محيط خانواده

کم‏توجهي والدين به تربيت ديني فرزندان، به ويژه در کودکي و نوجواني، نقش مهمي در بي‏اعتقادي جوانان به امور ديني دارد. اگر کودک در محيطي رشد کند که اعضاي آن به مسائل ديني و عبادي بي‏اعتنا هستند و خود را در قبال آن مسئول نمي‏دانند، بي‏شک، اين کودک نيز در جواني و بزرگ‏سالي از مذهب و عبادت، گريزان خواهد بود. والدين بايد تربيت درست و اسلامي فرزندشان را از دوران کودکي آغاز کنند و راهنماي خوبي براي دوران نوجواني و جواني فرزندشان باشند؛ زيرا در بزرگ‏سالي، شخصيت فرد به طور کامل شکل گرفته و تغيير و اصلاح آن، کاري بس دشوار است. به تعبير سعدي:
هرکه در خُردي‏اش ادب نکنند
در بزرگي، فلاح از او برخاست
چوب تَر را چنانچه خواهي، پيچ
نشود خشک جز به آتش، راست
حضرت علي عليه‏السلام در نامه‏اي به فرزند بزرگوارش، امام حسن مجتبي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «پيش از آنکه دلت سخت و عقلت گرفتار شود، به تربيت تو پرداختم.» صفحه دل کودک در آغاز تولد، پاک و سفيد است. روش‏هاي خوب و بد تربيت والدين در سال‏هاي پس از تولد، بر اين صفحه سفيد نقش مي‏بندد. هنگامي‏که فرزند به دوران نوجواني و جواني رسيد، آثار خوب و بد تربيت کودکي او در شخصيت فرد ديده مي‏شود. ازاين‏رو، پيامبر خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «فرزندانتان را گرامي بداريد و آنها را خوب تربيت کنيد».
گاهي برخي خانواده‏هاي دين‏دار، ارزش‏ها و باورهاي خود را با خشونت و زور به جوان تحميل مي‏کنند که اين روش نادرست، سبب فرار و دوري جوان از باورهاي ديني و افزايش فاصله ميان او و والدينش مي‏شود. براي پرورش درست و اصولي نوجوان و جوان، بايد از نقطه‏اي آغاز کنيم که جوان علاقه‏مند است و به گونه‏اي عمل کنيم که او در تربيت خود، احساس اجبار و تحميل عقيده نکند.

پيام متن:

1. براي اينکه جواناني دين‏دار داشته باشيم، بايد از دوران کودکي، در تربيت درست و سالم آنان بکوشيم.
2. به کارگيري اجبار و خشونت در تربيت ديني فرزندان، نتيجه معکوس مي‏دهد و آنان را از مذهب گريزان مي‏کند.

دوستان جوان

جواني، ابتداي ورود به زندگي اجتماعي است. جوان براي رسيدن به استقلال بيشتر که يکي از ويژگي‏هاي اين دوران است، از خانواده دور مي‏شود و به دوستان خود روي مي‏آورد. در اين ميان، تأثير دوستان مي‏تواند بيش از نقش خانواده باشد. يک دوست بد و فاسد ميان دوستان خوب، همچون ميوه پوسيده‏اي است که ميان ميوه‏هاي سالم جعبه‏اي قرار دارد. همان‏گونه که اين ميوه پوسيده مي‏تواند ميوه‏هاي زيادي را بر اثر گذر زمان خراب کند، دوست بد نيز مي‏تواند افراد بسياري را مانند خود فاسد سازد. امام علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «کسي که ناسنجيده با ديگران پيمان دوستي مي‏بندد، ناچار بايد به رفاقت اشرار و افراد فاسد تن در دهد».
موثرترين عامل در شکل‏دهي شخصيت انسان، پس از اراده و تصميم خود فرد، دوستان و معاشران او هستند. انسان، بخش بزرگي از باورها و ويژگي‏هاي اخلاقي خود را از دوستان و هم‏نشينانش فرامي‏گيرد. از علي عليه‏السلام در اين‏باره نقل است:
هرگاه امر کسي بر شما مشتبه شد و دين او را تشخيص نداديد، به دوستانش نظر کنيد. اگر اهل دين بودند، او نيز پيرو دين خداست و اگر بر دين خدا نبودند، پس او نيز نصيب و بهره‏اي از دين خدا ندارد.
اين سخن، همان حقيقتي است که اين‏گونه به زبان شعر درآمده است:
تو اول بگو با کيان زيستي
پس آن‏گه بگويم که تو کيستي
بنابراين، جوانان بايد در انتخاب دوست و هم‏نشين خود بسيار دقت کنند و کساني را به دوستي برگزينند که ايماني پاک و انديشه‏اي سالم دارند. دوست خوب و شايسته، انسان را به داشتن شخصيتي سالم و عملکردي درست فرامي‏خواند. همچنين «از دست دادن اين‏گونه دوستان، سبب غربت و تنهايي انسان مي‏شود» و «نشان‏دهنده ناتواني فرد در نگه‏داري دوست خوب است».

پيام متن:

1.پس از اراده فرد، دوستان او در شکل‏دهي شخصيت وي نقش مهمي دارند.
2.دوستان خوب، انسان را به رفتار و عملکردي درست فرامي‏خوانند.
3.از دست دادن دوستان خوب، نشان دهنده ناتواني فرد و موجب غربت و تنهايي اوست.

تکريم جوان

اسلام درباره بزرگ شمردن شخصيت فرزندان و جوانان و احترام گذاشتن به آنان، راهکارهايي ارائه داده است که عمل به آنها، تربيت صحيح اسلامي را در پي خواهد داشت. پيامبر گرامي اسلام، فرزند را در طول هفت سال سوم زندگي، وزير و مشاور مي‏خواند.
از اين سخن درمي‏يابيم هنگامي که فرزند به سن تکليف رسيد، ديگر نبايد با او برخورد کودکانه کرد، بلکه او جوان پرشور و پرتواني است که در کارها مي‏توان با او مشورت کرد. اين کار براي رشد شخصيت جوان و سهيم کردن او در امور زندگي و جامعه، لازم است. اگر بزرگي و احترام جوان حفظ شود، هرگز گرفتار عقده خودکم بيني نخواهد شد و به سادگي در دام افراد منحرف گرفتار نخواهد آمد.
بنابراين، کساني که به سعادت جوانان علاقه‏مندند و براي تحقق تربيت شايسته آنان مي‏کوشند، وقتي خطا و لغزشي از جوانان خود ديدند، بايد پنهاني و دور از چشم ديگران و در کمال ادب و احترام، اشتباه آنها را يادآور شوند، به گونه‏اي که احساس توهين و تحقير نکنند. رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله هرگاه مي‏خواست اشتباه فردي را تذکر دهد، با کنايه و خطاب به جمع، خطا بودن کار فرد را گوشزد مي‏کرد.
اطرافيان و مربيان جوان بايد بدانند که جوان، دوره ويژه و حساسي را مي‏گذراند و دانش و تجربه او اندک و ناچيز است. پس نبايد در برابر اشتباه‏ها و کوتاهي‏هاي نوجوان، با تضعيف شخصيت و سرزنش‏هاي بي‏حد، او را از صحنه فعاليت‏هاي اجتماعي و مذهبي بيرون رانند. در اين صورت، او با احساس حقارت، خود را ضعيف و آسيب‏پذير مي‏بيند و به جاي حل مشکلات، تن به خواري و پستي مي‏دهد و با گرفتار شدن در دام گروه‏هاي فاسد، خود را به ناپاکي‏ها آلوده مي‏سازد. روزهاي جواني، بهترين دوران سازندگي شخصيت جوان است. ازاين‏رو، اگر احترام واقعي جوانان حفظ شود و آنها را به عنوان عنصري مفيد و مؤثر در امور جامعه به کار گيرند، زمينه همکاري‏هاي دوستانه و روبه رشد آنها نيز فراهم مي‏شود.

پيام متن:

1.فرزندان در طول هفت سال سوم زندگي، وزير و مشاور والدين در کارها هستند تا بدين‏گونه تکريم شوند.
2.خطا و اشتباه جوان را بايد پنهاني و به دور از چشم ديگران به آنان گوشزد کرد تا به شخصيت آنها توهين نشود.
3. تضعيف شخصيت جوان، زمينه‏ساز پيوستن او به گروه‏هاي کج‏رو و فاسد مي‏شود.

الگوي مناسب

يکي از ويژگي‏هاي دوران جواني، الگوپذيري است. جوان به دنبال شخصي مي‏گردد تا رفتارش را با او تنظيم و از رفتارهاي او تقليد کند. نوجوان و جواني که شيفته مقام علمي، هنري و ورزشي فردي مي‏شود، در نتيجه اين شيفتگي، درصدد برمي‏آيد که خود را در نوع لباس پوشيدن، نشست و برخاست و راه رفتن و سخن گفتن، به الگو نزديک‏تر و با او هماهنگ‏تر سازد.
گاهي نيز اين علاقه‏مندي به جايي مي‏رسد که جوان، بدي‏ها و زشتي‏هاي فرد الگو را نمي‏بيند و او را از هرگونه عيب و نقص، پاک مي‏پندارد. حضرت علي عليه‏السلام فرمود: «چشم انسان علاقه‏مند از ديدن عيب‏هاي محبوب خويش نابيناست و گوشش در شنيدن زشتي‏هاي وي ناشنواست».
الگو قرار دادن افراد ناشايست که نقشي در کمال و موفقيت انسان ندارند، جوان را از شکوفا شدن استعدادهايش بازمي‏دارد و جوان بر اثر شبيه‏سازي خويش با الگوهاي نامناسب، اخلاق آنان را نيز در خود جلوه‏گر مي‏سازد. اميرالمؤمنين علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «بي‏خردي است که از هر صدايي پيروي کني و با هر بادي به سمتي حرکت کني».
بنابراين، شناختن حدود و منزلت الگوها و ضد الگوها ضروري است تا قدرت و شهرت و موقعيت، يگانه معيار الگوسازي نشود. براي اين کار، جوان بايد با پندها و رفتار اسوه‏هاي متعالي دين هماهنگ شود تا هيچ‏گاه از شخصيت اسلامي و اعتقادي خود دور نگردد. از نظر آموزه‏هاي ديني و اسلامي، هدف اصلي تقليد و پيروي از الگوها، دست‏يابي به حق و حقيقت از راه رشد فکري و معرفتي است و اين امر، تنها در سايه پيروي از الگوهاي شايسته امکان‏پذير است، چنان‏که خداوند در قرآن کريم تذکر مي‏دهد: «آيا آن که مردم را به حق رهبري مي‏کند، سزاوار پيروي است يا آن که هدايت نمي‏کند، مگر آنکه خود هدايت شود.» حضرت موسي عليه‏السلام ، هدف خود را از پيروي خضر عليه‏السلام ، بهره‏مند شدن از آموزش همراه با رشد و تعالي ذکر مي‏کند. امام صادق عليه‏السلام نيز انسان را از اينکه بدون دليل محکم، الگويي را انتخاب و او را در همه گفته‏ها و کردارش، تأييد و تصديق کند، برحذر مي‏دارد.

پيام متن:

1.جوان به دنبال الگو و اسوه‏اي است تا رفتار و منش خود را با او هماهنگ کند. بنابراين، بايد در انتخاب الگو بسيار دقت کرد.
2.الگو قرار دادن افراد ناشايست سبب دوري جوان از خودشناسي و بازماندن او از کشف استعدادهايش مي‏شود.

رسانه‏هاي جمعي

امروزه رسانه‏هاي جمعي در شکل‏دهي شخصيت و فرهنگ افراد جامعه نقش برجسته‏اي برعهده دارند؛ زيرا بيشتر مردم جامعه به ويژه جوانان، وقت زيادي را براي خواندن مجله و روزنامه يا تماشاي برنامه‏هاي تلويزيوني و رفتن به سينما مي‏گذرانند. بنابراين، چگونگي عملکرد اين وسايل ارتباط جمعي در بازتاب باورها و ارزش‏هاي پذيرفته شده افراد جامعه، در روي آوردن مردم به آنها يا انحراف از آنها بسيار اثرگذار است. بدين‏جهت، امام خميني رحمه‏الله به دست اندرکاران صدا و سيما سفارش مي‏کرد:
دستگاه تلويزيون يا راديو بايد آموزنده باشد. بايد به جوان‏هاي ما قدرت بدهد و آنها را نيرومند کند. از راه سمع و بصر بهتر مي‏شود آنها را تربيت کرد؛ براي اينکه همه گوش مي‏کنند و جوان‏ها هم گوش مي‏کنند.
رسانه‏ها با توجه به توان‏مندي‏هاي خود، گاه مي‏توانند يکي از عوامل مهم دگرگوني ارزش‏ها و باورها باشند. در برنامه هايي که ارزش‏هاي مادي، ثروت، نابرابري، سودجويي و تجمل‏گرايي، به عنوان ارزش‏هاي مثبت معرفي مي‏شوند و در مقابل، ارزش‏هاي معنوي و مذهبي پيرو ارزش‏هاي مادي هستند، چه گونه مي‏توان از نوجوان و جوان انتظار داشت به باورها و ارزش‏هاي ديني خود پاي‏بند باشد؟ ازاين‏رو، صاحبان رسانه هرگز نبايد بنا بر خواسته‏هاي شخصي خود عمل کنند، بلکه بايد با در پيش‏گرفتن راهي درست، جامعه را به جاده سلامت و رستگاري رهنمون شوند. امام خميني رحمه‏الله درباره رسالت رسانه مي‏فرمايد:
اين دستگاه‏ها، دستگاه‏هاي تربيتي است. بايدتمام اقشار جامعه با اين دستگاه‏ها تربيت بشوند. يک دانشگاه عمومي است؛ دانشگاهي که در تمام سطح کشور گسترده است.

پيام متن:

1.رسانه‏هاي گروهي در جايگاه يکي از عوامل اصلي شکل‏دهي شخصيت و فرهنگ مردم، بايد در جهت باورها و ارزش‏هاي ديني مردم جامعه گام بردارند.
2.همخوان نبودن ارزش‏هاي پذيرفته شده مردم با ارزش‏هاي ترويجي رسانه‏هاي گروهي، سردرگرمي و تزلزل شخصيتي جوان و نوجوان را موجب مي‏شود.
منبع: ماهنامه طوبي