي داد. (10)
09 لباس بايد آزاد وراحت باشد.به خصوص براي کودکان، که در سن رشد و دائم در حال بازي و جست و خيز هستند.
010 چون بچه ها رشد سريعي دارند مي توان لباسهاي آنها را براي فرزند بعدي نگهداري کرد يا به صورت تميز و مرتب به کودکان نيازمند داد. ضمناًبه دليل همين رشد سريع حتي المقدور از خريد لباسهاي گران قيمت براي آنها صرف نظر کرد.
011 براي شستشوي لباسها بايد دقت نمود که لباسها از جنس و رنگ نزديک به هم باشند. چرا که درجه حرارت مورد نياز براي شستن لباسهاي پشمي با لباسهاي نخي متفاوت است و نيز شستشوي درهم لباسهاي تيره و روشن، گاه باعث آسيب به رنگ لباسهاي روشن خواهد شد. از انداختن لباسهاي زير با ساير البسه در ماشين لباسشويي پرهيز شود چون ممکن است موجب انتقال بيماريها شود.
012 در مورد خريد لباس مي توان فروشگاههاي مطمئن را که با قيمت مناسب لباس مي فروشند، شناسايي کرد تا از هدر رفتن وقت در خيابانها و فروشگاهها جلوگيري نمود.به خصوص در مورد خريد عيد نوروز مي توان به فاصله ي 3-2 ماه به نوروز خريد را انجام داد تا گرفتار گراني و شلوغي بازار شب عيد نشد. همچنين خريد لباسهاي دست دوم خارجي به دلايل بهداشتي و کم دوامي اين نوع البسه، صحيح نيست و مهم تر آنکه با عزت نفس و غرور ملي هم منافات دارد.
013 آموزش خياطي و دانستن نکات مربوط به آن درزندگي، يک هنر خوب براي دختران مي باشد. علاوه بر اينکه عاملي براي صرفه جويي در هزينه تهيه لباس است مي تواند عامل اشتغال در خانه و کمک به هزينه خانواده باشد به خصوص وقتي که مثلاً آقا يا فرزند خانه شتابزده در حال خروج متوجه مي شود کنار جيب يا پايين شلوارش باز شده اينجاست که خانم خانه با فوت و فن خود از يک آبروريزي نيمه جدي جلوگيري مي کند و باعث اصلاح وراه افتادن امور مي شود. و در مواردي هم مي توان با کمي هنر و سليقه و هزينه در لباسها تغييراتي به وجود آورد تا قابل استفاده مجدد شود.

پي نوشت:

1-وسائل الشيعه، ج 12، ص11، الحياه، ج5،ص298.
2-وسائل الشيعه، ج 12، ص11، الحياه، ج5،ص295.
3-المروه استصلاح المال.معاني الاخبار.ج2، ص245.
4-مستدرک الوسايل، ج3،ص103.
5-سفينه البحار، ج1،ص615.
6-گر چه در زندگي معمولي امروزي به خصوص در جوامع شهري استفاده از فريزر رايج است، ولي بايد توجه داشت که دراستفاده از کالاها و تکنولوژي (آنهم از نوع وارداتي)آنچه که مهمتر از خريد اين گونه وسايل است مديريت خريد و استفاده مي باشد. بنابراين بايد براساس نياز واقعي و مصرف صحيح خانواده اقدام به خريد نمود.
7-سوره اعراف آيه 26.
8-«هوالذي خلق لکم ما في الارض جميعاً» اوست خدايي که تمام آنچه که در زمين است را براي شما آفريده است، بقره آيه 9 و آيات مشابه.
9-مکارم الاخلاق، ص112.
10-علامه طباطبايي، سنن النبي، ص123.

منبع:کتاب اقتصاد در خانواده