بهره‌وري را در خانواده چگونه افزايش دهيم ؟
آشنائي با اصول اقتصاد خانواده...
صرف‌نظر از اين که درآمد خانواده‌ها چه مقدار باشد، خانواده غني باشد يا فقير، درآمد خانواده‌ها صرف خريد تعدادي کالا (نه يک کالا) مي‌شود. يعني خانواده درآمد خود را صرف خريد فقط يک کالا مثل گوشت، سيب‌زميني و... نمي‌کند و آن را به انواع کالاها، غذا، پوشاک، مسکن و... اختصاص مي‌دهد. حتي براي تهيه يک نوع غذا هم به تعداد زيادي از مواد نياز دارد.
از آن‌جا که رضايت خاطر در افراد و خانواده‌هاي مختلف با مصرف کالاهاي گوناگون به‌دست مي‌آيد، هر خانواده مجبور به انتخاب مستقل است. بنابراين، يک انتخاب واحد براي تمامي خانواده‌ها وجود ندارد.
بايد توجه داشت که مطلوبيت (رضايت) خانواده را نمي‌توان با ماشين حساب تعيين و يا به دقت اندازه‌گيري کرد. مطلوبيت با احساس و برداشت، محاسبه مي‌شود. همان‌طور که پروانه بدون آموزش پرواز مي‌کند، خانواده هم حتي بدون خواندن اين فصل مي‌تواند تصميم عقلاني بگيرد.
? چه مقدار از يک کالا مصرف کنيم؟
فرض کنيد که در يک روز گرم تابستان، پس از ساعت‌ها تحمل گرما به‌خانه مي‌آييد. نوشيدن آب گوارا يا شربت خنک، براي شما لذت زيادي دارد. مادر دومين ليوان آب را به شما مي‌دهد دومين ليوان آب را مي‌خوريد و لذت مي‌بريد. ولي واضح است که لذت ليوان اول بسيار بيش از لذت ليوان دوم است. اگر مادر مرتب ليوان سوم و چهارم و... را به شما بدهد، رفته‌رفته ليوان بعدي لذت کمتري از ليوان قبلي ايجاد مي‌کند تا جائي مي‌رسد که نه تنها از خوردن نوشيدني لذت نمي‌بريد بلکه با عدم لذت هم مواجه مي‌شويد. به عبارت ديگر، اگر شما يک ليوان نوشابه را با لذت بخوريد مي‌توان گفت مطلوبيت مثبت دارد. نوشابه اول لذت بسيار بالائي دارد. ولي با خوردن نوشابه‌هاي بعدي لذت، کمتر و کمتر مي‌شود و به‌صفر مي‌رسد و در نهايت با عدم لذت مواجه مي‌شويم.
? چگونه مصارف مختلف را با يکديگر جايگزين کنيم؟
اگر گفته شود که افراد در دور افتاده‌ترين و فقيرترين نقاط فقط به فکر سير کردن شکم خود هستند، دور از واقعيت است. آنها بنابر طبيعت انساني، به غير از غذا به ساير کالاها و خدمات نيز نياز دارند.
از آن‌جا که درآمد برخي خانواده‌ها به مقداري نيست تا هر اندازه که تمايل دارند که کالاها و خدمات استفاده کنند، از اين رو مجبورند که از مصرف يک يا چند نوع کالا بکاهند.
براي اين منظور، خانواده به چند مورد توجه مي‌کند:
? اول: خانواده به درآمد خود توجه مي‌کند. هرچه درآمد بالاتر باشد، خريد تعداد بيشتري از کالاها و تهيه خدمات امکان‌پذير است.
? دوم: کالاها را مي‌توان به دو گروه ضروري و غير ضروري تقسيم کرد، بديهي است اولويت را بايد به گروه کالاهاي ضروري داد.
? سوم: بعضي از کالاها هستند که مي‌توانند جانشين يکديگر شوند. براي مثال در زمينه مواد غذائي مي‌توان انواع مختلف گوشت را جايگزين يکديگر کرد، براي بدست آوردن پروتئين مورد نياز مي‌توان از انواع تأمين کننده‌هاي پروتئين استفاده کرد و يا انواع مختلف نان، برنج و سيب‌زميني جانشين همديگر هستند. اين کالاها راکالاهاي جانشين مي‌گويند.
? چهارم: بعضي از کالاها از قبيل گوشت، کفش دست‌دوز و... را کالاي مرغوب مي‌گويند. منظور از مرغوب، کيفيت کالا نيست. بلکه قيمت آن است. برخي از کالاها مثل سيب‌زميني (در مقابل برنج) را نيز کالاي نامرغوب مي‌گويند.
خانواده‌ها با افزايش درآمد، سعي مي‌کنند کالاي مرغوب را جايگزين کالاي نامرغوب کنند. يني با افزايش درآمد، مردم سعي مي‌کنند غذاي مرغوب‌تر، کفش مرغوب‌تر، اتومبيل مرغوب‌تر و... خريداري کنند.
? پنجم: همه ما وقتي به خريد مي‌رويم، قبل از هر چيز به قيمت کالاها نگاه مي‌کنيم. براي مثال، در ابتداي فصل بهار، به سبب آنکه قيمت هندوانه گران است، خانواده‌هاي دارا هم مقدار کمتري از آن را خريداري مي‌کنند، ولي در فصل تابستان که قيمت هندوانه ارزان‌تر است، مقدار بيشتري توسط طبقات مختلف خريداري مي‌شود.
? تفاوت در سليقه و ترجيحات خانواده‌ها
هرچند که رفتار انسان‌ها شباهت بسياري به هم دارد، ولي خصوصيات هيچ دو فردي با هم يکسان نيست. اين تفاوت در خصوصيات فراتر از اختلاف‌هاي ناشي از استعداد، شخصيت، ظاهر و مسووليت افراد است. همواره ما شاهد هستيم که سليقه و تمايلات افراد، مورد پرسش ديگران قرار مي‌گيرد و گاهي اوقات به شکل ناپسندي در جامعه روز مي‌کند. مثلاً اين چه رنگ لباسي است که فلاني پوشيده است؟ اين چه غذائي است؟
ارزش‌ها حتي اگر براي عده‌اي از افراد يکسان باشد، براي گروهي از اشخاص در مقايسه با دسته‌اي ديگر متفاو است.
هم‌چنان که رفتار غذائي در خانواده‌هاي مختلف در يک شهر و يا در نقاط مختلف کشور متفاوت بوده و رفتار غذائي يک خانواده مورد پسند خانواده ديگر قرار نمي‌گيرد، اين تفاوت سليقه در مورد تمامي کالاهاي مصرفي خانواده اعم از پوشاک، مسکن تزئين خانه و... نيز مشاهده مي‌شود. البته بعضي از اين تفاوت‌ها جنبه فرهنگي و سنتي دارد و برخي ديگر کاملاً فردي است.
تمايلات و ترجيحات افراد، متفاوت است. از اين رو هيچ دو خانواده‌اي را نمي‌توان يافت که با دو سبد يکسان از فروشگاه خارج شوند. تنوع ترجيحات افراد يکي از مهمترين حقايق زندگي بشر است. لذت (مطلوبيت) به ترجيحات دروني بستگي دارد و مستقل از درآمد و يا قيمت است. به‌همين، دليل انواع کالاها در اقتصاد توليد مي‌شود و افراد با انواع ترجيحات و سليقه‌ها کالاهاي مختلف را انتخاب مي‌کنند.
? تمرين
خانواده‌اي که در ماه 240 هزار تومان درآمد دارد، به دو نوع ماده غذائي و غير غذائي نيازمند است. قيمت خريد يک واحد ماده غذائي و غير غذائي به ترتيب 40000 و 60000 هزار تومان است. شيوه‌هاي مختلفي براي انتخاب اين خانواده وجود دارد.
اگر خانواده فوق تمام درآمد خود را به مواد غذائي اختصاص دهد، 6 واحد موادغذائي به‌دست مي‌آورد، ولي مواد غير غذائي نمي‌تواند تهيه کند. مسلماً اين ترکيب را انتخاب نمي‌کند، چون خانواده به کالاهاي ديگر هم نيازمند است.
هم‌چنين اگر تمام درآمد را به مواد غير غذائي اختصاص دهد، 4 واحد مواد غير غذائي مي‌تواند مصرف کند. آيا خانواده اين ترکيب را انتخاب مي‌کند؟ مسلماً خير!
پس چه ترکيبي از مواد غذائي ـ غير غذائي را انتخاب مي‌کند؟ قطعاً همه خانواده‌هاي با درآمد 240 هزار تومان يکسان عمل نمي‌کنند. با توجه به سليقه، وضعيت خانواده، سن، تعداد فرزندان و... هر خانواده ترکيبي از دو گروه کالاها را انتخاب مي‌کند که بالاترين لذت (مطلوبيت) را فراهم مي‌کند.
چگونه درآمد خود را بين مخارج مختلف خانواده تقسيم کنيم؟
درآمد خانواده از دو منبع اساسي تأمين مي‌شود:
? درآمد حاصله از کار
? درآمد حاصله از سرمايه
بخش عمده درآمد خانواده‌ها از محل کار به‌دست مي‌آيد و درآمد حاصل از سرمايه، درصد کمي از درآمد خانواده‌هاي متوسط را در بردارد. علاوه بر اين، بعضي از خانواده‌ها از ثروت، کسب درآمد مي‌کنند و يا تحت پوشش نهادهاي مختلف مثل بهزيستي، کميته امداد امام و...هستند. خانواده‌ها، خريدهاي خود را با توجه به‌درآمد انجام مي‌دهند. انتخاب در بسياري از موارد، با توجه به سطح پائين درآمد، بسيار مشکل است. گاهي اوقات خانواده براي اينکه بتواند نيازهاي خود را تأمين کند زير بار قرض مي‌رود، ولي قرض بايد پرداخته شود.
با ساعات کار بيشتر و يا با افزايش تعداد شاغلين يک خانواده، درآمد خانواده افزايش مي‌يابد، ولي راه‌هاي افزايش درآمد نيز محدوديت‌هاي خود را دارد و زندگي خانوادگي را تحت تأثير قرار مي‌دهد. بنابراين يکي از تصميمات، انتخاب بين ساعت کار و ساعت فراغت هر يک از افراد خانواده است. هم چنين اينکه چه کسي بايد کار کند؟ کجا کار کند؟ چند ساعت کار کند؟ و... از ديگر تصميماتي است که در خانواده بايد اتخاذ شود. بديهي است که با توجه به ترجيحات هر يک از افراد خانواده، تصميم‌هاي متفاوتي مي‌توان گرفت. همچنين تصميم‌هاي ديگر مانند اين که يک فرد در خانواده چند سال درس بخواند، چه رشته‌اي بخواند، چه مقدار از درآمد را صرف آموزش کند.
اگرچه ممکن است تصميم‌گيري در مورد فردآسان باشد، ولي در مورد تمام افراد خانواده کاري بس مشکل است. بنابراين، با توجه به شرايط هر فرد و ترجيحات افراد خانواده، تصميم‌گيري متفاوتي اتخاذ مي‌شود.
مديريت‌ دارائي‌هاي خانواده نيز با توجه به ترجيحات فرد و خانواده تعيين مي‌شود. دارائي‌ها را مي‌توان به شکل‌هاي مختلف نگهداري کرد. سهام، اوراق مشارکت و... ساير کالاهاي با ارزش از اين رو انتخاب‌هاي مختلفي براي خانواده وجود دارد که بايد براي آن تصميم‌گيري شود.
? چگونه هزينه خانواده را به حداقل مقدار ممکن برسانيم؟
همان‌طور که گفتيم، هيچ انساني نيست که بتواند به تمام خواسته‌هاي خود و به هر اندازه که مي‌خواهد دست يابد. با توجه به محدوديت‌ها و امکانات خانواده، تصميم‌گيري صحيح بسيار مهم است. از اين رو بايد در انجام تمامي کارها و در تمام انتخاب‌ها، روشي را انتخاب کنيم که به خواست خود به کمترين هزينه دست يابيم. پس تنها براي بالا بودن مطلوبيت، کسب درآمد بيشتر لازم نيست. مي‌توان با اتخاذ روش‌هاي علمي که هزينه را کاهش مي‌دهد مطلوبيت خانواده را بالا برد. کم کردن هزينه به معني بدتر زندگي کردن نيست.
? بهره‌وري را در خانواده چگونه افزايش دهيم؟
فرض کنيد براي پخت برنج مي‌توانيد از برق، گاز و... استفاده کنيد. اما از کدام يک استفاده مي‌کنيد؟ بديهي است که بدون توجه به قيمت نفت و برق و گاز نمي‌توانيد به اين پرسش پاسخ دهيد.
بنابراين، اگر خانم‌ خانه‌دار از وسايل گازسوز براي طبخ غذا استفاده کند، بدون اين که کيفيت غذا تغيير کند، صرفه‌جوئي بيشتري در هزينه‌هاي خانواده انجام مي‌شود. اگرچه در کسب درآمد اين خانواده هيچ تغييري حاصل نشده است، ولي خانواده مي‌تواند خواسته‌هاي بيشتري را تأمين کند.
براي کاهش هزينه خانواده، قبل از استفاده از هر روشي، قيمت روش‌هاي مختلف را با هم مقايسه کنيد. آن‌گاه از روشي استفاده کنيد که پائين‌ترين هزينه را براي خانواده داشته باشد.
در انتخاب وسايل زندگي با توجه به قيمت نفت، گاز برق، آن وسيله‌اي را انتخاب کنيد که بتوانيد به خواست خود به کمترين هزينه دست يابيد. اگر گاز ارزان است، از استفاده کالاهاي برقي براي سوخت خودداري کنيد و سعي کنيد وسايل را گازسوز کنيد.
? چگونه درآمد را به مصارف مختلف تخصيص دهيم؟
انتخابي را انجام دهيد که:
1) بين درآمد و هزينه تعادل برقرار باشد.
2) با توجه به تفاوت در ترجيحات، سليقه، فرهنگ حاکم در جامعه و خانواده، انتخابي را انجام دهيد که وقتي به آن انتخاب دست يافتيد به منظور تغيير آن، تلاش مجددي صورت نگيرد.
? اقتصاد خانواده از چه طريق با ساير واحدهاي اقتصادي رابطه برقرار مي‌کند؟
خانواده‌ها يکي از مهمترين تصميم گيرندگان اقتصادي کشور هستند که رفتار آنها بر عملکرد کل اقتصاد اثر مي‌گذارد. خانواده‌ها با بازارهاي مختلف در ارتباط هستند. افراد خانواده در بازار کار مي‌کنند و در ازاي کار، دستمزد دريافت مي‌کنند. بخشي از ثروت (پس‌انداز) خود را صرف خريد سهام و... مي‌کنند. بنابراين، با بازار سرمايه مرتبط هستند و از آنها دستمزد و بهره دريافت مي‌کنند. درآمد کسب شده از دو بازار کار و سرمايه، درآمد خانواده را تشکيل مي‌دهد. بخشي از اين درآمد صرف خريد کالاها و خدمات مي‌شود. خانواده به بازار محصول و خدمات مراجعه و با پرداخت بخشي از درآمد خود، از کالاها و خدمات استفاده و بخشي ديگر از درآمد را پس‌انداز مي‌کند.
رابطه بين خانواده و بازار از طريق سه بازار تأمين مي‌شود:
1) بازار عوامل توليد:
خانواده، کار و سرمايه و پس‌انداز خود را به آن عرضه مي‌کند. بنگاه‌ها خريدار آن هستند و در عوض به خانواده سود (دستمزد) مي‌دهند.
2) بازار کالاهاي مصرفي:
خانواده، کالاهاي مورد نياز را با صرف بخشي از درآمد خريداري مي‌کند. همچنين خدمات مورد نياز مثل آموزش، بهداشت، حمل و نقل، اياب و ذهاب و... از اين بازار تأمين مي‌شود.
3) بازار مالي:
خانواده پس‌انداز خود را صرف خريد سهام، اوراق قرضه و يا سپرده‌گذاري مي‌کند.
بنابراين، خانواده‌ها تنها منبع عرضه کننده نيروي کار جامعه هستند. لذا يکي از مهمترين عوامل توليد جامعه، يعني نيروي انساني را فراهم مي‌کنند. هم‌چنين خانواده‌ها مي‌توانند بخش مهمي از سرمايه فيزيکي اقتصاد را از طريق سپرده‌گذاري، خريد اوراق مشارکت، اوراق سهام و... فراهم کنند و يا سرمايه خود را در راه توليد و کسب و کار صرف کنند.
از طرفي، خانواده مصرف کننده کالاها و خدمات توليد شده در جامعه است. بنابراين استفاده صحيح از اين کالاها مي‌تواند صرفه‌جوئي زيادي در منابع جامعه ايجاد کند. با توجه به اهميت اين موضوع، مي‌توان گفت: مهمترين تصميم‌گيري‌ها که آينده کشور و توسعه جامعه را به‌دنبال دارد، در خانواده اتخاذ مي‌شود.

منبع: ماهنامه اقتصاد خانواده الف