انسان موجودي اجتماعي و نيازمند هم کاري و ارتباط با ساير هم نوعان خويش است. بارور شدن و شکوفايي قابليّت ها و استعدادها، فراهم آمدن زمينه ي مبارزه با صفات مذموم و ناپسند، ظهور صفات شايسته و استقرار ملکات پسنديده در نفس، و رشد حقيقي و کمال معنوي تنها از پرتو زندگي گروهي و به برکت رابطه با ديگران ميسّر مي گردد. مرابطه از نيازهاي اساسي آدمي است .
ارضاي بسياري از غرايز هم چون مهرطلبي، زيبادوستي و انس خواهي در سايه ارتباط و به يمن مرابطه با ديگران امکان پذير خواهد بود. عواطف انساني، شفقت و دلسوزي، قدرداني و سپاسگزاري، مهرورزي و هم دردي و ساير انعطافات ارزشي نيز به ميمنت مشاهده ي صحنه هايي از مظاهر ارتباطات اجتماعي، آدمي را از فيض برکات ظهور و بروز خود بهره مند مي سازد.
اسلام عزيز نيز که آييني است جاوداني و احکام و قوانين آن پاسخگوي نيازهاي فطري و متکفّل ارضاي تمام خواسته هاي انساني است، مسأله ي رابطه با ديگران را مورد توجّه ويژه قرار داده، ضمن تأکيد بر حفظ پيوندهاي اجتماعي، پيروان خود را به نوع دوستي و محبّت به مردم دعوت فرموده و از کناره گيري از آنان پرهيز داده است.
امام صادق (عليه السلام) مي فرمايند:
«... خالِطُوا النّاسَ وَ آتُوهُم وَ أَعِينُوهُم وَ لا تُجانِبُوهُم وَ قُولوا لََهُم کَما قالَ الله تَعالي (وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسناً )».
«با مردم معاشرت کنيد و با آنان همراه باشيد، ايشان را ياري نماييد و از آنان کناره بگيريد. و درباره ي آنان گفتار خداوند را به کار بنديد که فرموده است : با مردم به خوبي سخن گوييد».
بلکه از اين فراتر رفته، از مسلمانان مي خواهد هم چنان که به نيک بختي و راحتي خويش علاقمندند، خيرخواه مردم بوده، طالب سعادت و خوشبختي آنان باشند.
در روايت است روزي رسول خدا (صلي الله عليه وآله) عازم جنگي بودند که شخصي به حضور انور آن بزرگوار شرفياب شده، عرض کرد : يا رسول الله، مرا عملي بياموزيد تا بدان وسيله داخل بهشت گردم.
آن حضرت فرمودند:
«ما أَحبَبتَ أَن يَأتِيَهُ النّاسُ إِلَيکَ فَأتِهِ إلَيهِم وَ ما کَرِهتَ أَن يَأتِيَهُ النّاسُ إِليکَ فَلاتَأتِهِ إِلَيهم...»
«آن چه را دوست داري مردم نسبت به تو روا دارند، درباره ي آنان انجام ده، و چيزي را که خوش نداري درباره ات انجام دهند، تو نيز براي آنان روا مدار».
اميرمؤمنان (عليه السلام) به فرزند بزرگوار خود امام مجتبي (عليه السلام) مي فرمايند:
« فرزندم! خود را در آن چه بين تو و ديگري است ميزان قرار ده، چيزي را که براي خود دوست داري، براي ديگران دوست بدار، و آن چه را براي خود ميال نيستي، براي ديگران خوش مدار، هم چنان که نمي خواهي به تو ستم شود، ستم مکن.
به ديگران نيکي کن همان گونه که دوست داري به تو نيکي شود؛ چيزي را که براي خود زشت مي پنداري، براي ديگران زشت بدار، به آن چه که برذاي خود خشنود مي شوي، از مردم نيز راضي و خشنود باش، چيزي را که نمي داني مگر گرچه معلوماتت اندک باشد؛ آن چه را دوست نداري درباره ات گفته شود (درباره ي ديگران) مگو».
امام صادق (عليه السلام) نقل مي کنند که رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمودند:
«اَلخَلقُ عِيالُ اللهِ فَأَحَبُّ الخَلقِ إلَي اللهِ مَن نَفَعَ عِيالَ اللهِ وَ أَدخَلَ عَلي أَهل بَيتٍ سُرُوراً».
«مردم عيال خداوند هستند، محبوب ترين آن ها نزد خداوند کسي است که به عيال خدا سود رسانده، و خانواده اي را خوشحال گرداند».
نياز بشر به حمايت ديگران و لزوم هم کاري با هم نوعان ايجاب مي کند انسان داراي خلق و خوياجتماعي بوده، در سايه ي اخلاق خوش و حسن معاشرت براي تأمين زندگي و ادامه ي حيات تلاش نمايد. از سوي ديگر آدمي از آغاز ولادت تا پايان عمر همواره از اعمال و رفتار و افکار ديگران رنگ پذيرفته، پيوسته از دوستان، بستگان و معاشران خود متأثّر مي گردد، خصوصاً نسل جوان که غرايز و احساسات آنان از قدرت و طراوت بيشتري برخوردار است و به اقتضاي غريزه ي انس و تمايل به نوطلبي و تجدّدخواهي، بسيار زودتر از ساير طبقات به اين سو و آن سو و اين و آن متمايل گشته، از افکار و رفتار ديگران متأثّر مي گردند، از اين رو روابط افراد با يکديگر بايد بر اساس موازيني سازنده، معيارهايي منطقي، برخورداري از مزاياي بي شمار آن، حتّي الامکان از عوارض سوي و پي آمدهاي نامطلوب و زيان بار ارتباطات نادرست به دور ماند.
امام باقر (عليه السلام) مي فرمايند:
«خالِطُوهُم بِالبَرّانِيَّة وَ خالِفُوهُم بِالجَوّانِيَّة إِذا کانَتِ الإمرَة صِبيانِيَّة».
«هنگامي که حکومت، کودکانه و بي خردانه باشد با مردم در ظاهر معاشرت کنيد و در باطن با رفتار و مرام شان مخالف باشيد».
امام صادق (عليه السلام) نقل مي کنند که اميرمؤمنان (عليه السلام) همواره مي فرمودند:
«لِيَجتَمِع فِي الإفتِقارُ إِلَي النّاسِ وَ الإستِغناءُُ عَنهُم، فَيَکُونَ افتِقارُکَ إِلَيهِم فِي لينِ کَلامِکَ وَ حُسنِ بِشرِکَ وَ يَکُونَ استِغناءُکَ عَنهُم فِي نَزاهة عِرضِکَ وَ بَقاءِ عِزِّکَ».
«بايد احساس نياز به مردم و بي نيازي از آنان را در قلب خويش جمع نمايي. نيازمنديت به آنان در نرميِ سخن و برخورد نيکت ظاهر گردد و احساس بي نيازيت از آن ها را در حفظ آبرو و باقي ماندن عزّت خويش قرار دهي».
مؤمن خود را از مردم بي نياز نمي داند زيرا حفظ نظام جامعه و برآورده شدن بسياري از خواسته -هاي خود را در گرو ارتباط و پيوند با ساير مردم مي بيند. از اين رو با اخلاق خوش و رفتار نيک و برخورد شايسته با آنان معاشرت کرده، نيازهاي خود را با هم کاري آنان مرتفع مي سازد. ليکن در عين حال، عزّت نفس و مناعت طبع و آبروي خويش را حفظ نموده، و هرگز به خاطر مال و منال و نيازهاي مادّي زودگذر دنيا، آن ها را از دست نخواهد داد.
البته احتياج انسان به داشتن روابط با ديگران يک نياز عمومي و فراگير بوده، برخورد شايسته و ملاطفت در تماس ها و تلاش در زمينه ي بهبود روابط و حسن ارتباطات، اختصاص به گروهي ويژه و طبقه اي خاصّ ندارد. ليکن وجود برخي از ويژگي ها هم چون هم خوني، هو جواري، و نيازمندي ايجاب مي کند که نسبت به حفظ ارتباط و پيوستگي با برخي از هم نوعان مانند اقوام و خويشان، و تلاش در جهت رعايت حقوق گروهي از مردم مثل نزديکان و همسايگان، و اهتمام در مورد رسيدگي به وضع اقشاري از نيازمندان هم چون ايتام با توجّه بيشتر و حساسيّتي ويژه برخوردار گردد.
آيات قرآني و روايات معصومين (عليهم السلام) نيز با عنايتي خاصّ به گروه هاي ياد شده، حفظ ارتباط و رعايت حقوق و رسيدگي به امور آنان را مورد تأکيد فراوان قرار داده اند.

پيوند با خويشان:

خويشاوندان، شاخه ها و برگ و برهاي يک درخت اند. بسياري از خصايص روحي وحتّي ويژگي هاي خلقتي و جسمي را از يکدگير ارث مي برند. آنان در زمينه هاي خلق و خوي و جسم و روان داراي مشترکات فراواني هستند به طوري که شباهت هاي ظاهري را مي توان نمونه ي کوچکي از آن ها دانست.
پيوستگي بين اقوام، يک واقعيت طبيعي است و به جعل و قانون و قراردادهاي اجتماعي وابسته نيست. احکام و دستورات شرع مقدّس نيز در راستاي همين واقعيّت، و به منظور تحکيم و حراست آن صادر گرديده است.
خداوند متعال مي فرمايد:
«... وَ اتَّقُوا اللهَ الَّذِي تَساءَلُونَ بِهِ وَ الأَرحامَ إِنَّ اللهَ کانَ عَلَيکُم رَقيباً».
«از خداوندي پروا کنيد که هنگامي که چيزي از يکديگر مي طلبيد نام او را مي بريد و از قطع (قطع رابطه با) خويشان بپرهيزيد که خدا همواره مراقب شماست».
هم چنين مي فرمايد:
« إِنَّما يَتَذَکَّرُ اُولُو الألبابِ... * وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَ يَخشَونَ رَبَّهُم وَ يَخافُونَ سُوءَ الحِسابِ».
«تنها انديشمندان و فرزانگان عبرت مي گيرند... و آنان که پيوندهايي را که خدا به برقراري آن ها دستور داده، استوار مي دارند و از پروردگارشان بيم دارند و از سختي حساب مي هراسند».
صله ي رحم علاوه بر اين که يک وظيفه ي شرعي و داراي اجر و پاداش اخروي است، آثار دنيوي بسيار سودمندي بر آن مترتّب است که در گفتارهاي پيشوايان معصوم (عليهم السلام) به برخي از آن ها اشاره گرديده:
امام باقر(عليه السلام) از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي کنند که آن حضرت فرموده اند:
«سفارش مي کنم همه ي پيروانم را تا روز قيامت، آنان که حاضرند و آن ها که غايب اند، و کساني که هنوز در پشت مردان و رحم زنان اند، که با خويشان خود مرتبط باشند، اگرچه به مقدار مسافت يک سال راه از آنان دور باشند. زيرا صله ي رحم و پيوند با خويشان جزيي از دين است».
امام باقر(عليه السلام) در جاي ديگر فرموده اند:
«صِلَةُ الأرحامِ تُزکِِّي الأعمالَ وَ تُنمِي الأموالَ وَ تَدفَعُ البَلوي وَ تُيَسِّرُ الحِسابَ وَ تُنسِيءُ فِي الأَجَلِ».
«پيوند با خويشان، اعما را پاک کرده و آن را رشد مي دهد، اموال را فزوني بخشيده، بلاها را رفع مي نمايد، حساب را آسان نموده و مرگ را به تأخير مي اندازد».
جهان هستي به دست تواناي خداوند متعال خلق گرديده، هر يک از پديده هاي عالم طبيعت نيز ازحدّ و مرز، خصايص و آثار، و عوارض و امتيازات مخصوصي برخوردار است که آن را از ساير موجودات متمايز مي سازد. اين خصوصيّات نيز که نوعاً جزيي از ذات و غيرقابل انفکاک از آنهاست، مخلوق خداوند بوده، به اراده و مشيّت الهي، به صورت خاصيّت هر يک از آن پديده -ها خلق گرديده است.
تماس دايمي انسان و به تبع آن، انس وي با بسياري از اين خصوصيّات، باعث گرديده که نوع مردم، اين ويژگي ها را با همه ي عظمت و شگفتي که دارد، به صورت امري کاملاً عادي و طبيعي مي بينند و به سادگي از کنار آن مي گذرند. امّا برخي ديگر از اين خصوصيّات و آثار و عوارض، به خاطر بيگانگي از دريافت هاي روزمرّه و دور بودن از امثال و نظاير محسوساتي که به طور دايم با آن ها سروکار دارند، به نظرشان عجيب مي نمايد، در حالي که هيچ تفاوتي بين آن -ها نيست.
همان که آتش را سوزاننده وآب را تر و گوارا آفريده، و هم او که زمين را از نيروي جاذبه و آدمي را از قدرت فکر و انديشه برخوردار ساخته، خود قادر است که صله ي رحم را موجب پاکي اعمال و ازدياد، مال، وسبب دفع بلا و آسان شدن حساب و باعث افزايش طول عمر قرار دهد. هم چنان که ممکن است آن را عامل دوستي و محبّت و وسيله ي حفظ از گناه گرداند.
امام رضا(عليه السلام) از حضرت صادق (عليه السلام) نقل مي کنند که آن بزرگوار فرمودند:
«با خويشانت پيوند کن اگر چه به نوشانيدن آبي باشد. . بهترين نوع پيوند با فاميل، آزار نرساندن به آنهاست. صله ي رحم مرک را به تأخير انداخته، باعث دوستي و محبّت در خانواده مي گردد».
امام صادق(عليه السلام) در جايي ديگر فرموده اند:
«إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ وَ البِرَّ لَيُهَوِّنانِ الحِسابَ وَ يَعصِمانِ مِنَ الذُّنُوبِ . فَصِلُوا أَرحامَکُم وَ بِرُّوا بِإخوانِکُم وَ لَو بِحُسنِ السَّلامِ وَ رَدِِّ الجَوابَ».
«پيوند با خويشان و نيکي، حساب را آسان نموده، و آدمي را از گناهان حفظ مي نمايد. پس صله -ي رحم کنيد و نيکي با بردران خود را وسعت بخشيد گرچه به نيک سلام و جواب سلام باشد».
هم چنين فرموده اند:
«مَن أَحَبَّ أَن يُخَفِّفَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَنهُ سَکَراتِ المَوتِ فَليِکُن لِقرا بته وَصولاً وَ بِوالِدَيهِ بارّاً ، فَإذا کانَ کذالِکَ هَوَّنَ اللهُ عَلَيهِ سَکَراتِ المَوتِ وَلَم يُصِبهُ فِي حَياتِهِ فَقرٌ أَبداً».
«هر کس دوست دارد خداوند سختي هاي مردن را بر او تخفيف دهد بايد با خويشانش پيوند نموده، و به پدر و مادر خويش نيکي نمايد. هرگاه چنين کرد، خداوند سختي هاي مرگ را بر او آسان کند و هرگز در زندگي تهيدست نگردد».
امام صادق(عليه السلام) خطاب به ميسّر مي فرمايند:
«چندين مرتبه مرگ به تو فرا رسيد ولي در اثر پيوند با خويشان و نيکي به نزديکانت به تأخير افتاد».
داود رقّي گويد: پسر عمويي داشتم که معاند و خبيث بود! با خبر شدم که خود و خانواده اش در تنگ دستي به سر مي برند. از اين پيش از عزيمت به مکّه، برايش خرجي مقرّر نمودم. هنگامي که به مدينه آمدم، در محضر امام صادق (عليه السلام) نشسته بودم که ناگهان فرمودند:
«اي داود، روزهاي پنج شنبه اعمال شما بر من عرضه مي گردد. به اعمال تو نظر کردم، پيوند با پسرعمويت مرا مسرور ساخت...».
حضرت علي (عليه السلام) مي فرمايند:
«صِلَةُ الرَّحِمِ تُدِرُّ النِّعَمَ وَ تَدفَعُ النِّقَمَ ». «پيوند با خويشاوند، نعمت را فرو مي باراند و نقمت و ناخوشي را از بين مي برد».
«صِلَةُ الرَّحِمِ تَسُوءُ العَدُوَّ وَ تَقِي مَصارِعَ السُّوءِ».
«صله ي رحم و ارتباط با اقوام باعث ناخرسندي و اندوه دشمن مي گردد و آدمي را از پرتگاه هاي بدمرگي مصون مي دارد».
قطع رحم از گناهان کبيره و از محرّمات بزرگي است که علاوه بر عذاب اخروي، پي آمدهاي نامطلوب دنيوي فراواني نيز به همراه دارد که برخي از آن ها به تجربه نيز ثابت گرديده است.
خداوند متعال مي فرمايد:
«وَ الذَّينَ يَنقُضُونَ عَهدَ اللهِ مِن بَعدِ مِيثاقِهِ وَ يَقطَعُونَ ما أَمَرَ اللهِ بِهِ أَن يُوصَلَ وَ يُفسِدُونَ فِِي الأرضِ اُولِئکَ لَهُمُ اللَّهنَة وَ لَهُم سُوءُ الدّار».
«وآنان که پيمان خدا را پس از محکم کردنش مي شکنند و پيوندهايي را که خداوند به برقراري آن دستور داده، قطع مي نمايند و در زمين فساد مي کنند، لعنت و بدي (مجازات) سراي آخرت براي آنان است».
از امام صادق(عليه السلام) نقل شده که مردي به حضور حضرت پيامبر اکرم(صلي الله عليه وآله) شرفياب شد و عرض کرد: يا رسول الله، فاميلم بر آنند که مرا مورد حمله قرار داده، دشنامم دهند و با من قطع رابطه نمايند. آيا من نيز آنان را ترک گويم؟ پاسخ داند :
در اين صورت خداوند همه ي شما را رها مي کند؟ عرض کرد: پس چه کنم؟ فرمودند:
«تَصِلُ مَن قَطَعَکَ وَ تُعطِي مَن حَرَمَکَ وَ تَعفُو عَمَّن ظَلَمَکَ، فَإِنَّکَ إذا فَعَلتَ ذلِکَ کانَ لَکَ مِنَ اللهِ عَلَيهِم ظَهيرٌ».
«با هر که از تو مي برد مرتبط باش و آن که تو را محروم مي سازد عطايش کن، و از کسي که بر تو ستم روا مي دارد، درگذر، زيرا اگر چنين کني، خداوند تو را بر آن ها ياري فرمايد».
گرچه تحمّل ظلم و کوتاه آمدن در برابر ستم ستمگر، امري است مذموم و ناپسند، و نه عقل و نه شرع، هيچ يک آن را مجاز نمي دانند، ليکن قطع ارتباط با ارحام و اقوام به منزله ي قطع از خويشتن است، و قطع از خود به معناي تباه ساختن همه ي استعدادها و ضايع نمودن تمامي نيروها، و در يک کلمه به مثابه ي هلاکت حتمي است. از اين رو هيچ بهانه اي را در توجيه اين قطع ارتباط نمي پذيرند، گرچه ناگزير از تحمّل ستم نارواي آنان باشيم.
امير مؤمنان (عليه السلام) مي فرمايند:
«قَطِيعَةُ الرَّحِمِ تُورِثُ الفَقرَ».
«قطع رحم باعث فقر و تهيدستي است».
شعيب عقرقوفي گويد به امر حضرت موسي بن جعفر (عليه السلام) مردي يعقوب نام که تازه وارد مکّه شده بود او را نزد آن بزرگوار بردم. همين که وارد شديم آن جناب فرمودند:
اي يعقوب، تو ديروز وارد مکّه شدي و در فلان مکان بين تو و برادرت نزاعي پيش آمد تا جايي که يکديگر را دشنام داديد ... در اثر اين قطع رحم، برادرت پيش از آن که به وطب برسد از دنيا خواهد رفت. تو نيز از کردار خويش پشيمان خواهي شد. يعقوب پرسيد: مرگ من چه هنگام خواهد رسيد؟ فرمودند: تو نيز نزديک بود از دنيا بروي ولي در فلان منزل با عمّه ات صله و نيکي کردي، و در اثر آن بيست سال به عمرت افزوده شد .
شعيب گويد: سال بعد در راه سفر مکّه او را ملاقات کرده جوياي احوالش گرديدم. گفت: برادرم به وطن نرسيده از دنيا رفت و در بين راه مدفون گرديد.
رسول خدا (ص لي الله عليه وآله) فرموده اند :
« قَطِيعةُ الرَّحِمِ تَحجُبُ الدُّعاءَ».
«قطع رحم مانع اجابت دعا مي گردد».
امام صادق(عليه السلام) نيز از پردان خود نقل مي کنند که آن بزرگوار فرمودند :
«إَذا ظَهَرَ العِلمُ وَ احتُرِزَ العَمَلُ وَ ائتَلَفَتِ الألسُنُ و اختَلَفَتِ القُلُوبُ وَ تَقاطَعَتِ الأرحامُ هُنالِکَ لَعَنَهُمُ اللهُ فَأَصَمَّهُم وَ أَعمي أبصارَهُم».
«هرگاه علم آشکار گردد و از عمل به آن دوري شود، با زبان با هم الفت گيرند ولي دل ها از هم جدا باشد، و با خويشان قطع ارتباط کنند، خداوند آنان را مورد لعن و نفرين قرار داده، کر و کورشان گرداند (در نتيجه چيزي نمي فهمند و از حقّ روي گردان باشند)».

پي نوشت ها :

. سوره ي بقره : آيه ي 83.
. مستدرک : 8/318 ب 2 از احکام عشره ح 8.
. کافي : 2/117 باب انصاف ح 10.
. نهج البلاغه فيض /921 ضمن نامه ي 31.
. کافي : 2/131 باب الاهتمام بامور مسلمين ح 6.
. کافي : 2/175 باب تقيّه ح 20.
. کافي : 2/120 باب الإستغناء عن النّاس ح 7.
. سوره ي نساء : آيه ي 1.
. سوره ي رعد : آيه ي 19 و 21.
. کافي : 2/121 باب صلة الرحم ح 5.
. کافي : 2/121 ح 4.
. کافي : 2/121 ح 9.
. کافي : 2/125 ح 31.
. بحار : 74/66 ح 33 ، و ج 82 ص 65.
. بحار : 74/100 باب صلة الرحم ح 45 و 47.
. بحار : 47 /64 باب معجزاته (عليه السلام) ح 3.
. غرر : 1/455 ف 44 ح 26.
. غرر: 1/456 ح 35.
. سوره ي رعد : آيه ي 25.
. کافي : 2/120 باب صلة الرحم ح 2.
. بحار : 74/91 باب صلة الرحم ح 12.
. رحال کشي: 2/741 ح 831 ، منتهي الامال: 2/206 (زندگاني حضرت موسي بن جعفر (عليه السلام) ).
. مستدرک : 15/185 باب 71 از احکام اولاد ح 14.
وسايل : 21/494 باب 95 از احکام اولاد ح 7.

منبع:فرهنگ تربيت