اگر با چشم دل در عالم هستي بنگريم ، به روشني در مي يابيم که همه ي اشياء – ماديات و مجردات – مسؤوليت دارند . و چيزي نيست که بار مسؤوليت بدوش نکشد ، و به خود واگذار شده باشد .
مثلا ، «الکترون » بايد با نظم معين و سرعت مشخص دور « پروتون » در حال گردش باشد ، زمين دور خورشيد با کيفيت و کميت ويژه اي بچرخد ؛ و از اين وظيفه که تا کنون 160 نوع مسؤوليت (حرکت ) براي آن به اثبات رسيده است ، سرپيچي نکند . خورشيد که تا چند سال پيش ساکن تلقي مي شد ، به دنبال ستاره اي به نام « وگا » به مقصد شناخته نشده اي در حرکت است .
و به تعبير قرآن :
« و الشمس تجري لمستقر لها ذلک تقدير العزيز العليم (1) »
« خورشيد بر مدار معين خود ( همواره بي هيچ اختلاف ) در گردش است ، اين برهاني است بر قدرت خداوند دانا ».
حرکت خورشيد بقدري تند و سريع است که ميزان آن با علم بشري قابل محاسبه نيست . خورشيد در هر ساعت چند ميليون فرسخ راه مي پيمايد ، و کرات اين منظومه ، از جمله زمين ، در پي آن به مبدا نامعلومي در حرکتند . چنانچه هر يک از اين نمونه ها ، و بطور کلي پديده اي از عالم کاينات ، آني از وظيفه ي خود سرباز زند ، و بار مسؤوليت خويش را از دوش نهد ، همه ي نظام بهم مي خورد ، و بسياري از موجودات نابود مي شوند .
در عالم مجردات نيز ، وضع چنين است ، يعني ، هر يک از ملائکه وظيفه ي ويژه اي را بعهده دارند ، و درحرکت عالم ماده يا عبادت خدا مسؤوليتي بر دوش مي کشند ، اگر يک لحظه از وظايف خود سرباز زنند ، نابود مي شوند، چنان که حضرت « جبرائيل » در شب معراج از پي رسول اکرم ( صلي الله عليه و آله و سلم ) مي آمد تا به جايي رسيد که از آن پيش تر نرفت . پيامبر ( صلي الله عليه و آله و سلم ) از آن ، نيز ، بالاتر رفتند ، و به « جبرائيل » فرمودند : پا فرا بگذار .
ولي ، « جبرائيل » گفت : ديگر جاي من نيست که :
« لو دنوت انمله لاحترقت » « اگر اندکي نزديک شوم خواهم سوخت »
احمد ( صلي الله عليه و آله و سلم ) ار بگشايد آن پرجليل
تا ابد مدهوش ماند جبرئيل
چون گذشت احمد ( صلي الله عليه و آله و سلم ) زسدره مرصدش
وز مقام جبرئيل و از حدش
گفت او را حين بيا اندر پيم
گفت رو رومن حريف تو نيم
گفت بيرون زين حد اي خوش فرمن
گر زنم پري بسوزد پر من (2)

مسؤوليت اختياري انسان

همه ي ، ذرات داري مسؤوليت هستند ، و بديهي است انسان که غايت عالم آفرينش است ، مسؤوليت سنگين تري بر دوش دارد .
تفاوت مسؤوليت ساير موجودات – جماد ، نبات ، حيوان ، افلاک و غيره – با انسان در اين است که مسؤوليت آنها جبري و بر حسب عالم تکوين است – حتي موجودات مجرد ، مانند : ملائکه ، نيز، بگونه اي مجبورند – ولي مسؤوليت انسان با اختيار است .
« انا هديناه السبيل اما شاکرا و اما کفورا » (3)
« ما راه ( حق و باطل ) را به او ( انسان ) نشان داديم . حال مي خواهد هدايت پذيرد ( و مسؤوليتهايش را انجام دهد ) يا کفران ( نعمت ) کند . »

انواع مسؤوليتهاي انسان

وظايف انسان چند گونه است :
1- مسؤوليت عبودي
اين وظيفه ي بين خود و خدا است و چنانچه در انجام آن کوتاهي شود ، انسان از حوزه ي عبوديت خدا خارج مي شود .
2- مسؤوليت فردي که بر دو قسم است :
الف – وظيفه اي که انسان نسبت به جوارح خود دارد ، جسم ( بعد حيواني ) انسان به منزله ي مرکب است که وسيله اي لازم براي عروج انسان به عالم ملکوت به شمار مي آيد . از اين رو ، انسان در برابر جسم خود مسؤوليتهايي دارد و سستي در انجام آن باعث توليد اشکال در سير معنوي مي شود ، و در اين صورت خطاکار بشمار مي رود . پس انسان بايد مواظب جسم خود باشد .
ب – وظيفه اي که انسان نسبت به بعد معنوي و روحي خود دارد.
اين وظيفه بسيار سنگين است و چنانچه در انجام آن کوتاهي شود روح بيمار مي شود ، و تمام افعال انسان را تحت تاثير قرار مي دهد . اگر اين بيماري ، روح و معنويت را بميراند ، انسان مصداق اين آيه ي شريفه مي شود که فرمود: «ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذين لا يعقلون » (4)
« همانا پست ترين جانوران نزد خداوند کساني هستند که ( بعد معنويشان نابود شده است و در برابر سخن حق ) کر و لال شده باشند و تعقل و تدبر نمي کنند. »
پيدايش ظالمان و جنايتکاران بر اثر مردن روح معنوي انسان است.
2- مسؤوليت اجتماعي
منشاء اين وظيفه طبيعت اجتماعي انسان است ، و تکامل او وامدار اين صفت است ، چنان که بدون حضور در ميان اجتماع پيمودن راه تکامل برايش ميسر نيست . اسلام به مسؤوليت مزبور چنين اشاره مي فرمايد :
« لا رهبانيأ في الاسلام » (5)
( رهبانيت و ترک دنيا در اسلام نيست )
مسؤوليتهاي اجتماعي انسان به دو گروه تقسيم مي شود .
الف- وظايف مربوط به خانواده : که به آن « تدبير منزل » مي گويند .
ب- وظايف عمومي : وظايفي که انسان نسبت به يکديگر دارند ، و چنانچه در اداي اين مسؤوليت ، همچون دو مسؤوليت ديگر – عبودي و فردي –کوتاهي شود ، انسان گناهکار است ، و از وظيفه ي انساني ، که بر حسب آفرينش بر عهده ي او است ، باز خواهد ماند .

مسؤوليت خانواده

اين مسؤوليت از مسؤوليتهاي پيشين سنگينتر است ، و بايد کاملا بر ابعاد گوناگون اين وظيفه آگاهي يافت، و در انجام آن بر پايه ي احکام الهي و سنت پيامبر اکرم ( صلي الله عليه و آله و سلم ) و ائمه ي هدي ( عليهم السلام ) کوشش و دقت فراوان شود.
در صدر اسلام آيه اي درباره ي عذاب دوزخيان نازل شد ، چند جوان از هراس گرفتاري به چنين عذابي سر به بيابان گذاردند ، و زندگي عادي خويش را رها کردند . يکي از آنها تصميم گرفت که ديگر با همسر خود همبستر نشود ، و با زنان برخورد نکند ؛ آن ديگري با خود پيمان بست که از آن پس با مردم تماس نگيرد ، و مسؤوليتهاي اجتماعي را رها کند ؛ و سومي بر آن شد که هرگز غذاي لذيذ نخورد .
همسران اين سه ، خدمت رسول خدا ( صلي الله عليه و آله و سلم ) رسيدند ، و هر يک شرح حال شوي خود را گفت .
رسول اکرم ( صلي الله عليه و آله و سلم ) از شنيدن اين ماجرا ناراحت شدند ، و سوي مسجد شتافتند . خروج حضرت چنان با شتاب بود که عبايشان به زمين مي کشيد و با همان حالت مردم را به مسجد فرا خواندند تا اين « وضع استثنايي » را بازگويند و چنين فرمودند :
« من که پيغمبر شما هستم ، همسر اختيار کرده ام ، غذا مي خورم و از جسمم مواظبت مي کنم ، و در ميان اجتماع بسر مي برم و با مردم تماس دارم. »
سپس فرمودند : ( فمن رغب عن سنتي فليس مني » (6)
( هر کس از سنت ( شيوه ي) من روي بگرداند از من نيست )
قرآن نيزدر اين باره مي فرمايد :
« وانکحوا الأيامي منکم و الصالحين من عبادکم و امائکم ان يکونوا فقرآء يغنهم الله من فضله و الله واسع عليم » (7)
« همسران بي شوي و مردان بي همسر و غلامان و کنيزان درستکار خود را به ازدواج يکديگر درآوريد ، اگر تنگدست باشند ، خداوند به لطف خود ، آنان را بي نياز مي کند ، و خداوند بسيار دهنده ( و عطاي او بر همه چيز محيط ) است ، و آگاه ( بر حال بندگان ) . »
از اين آيه مي آموزيم که احساس تنگدستي نبايد به دوري از سنت پيامبر ( صلي الله عليه و آله و سلم ) منجر شود و ازدواج و تشکيل خانواده خود موجب فراخ شدن روزي مي شود .
البته ، مسؤوليت خانواده بسيار سنگين و حساس است ، و همسرداري و تربيت فرزند داري آئين و احکام ويژه اي است ، و هر يک از ارکان خانواده وظايفي بعهده دارند . تنها با انجام اين وظايف متقابل است که کانون خانواده همواره گرم و سالم خواهد ماند .
« يا ايها الذين امنوا قوا انفسکم و اهليکم نارا وقودها الناس و الحجارة » (8)
« اي کساني که به خدا ايمان آورده ايد ، بر خود و خانواده ي خويش از آتش ( دوزخي ) که آتش افروزش مردم و سنگند بترسيد ، ( و با اطاعت از احکام الهي ) خود را از آن دور نگهداريد . »
زيرا : «ان الخاسرين الذين خسروا انفسهم و اهليهم يوم القيامة الا ذلک هو الخسران المبين » (9)
« همانا ورشکسته ترين افراد کساني هستند که خود و خانواده ي خود را ( در اثر سوء تربيت يا کوتاهي در تعليم و تربيت ) در روز قيامت به زيان انداختند ، هان ! اين همان خسران و زيان آشکار است.»
در اين گفتار از کيفيت سلوک و آيين همسرداري بطور گسترده سخن خواهيم گفت ، و به توضيح وظايف متقابل زن نسبت به شوي ، مرد نسبت به زن ، فرزند نسبت به پدر و مادر، و آنها نسبت به فرزند مي پردازيم . همچنين خواهيم دانست چگونه کانون خانواده را گرم و با معنويت نگاهداريم ، و از بي روح شدن و به سردي گراييدن محيط خانواده، که بدترين دردها براي فرزندان و زن و مرد است ، پيشگيري کنيم تا فرزندانمان در محيطي سالم رشد کنند ، و با عقده هاي رواني بسيار و افسردگي ، پاي به اجتماع نگذارند زيرا اين آغاز بزهکاري و دلمردگي اجتماعي است .
« و من آياته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوآ اليها و جعل بينکم مودة و رحمة ان في ذلک لأيات لقوم يتفکرون » (10)
« و يکي از نشانه هاي خداوند اين است که براي شما از خودتان جفتي بيافريد تا در کنار او آرام گيريد ، و ميان شما مهرباني و رحمت قرار داد . در اين امر براي مردمي که مي انديشند ( حکمت و ) نشانه هائي است ».

پي‏نوشت:

1. سوره ي يس ، آيه ي 38 .
2. مثنوي مولوي ، دفتر چهارم ، ص 697 ، نشر سهيل و نشر علم ، 1370.
3. سوره ي انسان ، آيه ي 3 .
4. سوره ي انفال ، آيه ي 22 .
5. سفينه البحار ، جلد اول ، صفحه 540.
6. علامه طباطبايي ( ره ) ، سنن النبي ، صفحه ي 147 و بحارالانوار جلد 22 صفحه ي 124 ( با اندکي تفاوت )
7. سوره ي نور، آيه ي 32.
8. سوره ي تحريم ، آيه ي 6 .
9. سوره ي زمر، آيه ي 15 .
10. سوره ي روم ، آيه ي 21.

منبع: انديشه قم
/خ